لەرینەوە و هەڵاوسانی خاك لە قورئان و زانست دا

ئەندازیار: شاهۆ رەشید غفور

سەرەتا حەز دەكەم پێش چوونە ناو باسەكەمانەوە باسێك لە باران بكەین، هۆكارێكی سەرەكی باسەكەمانە كە هەڵوێستەیەكی زانستی لێ‌وەردەگرین لە قورئاندا…

خوای گەورە لە سورەتی (الزخرف) ئایەتی (11)دا دەفەرموێت:[ ۆالَّذی نَزَّڵ مِنَ السَّمَا‌ء مَا‌ء بِقَدَرٍ] لەم ئایەتە پیرۆزەدا بۆمان دەردەكەوێت كە خوای گەورە باس لە دابارینی باران دەكات بە پێوانە (قیاس) بە حسابێكی زۆر وورد. لە ڕوانگەی ئەم ئایەتە پیرۆزەوە باس لەدوو تەوەر دەكەین كە یەكەمیان: خێرایی دابەزینی بارانە: زاناكان هەستان بە پێوانیخێرایی گەیشتنی دڵۆپەكانی باران لە بەرزی (1200 م) كە (بەرزی هەورە) لە بۆشایی (الفراغ)دا وە دۆزیانەوە كە خێرایی ئەو دڵۆپە بارانەی كە ئەگاتە سەر ڕووی زەوی بریتییە لە (558كم/سەعات)، بەڵام لە ڕاستیدا خێرایی گەیشتنی تەنها (8 – 10كم) / سەعات دەبێت..!! ئەویش بە هۆی ئەو لێكخشاندنەی كە لەنێوان شەپۆلەكانی هەواو دڵۆپەكانی باراندا دروسـت ئــەبێـت، و ئـەبێتـە هــۆی كـەم بـوونــەوەی خـێـرایی دڵــۆپـــەكــانیبـــاران ئەگەر دابەزینی دڵۆپەكانی باران بەبێ‌ هیچ بەرگرتنێكی شەپۆلەكانی (با) بێت، ئەوا خێرایی دابەزینە بنچینەیییەكەی سەرەوە یەكسانە بە دابەزینی (1كغم) لە بەرزی (15سم) ئەمە بۆ هەر دڵۆپێك …!! لەگەڵ زانینی هەموو هەورێكی باراناوی لەبەرزی (10.000م) دا هێزی دابەزینی دڵۆپەكانی باران لەم كاتەدا ئەگاتە دابەزینی (1كغم) لەبەرزی (110سم) دا !! سەرنج بدە لەم پێوانەو هاوسەنگییە. تەوەرەی دووەم: ئەوەیە كە تایبەتمەندانی ئەم بوارە بۆیان دەركەوتووە كە بوون بە هەڵمی ئاو لەسەر ڕووی زەوی دەگاتە (16ملیۆن گن) لەیەك چركەدا … وە ئەم ژمارەیە هەمان پێوانەی دابارینی بارانە لەسەر ڕووی زەوی لەیەك چركەدا…!!

ئێستا تەنۆلكەكانی خاك چاوەڕێ‌ی ئەم دڵۆپانەی بارانن كە بە پێوانەیەكی ئەندازەیی دابەزنە سەر ڕووی زەوی بۆ ئەوەی دیاردەی هەڵاوسان و لەرزینیان تیادا ڕوو بدات…
خوای پاك و بێگەرد ئاسمانەكان و زەوی و نێوانیشیانی بە حەق دروست كردووە، وە گرنگی داوە بە زەوی و پێكهاتەكانی بە یاسایەكی سروشتی فرە لایەن، وە تێگەیشتن لە یاسای سروشتی ئەوەیە كە ڕووبەری زەوی پێكهاتەی زیندوو وە نازیندووی تێدایە. ئەم پێكهاتانە كارلێك لەگەڵا یەكتریدا دەكەن ‌و بە ڕەگەزی كیمیایی لە پێكهاتەی نازیندووەوە بۆ پێكهاتەی زیندوو دەگوێزرێنەوە و بە پێچەوانەشەوە.
ئەم پێكهاتە زیندووانە لە دوو ڕەگەزی سەرەكی پێك دێن:-
-ئاو: وەكو خوای گەورە دەفەرموێت [ و جعلنا من الما‌ء كل شئ حَیٍّ أفلا یۆمنون].
-خاك: وەكو خوای گەورە باسی دەكات و دەفەرموێت: [ێا أَیُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّنَ الْبَعْث فَإِنَّا خَڵقْنَاكُم مِّن تُرَاب] الحج 5.
تەنۆلكەكانی خاك پێكهاتەی نازیندەن و ئاویان لە ناودایە, هەڵگری زۆرێك لە ڕەگەزی خۆراكین كە پێویستە بۆ پێكهاتە زیندووەكان. تێكەڵاوبوونی ئاو بە گڵەوە بە تایبەت بە تەنۆلكە ووردیلەكانی قوڕدا سەرەتا دیمەنێك پیشان دەدات لە چالاك كردنی پێكهاتە زیندووەكانی بەچەند وێنەیەكی جیاواز. كە دەتوانرێت لەم ئایەتە پیرۆزەدا هەست بەوە بكرێت: [ۆتَرَی الْأَرْض هَامِدَەً فَإِذا أَنزَلْنَا عَڵیْهَا الْمَا‌ء اهْتَزَّتْ ۆرَبَتْ ۆأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ ] الحج:5.
هەروەها پەروەردگار دەفەرموێت [ۆمِنْ ا‌ێاتِهِ أَنَّكَ تَرَی الْأَرْض خَاشِعَەً فَإِذا أَنزَلْنَا عَڵیْهَا الْمَا‌ء اهْتَزَّتْ ۆرَبَتْ إِنَّ الَّذی أَحْێاهَا ڵمُحْیِی الْمَوْتَی إِنَّهُ عَڵی كُلِّ شَیْ‌وٍ قَدِیرٌ] فصلت 39. سەرەتا ئەكرێت ئەوە بڵێین كە دابارینی ئاو لەسەر زەوی یان خاك وەك لە پێشەوە باسمان كرد هۆیەكی سەرەكییە بۆ ئەم ڕوودانە. وەك لە ئایەتە پیرۆزەكاندا بۆمان دەردەكەوێت. وە زۆر لە زانایانی زەوی ناسی بە بەكارهێنانی ئامێری زانستی پێشكەوتوو هیچ گومانێكمان نەماوە لەم ڕوودانە…
لەرینەوە و زیاد بوون -هەڵاوسان- [اهتزت ورَّبَت]
یەكەم: لەرینەوەی زەوی یان خاك: بریتییە لە ڕوودانی جوڵەیەكی لەرینەوەی پچڕپچڕ لە تەنۆلكە پێكهاتووەكانی خاك. لەرینەوەی زەویش بە واتای جوڵانی زەوی لە كاتی بوونی گەشەی ڕووەك تیایدا، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ‌ كە جوڵانی چینەكانی توێكڵی زەوی هەمووی بەیەكەوە دەبێت وەك چۆن لە بوومەلەرزەدا ڕوودەدات…
بۆ تێگەیشتنی زیاترمان لە ڕوودانی لەرینەوەی ئەم تەنۆلكانە پێویستمان بە زانینی سروشت و سیفەتی گڵا هەیە. تەنۆلكەی قوڕ تیرەكەی كەمترە لە 0.002 ملم (2مایكرون) و ئەم تەنۆلكەیە پێكهاتووە لە چینی پێكەوە بەستراو لەپەڕەی سلیكاو ئەلومینا و ئەم چینانە لەسەر یەكتر كەڵەكە بوون. (شێوەی ژمارە 1). ئەم تەنۆلكەیە لەسەر ڕووكاری دەرەوەی هەڵگری بارگەی كارەبایی سالب و موجەبە و ئەم تەنۆلكەیە گەشە دەكات بە زیادبوون و كەم بوونی ئەم بارگە كارەبایییانە, ئەمیش بە پێ‌ی جۆری قوڕەكەیە. قوڕیش پێكهاتووە لە ووردیلەی بچووكی كانزایی (شێوەی 2). هەروەها لە كاتی باران باریندا بە بڕێكی گونجاو ئەبێتە هۆی لەرینەوەی تەنۆلكەكان، وە ئەكرێت تەفسیری ئەمەش بەم شێوەیە بێت:

ا.دەركەوتنی بارگەی كارەبایی لەسەر ڕووكاری دەرەوەی تەنۆلكەكان ئەبێتە هۆی ناجێگیرییان و ڕوودانی ئەم جوڵان و لەرینەوانە دانامركێنەوە و جێگیر نابن تاوەكو دوای هاوسەنگی بارگە كارەبایییە دژ یەكەكان.
ب.ڕوودانی جوڵان و لەرینەوەی گەردەكانی خاك (تەنۆلكە ووردیلەكان) لە ئەنجامی پاڵا پێوەنانی ووردیلەكانی قوڕەوەیە بە گەردەكانی ناوەندی شلەمەنی كە (ئاو)ە.

وە كاتێك جووڵەی ئەم بەشانەی شلەمەنییەكە بێ‌ ئاڕاستەبوون لەو كاتەدا تەنۆلكە ووردیلەكانی قوڕ تووشی لەرینەوە ‌و جوڵە دەبن لە شوێنی خۆیان لە ئەنجامی بەریەك كەوتنیان لە لاتەنیشتە جیاوازەكانەوە.
ئەم كردارەش لەلایەن زانای بەناوبانگی ئینگلیزی (ڕوبرت براون) ساڵی (1243ك – 1828ز) دۆزرایەوە كە جوڵەی تەنۆلكە ووردیلەكانی قوڕ ناونرا بە جوڵەی براونی (حركە براونیە), زانا براون دەری خست كە ئاوی باراناو كاتێك ئەبارێت لەسەر خاك ڕووداوی لەرینەوە دروست دەبێت (ئەبێتە هۆی لەرینەوەی تەنۆلكەكانی خاك)، ئەم تەنۆلكانە وەك پەرتووك هەندێكیان كەوتوونەتە سەر هەندێكی تریان، لە كانزای جیاواز پێك هاتوون، پەڕاوی پێكەوە نووساون كە باران ئەبارێت بارگەی كارەبایی جیاواز دروست ئەكەن بە هۆی بوونی كانزای جیاواز تیایاندا. لەم كاتەدا كرداری ئایۆن بوون (تأین) ڕوو دەدات یان گۆڕان بۆ ئایۆنەكان (ئایۆن ووردیلەیەكە لەو كۆمەڵە ووردیلانە كە هەڵگری بارگەی كارەبایین) ئەگەر ژمارەی بارگە كارەبایییەكان كەمی كرد ئەوا ئایۆنی موجەب دەوری تەنۆلكەكان دەدەن وە ئەگەر زیادی كرد ئەوا ئایۆنی سالب دەوری تەنۆلكەكان دەدەن بە بوونی ناوەندی شلەمەنی(وەك لە پێشەوە باسمان) بە بڕێكی گونجاو لە خاكدا ئەبێتە هۆی دووركەوتنەوەی تەنۆلكەكانی خاك لە یەكتری و ئاسان بوونی جوڵەیان وە كاتێك ئەم ناوەندی شلەمەنییە كەم دەكات تەنۆلكەكان لە یەكتری نزیك دەبنەوە و جوڵە و لەرینەوەیان هێواش دەبێتەوە تاوەكو ئەوەستێت..) .
وە ئەگەر هاوسەنگی كەوتە بارگە كارەبایییەكانەوە كە تەنۆلكەكان هەڵیان گرتووە ئەو كاتە جێگیر دەبن و جوڵە و لەرینەوەیان وون دەكەن..
لەبەر ئەوە ووشەی (اهتزت) كە لە ئایەتە پیرۆزەكەدا هاتووە بە واتای جوڵان دێت لە ئەنجامی كاریگەری ڕاستەوخۆی ئاوی ناو تەنۆلكەكانی خاكدایە. وە لەرینەوەی تەنۆلكەكانی خاكیش بە كاریگەریی پاڵنانی هەواوە دەبێت لە ناویاندا كە ئەمیش بە كاریگەری ناڕاستەوخۆی ئاوەوە دەبێت دووبارە..
لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت كە لەرینەوەی تەنۆلكەكانی خاك ڕوونادات هەتاوەكو كاریگەری ڕاستەوخۆی ئاو نەبێت كە بە شێوەیەكی نایەكسان پاڵا بە لاتەنیشتەكانی ئەم تەنۆلكانەوە دەنێت، ئەمە بەردەوام دەبێت بە بەردەوام بوونی ئاو لەناو خاكدا… ئەم تەفسیرە زانستییانە ئیشارەت بەوە دەدەن كە تەنۆلكەكانی خاك تووشی لەرینەوەو هەڵاوسان دەبن…
دووەم : ووشەی پیرۆزی (ربت) بەواتای هەڵاوسان و گەشە و زیادبوون لە ئەستوری دا لەمەشەوە ئەبێتە هۆی زیادبوونی قەبارەی زەوی و زیادبوونی قەبارەی تەنۆلكەكان, وەك لە پێشەوە باسمان كرد تەنۆلكەكانی قوڕ پێك هاتوون لە چینی پێكەوە بەستراوە, لە نێوان هەریەك لەو چینانە و چینەكەی تردا ماوەیەك هەیە كە ئاوی تیایە وە ڕێگە خۆشكەرە بۆ چوونە ناوەوەی ئایۆنی ڕەگەزی تواوە.
ئەو ئاوەی كە بەڕووكاری تەنۆلكەكانەوە لكاوە (الما‌ء الشعری والهیجروسكوبی) گرنگییەكی گەورەی هەیە لەزیاد كردنی ئەستوری خاكدا ئەمەش بە زیادبوونی ماوەی نێوان تەنۆلكەكان. وە هەروەها زەویش زیاد دەكات بە كاریگەری ئاو … نمونەیەكی كرداریی لەم بوارەدا بێنینەوە ئەویش بە هێنانی كێشانەیەكی دیاری كراو لە قوڕ لە جۆری (بنتونایت) كە لە كۆمەڵەی (مونتوموریلونایت monromoirllonite)ە كە باشترین جۆری قوڕە كە توانای كشان و چوونەوەیەكی هەیە بە كاریگەریی ئاو كاتێك بڕێكی دیاری كراو لە ئاوی تێكەڵ ئەكەین زیاد دەكات بە بڕی هەشت ئەوەندەی خۆی وەكاتێ بە گەرم كردن ئاوەكەی لێ دەردێنینەوە كەم دەكات. لەم كاتەشدا ژمارەیەك لە ئایۆناتی ڕەگەزی خۆراكی بە بڕێكی زۆر هەڵدەمژرێن لە لایەن تەنۆلكەكانەوە.
لەمەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە ئەم كردارە گرنگییەكی زۆری دەبێت بۆ ڕووەك لەبەر ئەوە هەموو تەنۆلكەیەك توانای هەڵگرتنی ئاوی هەیە لە نێوان چینەكانیدا, وە توانای پاراستنی ئاوی سەر ڕووكاری دەرەوەیان هەیە. كە دەوری تەنۆلكەكانی داوە بەهۆی توانای ڕاكێشانی ئەلكترۆستاتیكی یەوە (بەستنی بەندەكانی ئاو بەیەكتریەوە ) لە ڕێ‌ی بەندی هایدرۆجینییەوە (H+ – 2), ئەم كاریگەرییە كەم دەبێتەوە كاتێ تەنۆلكەكانی ئاو دوور بكەونەوە لە سەر ڕووی تەنۆلكەكانی خاك, ئەمەش دەبێتە هۆی پاراستنی ئاو لە نیشتن بەهۆی ڕاكێشانی زەوییەوە, كە ئەمەش تێڕامانی دەوێت كاتێك ئەم ئایەتە پیرۆزە دەخوێنینەوە كە دەفەرموێت : [ ۆأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَا‌ء مَا‌ء بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِی الْأَرْض ۆإِنَّا عَڵی ذهَابٍ بِهِ ڵقَادِرُونَ] المۆمنون 18.
هەموو لێكۆڵینەوە كردەیی و زانستی یەكان و سەرچاوەكانی زانستی زەوی (علم اڵارض) و سروشتی ڕووەكەكان ئاماژە بە ڕوودانی ئەم لەرینەوە و زیاد بوونە دەكەن لە تەنۆلكە قوڕییەكاندا, وە باشترین بەڵگەش لەسەر ئەوە ئاڵوگۆڕی نێوان یەكگرتووەكانە لەسەر ڕووكاری دەرەوەی تەنۆلكەكان.
ئایۆنەكانی هایدرۆجینی كە سوودمەندن بۆ ڕووەك لە ئایۆنی ڕەگەزی خۆراكی پێك هاتوون بۆ تەواوی پێویستییەكانی ڕووەك لە كاتی گەشەكردندا..

میكانیكی هەڵئاوسانی خاك
بوونی بارگەی سالب لەسەر ڕووی كانزای قوڕینەوە هۆیەكی سەرەكییە بۆ ڕاكێشانی ئایۆناتی موجەب كە توانای ئاڵوگۆڕیان هەیە و بوونیان هەیە لەناو ئاودا, هەروەها هاوكێشەی بارگەی كارەبایی سالب بڵاوبووەتەوە لەسەر ڕووی تەنۆلكەكانی خاك.
بوونی چینی دووانی (الطبقە المزدوجە) لە ئایۆناتی موجەب و سالب كاریگەری هەیە لەسەر هەندێ‌ تایبەتمەندی خاك، لەوانە تایبەتمەندی هەڵاوسان (الإنتفاخ), ئایۆنە سەربەخۆكان كاتێك بەرەنگاری ئاو دەبنەوە ئەبنە هۆی گەشەی (چینی ئایۆنی دوانی) بە شێوەیەكی گەورە وە ئەم گەشەكردنە پاڵا دەنێت بە جوڵانی تەنۆلكە دوورەكانیشەوە و ئەبێتە هۆی دوور كەوتنەوەی گەردەكان لەیەكتری, بەم شێوەیە قەبارەی خاك زیاد دەكات و تووشی هەڵاوسان دەبێت, واتە ئایۆنی سەربەخۆ كاتێك بەرەنگاری ئاو دەبێتەوە بۆ كاركردنە لە نزیك بوونەوەیان لەسەر ڕووی كانزای قوڕین بە كرداری ڕاكێشان لە نێوان دوو بارگەی سالب و موجەب دا بەمەش كرداری ڕاكێشانی گەردەكانی ئاو دەست پێ‌ دەكات كە دەبێتە هۆی پڕكردنەوەی بۆشایی ناو تەنۆلكەكانی خاك بە ئاو وە بەردەوام چینی ئایۆن دەست بە گەشە دەكات و گەردەكانی ئاویش هەموو بۆشایییەكان پڕ دەكەنەوە و پاڵا بە تەنۆلكەكانی خاكەوە دەنێت وەك لە شێوەی ژمارە (4) دا دیارە. وە دەرئەكەوێت چۆنیەتی گەشەی چینی ئایۆنی دوانی: سالب (هەڵگری بارگەی ڕووی كانزای قوڕینە) وە موجەب: لە ئایۆنی ناو خاكدا هەیە (لە وێنەكەدا شێوەی (+) دەبینێت) و ئەبێتە هۆی چوونە ژوورەوەی ئاو بۆ ناو تەنۆلكەكانی خاك بەم شێوەیە ئەبێتە هۆی دیاردەی هەڵاوسان. ئەوەی شیاوی باسكردنە ئاماژەی پێ‌ بدەین ئەوەیە كە چینی یەكەم لە ئایۆناتی موجەب نا نووسێن بە ڕووی كانزا قوڕینەكەوە تاوەكو ئاسایی بوونەوەی هاوكێشەكە و كۆتایی كاریگەریەكەی بەڵكو ئەم ئایۆنە موجەبانە بە لێك بچڕاوی لە ڕووی تەنۆلكەكانی كانزای قوڕینەوە لە ماوەی نێوان (200 تا 400 ئەنگسترۆم)دا دەمێننەوە. وە كاتێك كانزای قوڕین ژمارەیەكی زۆر لە كانزای قوڕینی سەربەخۆی وەرگرت وەكو كانزای مونتوموریونایت ئەبێتە هۆی زیادبوونی قەبارەی چینە ئایۆنییە دووانییەكە و لەگەڵیدا قەبارەی تەنۆلكەكانی خاكیش زیاد دەبێت و هەڵاوسان ڕوو دەدات. (شێوەی ژمارە 5).
كەواتە زیادبوونی هەڵاوسانی تەنۆلكەكان بەڵگەیە لەسەر پاراستن و مانەوەی بڕێكی ئاو لە خاكدا لە پلەیەك كە ڕووەك نا توانێت دەستی كەوێت وە سەرەتایەكە بۆ ووشك بوون (ذبول) كە ئەمەش ئەبێتە هۆی مردنی ڕووەكەكە ئەگەر هیچ نەما لەسەر زەوی، پێویستە ئەوەش بزانین كە تێكڕای وونبوونی ئاو بە هۆی (نتح) و بوون بەهەڵمەوە لە ڕووەكدا زۆر بەرزترە لە تێكڕای بەكارهێنانی ئاو لە كرداری كەش و هەوای جیاوازدا.
كاتێك تەنۆلكەكانی خاك تێر بوون لە ئاو ئەو كاتە دەوری گەنجیەنەیەك (خزان) لە ئاو دەبینێ‌ بۆ ڕووەك كە سوود لەو ئاوە وەردەگرێت بە درێژایی دوو تا سێ‌ مانگ.
وە ئەگەر بێتوو ئەم تەنۆلكانەی خاك دەوری ئەم گەنجینەیە نەبینێ‌ ئەوا ئەو ئاوە دەچێتە خوارەوە بە هۆی ڕاكێشانی زەوییەوە ڕووەك لە ماوەی یەك هەفتەدا دەمرێت و ووشك دەبێت…![ قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاۆُكُمْ غَوْرًا فَمَن ێأْتِیكُم بِمَا‌ء مَّعِینٍ] الملك 30.
ئەوەی جێ‌ی سەرنجە لە ئایەتە پیرۆزەكەدا هاتووە هەردوو ووشەی (اهتزت و ربت) بە پێ‌ی (واوی عگف) پێكەوە بەستراون وەئەم پیتەش سیفەتی كۆكردنەوەی هەیە لە یەك كاتدا… واتە هەردوو كردارەكە ڕوودەدەن لە یەك كاتدا واتە یەكێكیان بێ ئەوی تریان ڕوونادات. ئەوەی شیاوی باسكردنە لێرەدا ئەوەیە كە دیاردەی هەڵاوسان (الإنتفاخ) لە خاكی قوڕیندا گەورەترین كێشەی خستووەتە بەردەم ئەندازیارانی شارستانی كە زیانی كاریگەری هەیە لەسەر باڵەخانە دروست كراوەكان (المنشێ‌ت المشیدە) لە جیهاندا.
ئەمەش سەرژمێری كراوە كە ئەو زیانانەی كە لە ئەنجامی كێشەی هەڵاوسان ئەكەوێتە سەر باڵەخانەكان دوو ئەوەندەی ئەو زیانانەیە كە لە كاریگەری لەرینەوە و لافاودا دەگات پێ یان. بە تایبەتی كاتێك جووڵەی تەنۆلكەكانی خاك لە كاتی هەڵاوساندا جووڵەیەكی ستونی بێت ئەوا زیانێكی زۆرتر ئەگەیەنێت بەو باڵەخانانە…
سێ‌یەم / ووشەی پیرۆزی (أنبتت):
أنبتت: واتە یەكەم دەرچوونی ڕووەك لە زەوی دوای باران بارین. كە ئەمەش بریتییە لە كرداری گەشەی ڕووەكی (إنبات البژور) وەك خوای گەورە لە ئایەتی سێ‌یەم دا لە بارینی باراندا ئاگادارمان دەكاتەوە بە دەرچوونی زیندەیەك لە نازیندەیەك كە دەفەرمووێت: [اللَّهُ الّذی أَرْسَڵ الرِّێاحَ فَتُثیرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِڵی بَڵدٍ مَّیِّتٍ فَأَحْێیْنَا بِهِ الْأَرْض بَعْدَ مَوْتِهَا كَذلِكَ النُّشُورُ] فاطر 9.
لە كاتی بوونی ئاو لە خاكدا تۆو و میكرۆب و (ابواغەكان) تێر ئاو دەبن وە سەرجەم ئەو بەشانەی ڕووەك كە توانای گەشەیان هەیە، بەم شێوەیە ناوكی تۆوەكە گەشە دەكات و ئەو ماددە خۆراكییانەی كە پێك هاتەیان ئاسانە ئەگوازرێنەوە پاش شی بوونەوەی ماددە ئاڵۆزە ئاوییەكان لە ڕێگەی چەند ئەنزیمێكی تایبەتەوە كە بەم شێوەیە بەشەكانی ڕووەك سەوز دەبێت وە دەست دەكات بە دەركردنی ڕەگ (Radicle), یەكەم جار ڕەگەكانی تێراو دەبن بە توانای خوای گەورە بۆ ئەوەی ناوەندی سەوز بوونەكە بكەوێتە جوڵە بۆ ئەوەی پێویستییەكانی ڕووەكەكە دەستەبەر بكات لە دواییدا…

دوای ئەوەی ئاو دەگات بە لاسكی ڕووەكەكە (Plumule) ئەمانە هەمووی تەواو دەبێت, تۆوەكە هێشتا لەسەر ڕووی خاكەكەیە (شێوەی ژمارە 6).
لەگەڵا گەشەكردنی ڕەگ دا وە چەمینەوەی بەرەو خوار لاسكەكەی ڕوو ئەكاتە ژێر (الفلقیە) (Hypocotyl) پاشان ڕووەو سەرەوە بەرز دەبێتەوە بە هۆی بەرز كردنەوەی تۆوەكانی سەر خاكەكە كە كۆبۆتەوە لەسەر خاكەكە و ئەبێتە هۆی دڕینی چینەكانی خاكەكە ئینجا لەسەر ڕووی خاكەكە دەردەكەوێت كە ڕووی لە خۆر دەبێت…
ئەم ئایەتە پیرۆزە ئاماژە بە سەوز بوونی تۆوە تایبەتییەكان دەدات كە ئەمە زۆر نزیكە لە ژیریی و بیری هەموو مرۆڤێك، هەروەها ووشەی (بهیج) لە قورئاندا بەمانای خۆشی دێت, ئەمە ئەوەیە كە چاوەكان دەیبینێت لە ڕەنگی جۆراوجۆری ئەو گوڵانەی كە بە تۆو سەوز دەبن لە جۆری یەك(فلقە) (شێوەی ژمارە 7).
ئەمە دووپاتی فەرموودەی خوای گەورە دەكاتەوە كە دەفەرموێت [ أمَنْ خڵقَ السموات واڵارض وأنزل لكم مِنَ السما‌ء ما‌ء فأنْبتْنا بهِ حدائقَ ذات بهجەٍ ما كانَ لكُم أن تنبِتوا شَجَرَها أ‌وِلهُ مع اللهِ بَلْ هُم قومُ یعدِلون] النمل 60.
لەم كاتەدا چاوەكان زۆر خۆش حاڵا دەبن بە بینینیان وە عەقڵەكان سەریان سوڕ دەمێنێ‌ …
[سبحان الذی خلق اڵازواج كُلَّها ممّا تُنْبِتُ اڵارض ۆمِن أنفسهم وممّا لایعلمون] یس 36.

وە ڕیزبەندی ڕوودانی سێ‌ شوێنەوارەكەی پێشوو بەم شێوەیە:
(لەرینەوەو زیادبوون و هەڵاوسانی زەوی لەگەڵ دەرچوونی ڕووەك تیایدا) نیشانەیەكە بۆ لێكۆڵینەوە لە ڕێكخستنی كاتی ڕوودانی هەریەك لە شوێنەواری ئەو ئایەتە پیرۆزانە بە بارینی باران لەسەر زەوی كە ئەبێتە هۆی لەرینەوەی تەنۆلكەكانی خاك و ڕوودانی هەڵاوسان وە شوێنەواری گەشەو زیادبوونی تەنۆلكەكان دەردەكەوێت پاش چەند كاتژمێرێك لە ڕوودانی ئەم كردارە لە كاتیكدا گەشەی ڕووەك زیاتری دەوێت.

كورتەی باسەكە
تەنۆلكەكانی خاك لە كاتی تێكەڵ بوونیان بە ئاو تووشی جوڵان و لەرینەوە دەبن بە هەموو ئاڕاستەیەك ئەمەش واتای ئەوەیە كە زەوی تووشی لەرینەوە دەبێت (اهتزت)، وە كرداری ڕۆچوونی ئاو لە نێوان چینەكاندا ئەبێتە هۆی زیاد بوونی ئەستوری قەبارەی تەنۆلكەكان. كەئەمەش واتای زیادبوون دەگەیەنێت (ربت) وە هەڵاوسانیان بۆ كۆكردنەوەی ئاوی پێویست بۆ بژێوی زەوی. كە ڕەگ و ڕیشاڵ و شتی تر دەیخواتەوە. وە كرداری دەرچوونی ڕووەك لە ژێر زەویدا بە ڕەگ و ڕیشاڵ پاشان سەر دەرهێنانی لەسەر ڕووی زەوی (انبتت) و پاشان گەورە بوونی ئەو ڕووەكەو بەرهەم دانی كە ئەمەش ڕزقێكە بۆ بەندەكانی خوای گەورە. شوێنەواری هەر یەك لەم ئایەتانە و ڕێكخستن و پەیوەندی پتەویان بەیەكەوە دڵنیامان دەكاتەوە دروست كەری هەموو ئەم شتانە تەنها خوای باڵا دەستە: [ فانظر الی اثاڕ رحمە الله كَیفَ یحی اڵارض بعد موتها إنَّ ذلك ڵمُحی الموتی وهو علی كلِّ شئٍ قدیر] الروم 5.

شێوەكان
شێوەی یەكەم:= جۆرێكە لە قوڕ پێ‌ی دەڵێن (اڵالایت (Illlite وە ئایۆنی پۆتاسیۆم K+ دەچێتە نێوان چینەكانی ئەم تەنۆلكانەوە. وە جۆرێكی تر پێ‌ی دەڵێن (monromoirllonite) وە ئاو H2O دەچێتە نێوان چینەكانی و ئەبێتە هۆی هەڵاوسانی تەنۆلكەی قوڕ زیاتر لە یەكەمیان.

شێوەی دووەم:- تەنۆلكەیەكی قوڕین كە هەڵگری بارگەی كارەبایی سالبە.

شێوەی سێ یەم:- وێنەی هێڵكارییەكە كەچینەكانی تەنۆلكەیەكی قوڕین ڕوون دەكاتەوە لە كاتی باران باریندا كە سەرەتا بەڕۆچوونی ئاو دەست پێ‌ دەكات لە نێوان چینەكانی ئەم تەنۆلكەیەدا وە هەروەها عناصری خۆراكی كە لە ئەنجامدا ئەبێتە هۆی زیاد بوونی قەبارەی تەنۆلكەكەو هەڵاوسانی.

شێوەی چوارەم:- كرداری گەشەی چینی ئایۆنە دووانییەكان ڕوون دەكاتەوە كە ئەبێتە هۆی دوور كەوتنەوەی تەنۆلكەكانی خاك لە یەكتری لە ئەنجامی هەڵاوسانی خاكدا…

شێوەی پێنجەم:- جەمسەری ئایۆنە موجەبەكان ڕوون دەكاتەوە بۆ گەردەكانی ئاو كە جێ‌ی ئەو بۆشایییانە دەگرێتەوە كە هەیە لە نێوان تەنۆلكەكانی خاكدا…

شێوەی شەشەم:- سەوز بوون لە تۆوەكاندا و ڕوودانی بزوغ لە ڕەگدا لە ژێر خاكدا پاشان درێژ بوونی (السویقە تحت الفلقیە (Hypocotyl) كە ڕووی زەوی دەبڕێت و دەركەوتنی بەشەكانی تری ڕووەكەكە.

شێوەی حەوتەم:- وێنەیەكی فۆتۆگرافی كە كاریگەری ئاو ڕوون دەكاتەوە لەسەر كرداری گەشەی ڕووەكی هەندێ‌ بژور لە ڕووەكی دەشتەكی وە هەروەها ماوەی دەست پێ‌كردنی كردارەكە، كە بڕێكی ئاوی زۆر لە control دا هەیە وە كەم دەكات لەگەڵا زیادبوونی كەمی توانای ئاوەكە تا دەگاتە كەمترین ئاست كە -20 bar .
وەك ووتمان بە بارینی باران خاك تووشی لەرینەوە ئەبێت… كێ‌ ئەمەی دۆزییەوە؟ زانا براون لە ساڵی 1827 وە ناوی ئەم لەرینەوەیە نرا بە لەرینەوەی براون لەگەڵ ئەوەشدا ئەم لەرینەوەیە پێش لە دایك بوونی زانا براون هەبووە وە مێژوو نووسان و زانستی زەویش ناڵێن ئەم كردارە زانا براون یەكەم كەسە باسی كردووە بەڵكو ئەگەر بە ویژدانەوە قسە بكەن دەڵێن پێش زانا براونیش قورئانی پیرۆز باسی كردووە وەكو خوای گەورە دەفەرموێت:- [ وتری اڵارض هامدە فأذا أنزلنا علیها الما‌ء اهتزت وربت وانبتت من كُلِّ زًوج بَهیج] الحج 5.
كێ‌ هەواڵی دا بە پێغەمبەر (ص) بەو هەموو ووردەكارییە؟ كێ‌ هەواڵی پێ‌دا بە نهێنییەكانی دەریا، بە ناوەڕۆكی زەوی، بە چینەكانی بۆشایییەكانی سەرەوە، بە نهێنییەكانی ئاسمان؟ وە بە نهێنییەكانی سەرەتای دروست بوون؟ ئایا ئەم قورئانە گەورەترین موعجیزە نییە لەبەر دەستدا؟
ئەگەر گۆچانەكەی موسا پێغەمبەر ( علیە السلام ) ببینی (تتحول الی حیە تسعی) تۆیەك نیشانەت بنیوە، بەڵام قورئان هەمووی نیشانەیە و هەریەك لە ئایەتەكانی سەرچاوە و هەڵگری زانستە [ قل أی شئٍ أَكبَرُ شهادەً قلِ الله شهید بینی و بینكُم ۆ أوحِیً إلیَّ هذا القران ڵانذركم بهِ ومَن بَڵغ] اڵانعام.
سەرچاوەكان
1. قورئانی پیرۆز , مفردات.
2. گۆڤاری (الإعجاز العلمی) / ژمارە (8).
3. حقائق فی ضوء العلم الحدیث – عبدالرحمن العصافی.
4. لسان العرب
5. الجامع ڵاحكام القران للقرطبی.
6. الما‌ء فی حیاە النبات – ریاض عبداللطیلف – جامعە موصل.
7. اسس المعادن الطینیە – خالد محمود – جامعە بغداد.
8. الری تصمیم وممارسە- أ حمد یوسف – جامعە الموصل.
9. هندسە نظم الدین الحقلی – أحمد یوسف – جامعە الموصل.
10. هندسە التربە وتطبیقاتها – جامعە البصرە.
11. المعجم المفهرس ڵالفاظ القرا‌ن الكریم – عبدالباقی , محمد فۆاد.
12. میكانیك التربە وهندسە اڵاسس- جامعە موصل.
13. مجمع اللغە العربیە, المعجم الوسیط, المكتبە العلمیە, طهران.
14. دراسە بعض الخصائص النتفاضیە لتربە مدینە الموصل- عثمان عبدالكریم – كلیە الهندسە – جامعە الموصل – 1997.
15. الری – محمد عبدالله – كلیە الزراعە – جامعە البصرە 1980.
16. تفسیر النفسی – دار الكتاب العربی , بیروت, لبنان.
17. انترنیت / سایتی www.tasabeeh.com
18. Hmso: soil mechanics for Road Emgi nears her nesly’s statioery office/london-1964.
19. Practical Engineering-Hand book/khanna.