ئیعجازی هەورە باراناويیەكان (بەشی یەكەم)

 ئامادەكردنی: جمال عەزیز- بەكالوریوس-جوگرافیا

 

كه‌ڵه‌كه‌هه‌وری باراناويی

به‌گشتی جۆری هه‌وره‌كان زۆر و جیاوازن, هه‌ندێكیان باراناوی و هه‌ندێكیان بێ بارانن, هه‌وره‌ باراناویه‌كانیش چه‌ندین جۆریان هه‌یه‌ وه‌ك هه‌وری ته‌نك و رِوون (سمحاق), چینه‌ هه‌ور (طبقي), كه‌ڵه‌كه‌ هه‌ور (الركامي), زانایانی پێگه‌ (إرصاد) له‌سه‌ر بنچینه‌ى رِووی ده‌ره‌وه‌ى هه‌وره‌كان و چۆنێتی درووست بوونیان پۆلێنیان كردوون.
یه‌كێك له‌و جۆرانه‌ش كه‌ڵه‌كه‌ هه‌وری به‌ بارانه‌ (السحاب الركامي) كه‌ له‌ گه‌وره‌ییاندا له‌ شێوه‌ی ئیقلیمه‌ چیای تاریك و رِه‌شدان, تیایاندایه‌ قه‌باره‌ی هێجگار گه‌وره‌یه‌ و به‌رزىیه‌كه‌ى ده‌گاته‌ پتر له‌ (15كم). (1)

ئه‌م جۆره‌ هه‌وره‌ له‌ هه‌موو جۆره‌كانی تر چه‌خماخه‌و گرمه‌ گرمی زیاتره‌. ئه‌وه‌ى لێره‌دا مه‌به‌به‌ستمانه‌ ئایه‌تێكی قورئانی پیرۆزه‌ كه‌ زۆر به‌ووردی و به‌ روونی باسی ئه‌و جۆره‌ هه‌وره‌ و شێوازی درووست بوونی و ئه‌و نیشانانه‌ى له‌ گه‌ڵیدان باس ده‌كات ئه‌ویش ئایه‌تی پیرۆزی (43)ی سوره‌تی (نور)ه‌ كه‌ ده‌فه‌رموێت : أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَاء وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَاء يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ .

پێش ئه‌وه‌ی بێینه‌ سه‌ر رِاڤه‌ى ئایه‌ته‌كه‌ ده‌ڵێین ئه‌م ئایه‌ته‌ هه‌مووى موعجیزه‌یه‌, هه‌موو ده‌ربرِینێكی هه‌موو ووشه‌یه‌كی هه‌موو پیتێكی موعجیزه‌یه‌.
4 زانای كه‌شناسی ماوه‌ى 6 مانگ به‌رده‌وام توێژینه‌وه‌ى ئه‌م هه‌وره‌یان كرد, پاش ته‌واو بوونیان به‌راوردیان كرد له‌گه‌لَ ئایه‌ته‌ قورئانیه‌كه‌دا, له‌ ئه‌نجامدا ده‌ركه‌وت قورئانی پیرۆز (14) سه‌ده‌یه‌ زۆر به‌شێوه‌یه‌كی زانستی وورد له‌ پێش زانستی دونیاوه‌ ئه‌م جۆره‌ هه‌وره‌ى باس كردووه‌.
شیكردنه‌وه‌ و لێكۆڵینه‌وه‌ى زانایانی (كه‌شناس)به‌ (هه‌وری كه‌ڵه‌كه‌بووی باراناوی) له‌م خاڵانه‌ى خواره‌وه‌ دا خۆی ده‌بینێته‌وه‌:

1. سه‌ره‌تای درووست بوونی.
2. چۆنێتی گه‌شه‌كردنی.
3. ئه‌و دیاردانه‌ى له‌گه‌ڵیدا رِوو ده‌ده‌ن.

یه‌كه‌م:

سه‌ره‌تای دروست بوونی كه‌ڵه‌كه‌ هه‌ور كاتێك دروست ده‌بێت كه‌ بایه‌ك چه‌ند په‌ڵه‌ هه‌ورێكی بچووك به‌ره‌و ناوچه‌ى كۆبوونه‌وه‌(2) (Convergence Zone) ببات, به‌وه‌ش هه‌ڵمی ئاو تیایدا زۆر ده‌بێت, به‌ تایبه‌تی له‌ ده‌وری ناوچه‌ى كۆبوونه‌وه‌, له‌ رِاستی دا ئه‌م پاڵپێوه‌نانه‌ پێویسته‌ بۆ گه‌شه‌كردنی هه‌وره‌كه‌ له‌ و ناوچه‌یه‌دا.

ئایه‌ته‌ قورئانیه‌كه‌ ئه‌م سه‌ره‌تای دروست بوونه‌ باس ده‌كات و ده‌فه‌رموێت أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحَابًا له‌ (معجم مقايس اللغة) دا هاتووه‌ الريح تزجي السحاب : توسوقه سوقاً رفيقاً (3) واته‌ : با پاڵ به‌ هه‌وره‌كه‌وه‌ ده‌نێت و به‌ هێواشی له‌گه‌لَ خۆیدا ده‌یبات, إین كپیر ده‌ڵێت يذكر تعالى أنّه يسوق السحاب بقدرته أول ما ينشئها، وهي ضعيفة، وهو الإزجاء (4)
واته‌: خواى په‌روه‌ردگار باسى ئه‌وه‌ ده‌كات له‌ سه‌ره‌تاى دروست بوونى هه‌وره‌كان كه‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتى خۆى پاڵى پێوه‌ ده‌نێت، كه‌ له‌و سه‌ره‌تایه‌دا لاوازن، ئه‌وه‌ش واتاى إزجاء ه‌ . زانایانى ترى رِاڤه‌ى قورئانى پیرۆز سه‌باره‌ت به‌م سه‌ره‌تاى دروست بوونه‌ هه‌مان بۆچوونیان هه‌یه‌. (5)(6)، له‌ رِاستیدا ئه‌وه‌ى إبن كثير ووتوویه‌تى (كت و مت هه‌مان برِیارى زانایانى كه‌شناسه‌ له‌ قۆناغى یه‌كه‌مى ئه‌م هه‌وره‌دا).

برِوانه‌ ئه م وێنه‌يه

، له‌م وێنه‌یه‌دا ده‌بینین ناوچه‌كانى B, C, D ناوچه‌ى كۆبوونه‌وه‌ ده‌نوێنن، جوڵه‌ى باكانیش به‌ (تیشك)ه‌كان نیشان دراوه‌، وه‌ كۆبوونه‌وه‌ى هه‌وا له‌و ناوچانه‌دا تیایدا ده‌رده‌كه‌وێت، له‌ كاتێكدا ناوچه‌ى A ناوچه‌ى جیابوونه‌وه‌ ده‌نوێنىَ، كه‌ ده‌بینین هه‌وا رِووى تىَ ناكات.

دووه‌م:

چۆنێتى گه‌شه‌كردنى هه‌ورى كه‌ڵه‌كه‌ بوو گه‌شه‌كردن و پێك هاتنى به‌ (2) قۆناغدا تێده‌په‌رِێت كه‌ بریتین له‌:
1-كۆبوونه‌وه‌: ئه‌وه‌ى لاى زانایان رِوون بۆته‌وه‌، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ خێرایى جووڵه‌ى هه‌وره‌كه‌ هێواشتره‌ له‌ خێرایى ئه‌و بایه‌ى كه‌ ده‌یبات، وه‌ قه‌باره‌ى هه‌وره‌كه‌ زیاد بكات خێراییه‌كه‌ى كه‌م ده‌كات، ئه‌ویش به‌ هۆى كاریگه‌رى ئه‌و رِێگرانه‌ى Drag – Force دێنه‌ به‌رده‌مى، وه‌ هه‌تا به‌ره‌و ناوچه‌ى كۆبوونه‌وه‌ برِوات با كه‌ش كه‌م ده‌كات، به‌هۆى ئه‌و دوو هۆكاره‌شه‌وه‌ په‌ڵه‌ هه‌وره‌كان وورده‌ وورده‌ له‌ یه‌كترى نزیك ده‌بنه‌وه‌ و پاشان یه‌كده‌گرن، بۆیه‌ ده‌بینین هه‌تا زیاتر له‌ ناوچه‌ى كۆبوونه‌وه‌ نزیك ببینه‌وه‌ چرِى هه‌وره‌كه‌ زیاد ده‌كات.(7) چه‌ند زانایه‌ك له‌وانه‌ (ئه‌نش)* كرداره‌كانی پاڵ پێوه‌نان و كۆبوونه‌وه‌یان له م‌ وێنه‌يه دا كورت كردووه‌ته‌وه‌.

له‌ باس كردنى ئه‌م رِاستیه‌ زانستىیه‌شدا ئایه‌ته‌كه‌ ده‌فه‌رموێت:- ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ زانایانى زمانه‌وانى سه‌باره‌ت به‌ ووشه‌ى التأليف ده‌ڵێن التأليف: هو الجمع مع الترتيب والملائمة , واته‌: یه‌كگرتن و كۆبوونه‌وه‌یه‌ به‌ڵام به‌ رِێك و پێكى و گونجاوى.
هه‌روه‌ها زانایانى ته‌فسیریش هه‌مان بۆچوونى زانایانى كه‌شناسیان هه‌یه‌، بۆ نموونه‌ (قورطبى) ده‌ڵێت (أي يجمعه عند إنشائه ليقوى ويتصل ويكثف)( 8) واته‌ (كاتی پێكهاتنى په‌ڵه‌ هه‌وره‌كان كۆده‌كاته‌وه‌ تا به‌ هێز و یه‌كگرتوو و چرِ بن ) (إبن الجوزي) یش ده‌ڵێت (أي يضم بعضهم الى بعضٍ فيجعل القطع المتفرقة قطعة واحدة)( 9) واته‌: په‌ڵه‌ هه‌وره‌ جیاجیاكان یه‌ك ده‌گرن تا ده‌بنه‌ یه‌ك پارچه‌, زانایانى ترى ته‌فسیریش هه‌مان رِایان هه‌یه‌. (10)(11)(12) بێگومان ئه‌م واتایانه‌ هه‌مان واتاى زانستىیه‌ كه‌ زانایانى (كه‌شناسى) بینیوویانه‌.
2-كه‌ڵه‌كه‌ بوون: به‌شێوه‌یه‌كى گشتى گه‌ر دوو هه‌ور یان زیاتر یه‌كیان گرت (Cloud-merger) ته‌وژمى هه‌واى سه‌ركه‌وتووى ناو هه‌وره‌كه‌ زیاد ئه‌كات. كه‌ ده‌بێته‌ هۆى رِاكێشانى هه‌ڵمى ئاوى زیاتر له‌ بنى هه‌وره‌كه‌ ئه‌مه‌ش ووزه‌ى شاراوه‌ بۆ چرِ بوونه‌وه‌ زیاد ده‌كات دواتر خێرایى تـــــــــــه‌وژمه‌
هه‌وا سه‌ركه‌وتووه‌كه‌ زیاد ده‌كات كه‌ پالڕ به‌ پێك هاته‌كانى هه‌وره‌كه‌وه‌ ده‌نێت بۆ به‌رزایىیه‌كانى سه‌رووتر، له‌ ناوه‌ندى هه‌وره‌كه‌دا ئه‌م ته‌وژمانه‌ توند ترن گه‌ر به‌راوورد بكرێن به‌ چوار ده‌وره‌كه‌ى، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ كه‌ڵه‌كه‌ بوونى پێك هاته‌ى هه‌وره‌كان له‌م لاو لایه‌وه‌.

له‌ كۆتایىدا وه‌ك نافووره‌ یان گرِكان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ئه‌و پێك هاتانه‌ى هه‌ڵى ده‌دات له‌ ته‌نیشته‌كانیا كه‌ڵه‌كه‌ ده‌بن.
ده‌ربرِینى ئه‌م رِاستىیه‌ زانستىیه‌ش له‌ ئایه‌ته‌كه‌ به‌م جۆره‌یه‌ ثمَّ يجعله رُكاماً ووشه‌ى (الركم) له‌ زمانه‌وانىدا واتا (القاء الشيء بعضه فوق بعض) (13)(14)(15)(16)( فرِآ دانى هه‌ندآ شته‌ به‌سه‌ر هه‌ندێكى تردا) زانایانى ته‌فسیریش ده‌ڵێن متراكماً بعضه على بعض واته‌ هه‌ندێكى به‌سه‌ر هه‌ندێكى تریدا كه‌ڵه‌كه‌ ده‌بێت (17) (18)(19)(20)(21).
كه‌واته‌ ئه‌م قۆناغه‌ش له‌ قورئانى پیرۆزدا به‌ ته‌واوى هاو ئاهه‌نگى زانستى سه‌رده‌مه‌ كه‌ بریتى بوو له‌ گه‌شه‌ى هه‌وره‌كه‌ به‌ شێوه‌ى شاوڵى. وه‌ بۆیه‌ به‌ هه‌ورى كه‌ڵه‌كه‌ بوو ناوده‌برێت چونكه‌ كارى كه‌ڵه‌كه‌ بوون كارێكى ناغه‌یبىیه‌ به‌مه‌ش له‌ هه‌موو جۆره‌كانى ترى هه‌ور جیاواز ده‌بێت.

سىیه‌م:

ئه‌و دیارده‌ جه‌ویانه‌ى هاوكات رِوو ده‌ده‌ن (بارینى بارانێكى زۆر یان ته‌رزه‌ یان هه‌ردووكیان)
هه‌ورى كه‌ڵه‌كه‌یى، كه‌ڵه‌كه‌ بوون به‌رده‌وام ده‌بێت تیایدا هه‌تا ته‌وژمه‌ هه‌وا سه‌ركه‌وتووه‌كان تواناى هه‌ڵگرتنى پێك هاته‌ى هه‌وره‌كه‌یان ده‌بێت كه‌ بریتین له‌ (تنۆكه‌ ئاو یان ده‌نكه‌ ته‌رزه‌)، وه‌ هه‌ركات باى ستوونى تواناى هه‌ڵگرتنى ئه‌و پێك هاتانه‌ى نه‌ما كردارى كه‌ڵه‌كه‌ بوون ده‌وه‌ستێت و رِاسته‌وخۆ پێك هاته‌كانى (باران یان ته‌رزه‌ یان هه‌ردووكیان) به‌ره‌و خوارده‌بنه‌وه‌، ته‌رزه‌ش له‌ نێوان پله‌ى گه‌رماى كه‌متر له‌ (سفر تا -40 پله‌ى سه‌دى) دروست ده‌بێت.

رِوودانى ئه‌م دیاردانه‌ش به‌ رِوونى له‌ به‌شێكى ترى ئایه‌ته‌كه‌دا باسكراوه‌، كه‌ ده‌فه‌رموێت فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ گشت زانایانى ته‌فسیر كۆكن كه‌ (ودق) واتاى (بارانه‌) (22) (23)هه‌روه‌ها (مِن خلاله) كه‌ كۆى (خلل) واته‌ كۆى (كه‌لێن)ه‌(24)(25)(26) .

ئه‌م قۆناغه‌ رِاسته‌وخۆ له‌ دواى قۆناغى كه‌ڵه‌كه‌ بووندا دێت، پاش ئه‌وه‌ى به‌رز بوونه‌ له‌ناو هه‌وره‌كه‌دا لاواز ده‌بێت یان نامێنێت. كه‌ هۆكارى كه‌ڵه‌كه‌ بوون بوو، خێرا باران ده‌بارێت، وه‌ به‌ لاوازى كردارى به‌رز بوونه‌وه‌ یان نه‌مانى، چه‌نده‌ها ناوچه‌ى لاواز له‌ هه‌وره‌كه‌ دروست ده‌بێت، كه‌ له‌و ناوچانه‌دا ناتوانرێت ده‌نكه‌ بارانه‌كان هه‌ڵبگیرێت بۆ سه‌ره‌وه‌، به‌هۆى قورسیه‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ له‌و ناوچه‌ كه‌لێن و لاوازانه‌وه‌ ده‌رده‌چن بۆ خواره‌وه‌ى هه‌وره‌كه‌. وه‌ك ئایه‌ته‌كه‌ به‌ رِوونى باسى كرد.
زانایان ده‌ڵێن بۆ دروست بوونى ته‌رزه‌ له‌كه‌ڵه‌كه‌ هه‌وردا پێویسته‌ هه‌وره‌كه‌ بچێته‌ شێوه‌ى چیاوه‌، دروست بوونى ته‌رزه‌ش ئه‌سته‌مه‌، هه‌روه‌ك ئایه‌ته‌كه‌ ئه‌م رِاستیه‌شى گه‌یاندووه‌و ده‌فه‌رموێت: وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ . ڕبو السعود ده‌ڵێت (وينزل مِنْ السماء) واته‌ له‌ هه‌موو له‌ هه‌وره‌كه‌وه‌ ته‌رزه‌ ده‌بارێت.
(من جبال فِیها) واته‌: له‌ پارچه‌ هه‌ورى گه‌وره‌وه‌ كه‌ ده‌چوێت به‌شاخ، (مِن بَرَدٍ) واته‌: هه‌ندى ته‌رزه‌ى تیادایه‌، وه‌ك زانایانى ته‌فسیر ده‌ڵێن.(27)(28)(29)بى گومان ئه‌وه‌ى زانایانى ته‌فسیر تێىگه‌یشتوون له‌م ئایه‌ته‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ زانست ده‌رى خستووه‌، وه‌ك ووتمان پێویسته‌ هه‌وره‌كه‌ له‌ شێوه‌ى چیادا بێت تا له‌ ناوچه‌ به‌رزه‌كانیدا رِى به‌ دروست بوونى به‌فرو بارانى زۆر بدات، كه‌ له‌ ناوه‌ندى هه‌وره‌كه‌دا ده‌گۆرِێن بۆ كێڵگه‌یه‌كى ته‌رزه‌، ئه‌وه‌ى زانراوه‌ (30)جۆرى ترى كه‌ڵه‌كه‌ هه‌ور هه‌ن به‌ ناوى (كه‌ڵه‌كه‌ هه‌ورى (الساخن)) ئه‌ستوریان كه‌متره‌، شێوه‌ى ئه‌م جۆره‌ زیاتر به‌ گرد ده‌چێت به‌ پێچه‌وانه‌ى (كه‌ڵه‌كه‌ هه‌ورى به‌ باران) كه‌ كت و مت به‌ چیا ده‌چێت.

سه‌رنجێكى گرنگ
گه‌ر تێبینى بكه‌ین خواى گه‌وره‌ له‌ ئایه‌ته‌كه‌دا بۆ كردارى پاڵپێوه‌نان و كردارى كۆبوونه‌وه‌و كه‌ڵه‌كه‌ بوون پیتى (عطف) ى (ثم) ى به‌كارهێنا، كه‌ له‌ زمانى عه‌ره‌بیدا ئاماژه‌یه‌ به‌ خایاندنى كاتى زیاتر (للترتيب والتراخي) به‌ڵام ده‌بینین بۆ كردارى دروست بوونى ده‌نكه‌ باران پیتى (عطف )ى (فاء) و بۆ دابه‌زینى ته‌رزه‌ پیتى (عطف) ى (واو)ى به‌كارهێنا كه‌ هه‌ردووكیان ئاماژه‌ن به‌ خایاندنى كاتى زۆر كه‌م. زانایان ئه‌م رِاستیه‌شیان سه‌لماندووه‌ چونكه‌ كردارى پاڵپێوه‌نان و كۆبوونه‌وه‌و كه‌ڵه‌كه‌ بوون هه‌ریه‌كه‌یان نزیكه‌ى كاتژمێرێك ده‌خایه‌نێت، به‌ڵام دروست بوونى ده‌نكه‌ باران و ته‌رزه‌ رِاسته‌وخۆ له‌ دواى قۆناغى كه‌ڵه‌كه‌ بوون رِوو ده‌ده‌ن. (31)

 ئەم بابەتە لە ژمارە (4) و ژمارە (25) ژمارە نایابی گۆڤاری هەیڤ دا بڵاوكراوەتەوە