قەومی عاد

 

 نووسینی د. زغلول النجار
ئەردەڵان صالح عزیز/  ئەندازیاری جیۆلۆجی

لەسورەتی (الفجر ئایەتی   7و8) دا ئەم دوو ئایەتە لەكۆتایی چارەگی یەكەمی سورەتی ( الفجر) دا هاتوون كە سورەتێكی مەكییە , تەوەرەی سەرەكی ئەم سورەتە باس لەزیندوبونەوە لەدوای مردن دەكات كە ئەمەش خاڵێكی گرنگی بیروباوەڕی ئیسلامی یە.
لەم سورەتەدا خوای گەورە باس لەچۆنێتی كۆتایی هاتنی سێ‌ نەتەوەی گرنگ لەسەردەمەكانی خۆیاندا دەكات كە (عاد , ثمود و فرعەونە) وەەباس لەشێوازی سەركەشی هەریەكەیان و دەرچونیان لەفەرمانەكانی خواو گەندەڵیان لەسەر زەوی و هەروەها چۆنیەتی لەناوچونی هەریەكەیان بەهۆی دابارینی سزاكانی خوای گەورە بەسەریاندا دەكات .
 ڕووی ئیعجازی مێژوویی لەم سورەتە پیرۆزەدا گرنگترین ڕووە . لەبەر ئەوەی باس لە (سێ‌ طاغوتی) مێژووی كۆن دەكات كە قەومی عاد و شارەكەیان (ارم) و قەومی (ثمود) و (فرعون) الفجر (9,10) . ئەم قەومانە لەناوچوون پێش هاتنی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) بەسەدەها ساڵ   وە عەرەب نەتەوەیەك نەبوون كە مێژوو تۆمار بكەن وە بەڵگە مێژوویەكان هەڵگرن , ئەمە بێجگە لەدووری شوێنی نیشتە جێبی ئەو قەومانە لەمەككەوە بەدەیان و سەدان كیلۆمەترە لەسەردەمێكدا كە هۆیەكانی گواستنەوە ئاسان نەبوو .
باس كردنی قەومی (عاد ) لە قورئاندا زیاتر ڕووی ئیعجازی تیایە وەك لەقەومەكانی تر , لەبەر ئەوەی ئەم قەومە تێكڕا تیاچوون و كەسیان دەرنەچوو بەگێژەڵوكەیەكی لماوی نائاسایی كەهەموویانی داپۆشی و شوێنەواری نەهێشتن لەسەر ڕووی زەوی , لەبەر ئەمە زۆربەی هەرەزۆری شوێَنەوار ناسان و مێژوو نوسان نكوڵی لەبونی قەومی عاد دەكەن . وەباسكردنیان لەقورئاندا دادەنرا لەلایەن ئەوانەوە بەجۆرێك لە چیرۆك كەبۆ پەندو ئامۆژگاری باس كرابێت , بەڵكو هەندێكیان زیادە ڕەویان دەكرد وەبەئەفسانەیان دادەنا كەهیچ ڕەچەڵەكێكی ڕاستی نەبێ‌ لەمێژوودا .
بۆیە دۆزینەوەی شوێنەواری ئەو قەومە لەهەشتاكان و نەوەدەكاندا و دۆزینەوەی شاری (ارم ) بە ڕوویەكی ئیعجازی مێژوویی قورئان تۆماردەكرێت , لەبەر ئەوە ئەم باسە چڕ دەكەینەوە لەسەر

چۆنیەتی دۆزینەوەی شوێنەوارەكە : –

شاری (ارم) : لەتەفسیری ئەو ئایەتانەی كەباسی قەومی (عاد ) دەكەن وە زۆرێك لەمێژوو نوسان و زانایانی ڕەچەڵەك و جوگرافی ناسەكان وەك (طبری , السیوطی , القزوینی , الهمدانی , یاقوت الحموی و المسعودی ) باس لەوە دەكەن كەئەو قەومە عەرەب بوون وە لەئایەتەكانی قورئانی پیرۆزەوە زانیویانە كەئەم قەومە لە (احقاف) نیشتەجێ‌ بون كە (احقاف) كۆی (حقف) ە واتە لمی لار (الرمل المائل) : كەئەمەش بەشێكە لەخواروی ڕۆژهەڵاتی (چارەگی بەتاڵ ) ( الربع الخالی) لەنێوان حضرموت لەلای باشوری یەوە وە زۆربەی (چارەگی بەتاڵ ) لەباكوری یەوە وە (عمان) لەڕۆژ هەڵاتیەوە , هەروەها زانراوە كەپێغەمبەرەكەیان ناوی (هود) بووە علیه السلام . كەلەدوای تیاچونی قەومەكەی لە حضرموت نیشتەجێ‌ بووە تالەوێ‌ مردووە و نێژراوە نزیك دۆڵی (برهوت ) لەلای ڕۆژ هەڵاتی شاری (تریم) .

دۆزینەوەی تازەی شارەكە : – 

لەساڵی (1984) دا یەكێك لەكەشتیەكانی ئاسمان ئامێرێكی ڕاداری تیادانرا كە توانای بڕینی خۆڵی ووشكی هەیە تا قوڵایی چەند مەترێك  كەناسراوە بەئامێری (GPR) Ground Penetrating Radar   كەزۆرێك لەڕێچكە كۆنەكانی ڕووباری دیاری كردكەداپۆشراوە ئێستا بەلم لەپشتێنەیەكدا كە لەمۆریتانیاوە لەلای ڕۆژ ئاوایەوە درێژەی هەیە تا ناوەڕاستی كیشوەری ئاسیا لەلای ڕۆژ هەڵاتی یەوە . بەئاشكراكردنی ئەنجامەكانی وێنەی گیراو بەو هۆیەوە , یەكێك لەئارەزوو مەندان لەشوێنەوار زانی ئەمەریكی كەناوی (نیكولاس كلاب Nicholss Clapp) بوو داوایەكی بۆ دەزگای توێژینەوەی ئاسمانی ئەمەریكی پێشكەش كرد كەناسراوە بە (Nasa) بەوێنەی كەوەرگیراوە بەو هۆیەوە بۆ ناوچەی خوارووی دورگەی عەرەبی , بەتێبینی كردنی بۆی دەركەوت چەند شوێنەوارێكی ڕێگای كۆن كەئەم ڕێگایانە دەگەیشتنە چەند بینایەكی داپۆشراو بەلم كەلەحەوزی چارەگی بەتاڵی ووڵاتی سعودیەدا لەو جۆرە لمە زۆرە وەچەند دۆڵی ڕوباری ووشك و دەریاچەی كۆن كەدرێژی هەندێك لەو ڕووبارانە لەچەند كیلۆمەترێك درێژترە . دەركەوتنی ئەم شوێنەوارانە بوە هۆی سەرسوڕمانی شوێنەوار زانەكان وە پەنایان بۆ نووسینە كۆنەكان برد كەلەكتێبخانەیەكی تایبەت لە وولایەتی كالیفۆرنیا هەبوو وە ناسراوە بەكتێبخانەی هنتنجتون Huntington Library  هەوروەها پەنایان بۆ ئەو كەسانە برد كە پسپۆرن لە مێژووی نیوە دورگەی عەرەبی وە لەوانە (جوریس زارینز Juris Zarins) وە بەریتانی ڕاندولف فینیس Randulph Fiennes   دوای تێڕواننینێكی زۆر لە شارەزایان كۆك بوون لەسەر ئەوەی ئەم شوێنەوارە دەگەڕێتەوە بۆ قەومی (عاد) كە قورئانی پیرۆز شارەكەیان بەناوی (ارم) ناو دەبات هەروەك لە سوورەتی ( الفجر) دا هاتووە . وەتەمەنی ئەم قەومەیان دانا لەنێوان (3000 پ .ز تــــــــا سزای خوای گەورەیان پێگەیشت) بە گێژەڵوكەیەكی لماوی نائاسایی .
یەكسەر پەیمانگای  تەكنیكی كالیفۆرنیا  California Institute Technology  ڕاپۆرتێكی دوورو درێژی ئامادەكرد كە ئەنجامەكانی گەڕان و پشكنینی ئەو ناوچەیەی تیابوو وە بانگهێشت بۆ پیاوانی بازرگان و حوكمەتە عەرەبیەكان دەكات بەبەخشینی پارە بۆ دۆزینەوەو هەڵدانەوەی ئەو شوێنانە كە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا وەك كەلێنێك بەجێ‌ مابوو وە ناونیشانی ئەم ڕاپۆرتە بریتی بوو لە : ( البعثە عبر الجزیرە  The Trans-Arabia Expedition )  وە یەكسەر لەژێر ئەم ناونیشانەدا هەردوو ئایەتی سورەتی (الفجر) 7-8 نووسرابوو , ئەم ڕَاپۆرتە نێررا بۆ د. زغلول النجار  لەلایەن حكومەتی سعودیی یەوە بۆ وەرگرتنی ڕای دكتۆر لەو بارەیەوە .
 شارستانیی قەومی عاد لەكاتی خۆیدا بێ‌ وێنە بوو , لەو سەردەمەدا هیچ شارستانیەكی تر نەیدەتوانی شان بدات لەشانی بەهۆی دەوڵەمەندی و خێرو فەری زۆر و هێزو دەستەڵاتی یەوە . چونكە لەسەر ڕێگای بازرگانی نێوان چین و هند لەلایەكەوەو ووڵاتی شام وئەوروپاش لەلایەكی ترەوە بوو هەروەك هەردوو زانای كۆن ( بلینی الكبیر) 23م-79 م وە (بطلیموس الاسكندری ) 100م-170م باسی لێوە دەكەن .
وەزۆرێك لەمێژوو نوسان توانج لەنوسراوەكانی ئەو دوو زانایە دەدەن وە بەفەسانەو خەرافیات لە قەڵەمی دەدەن , هەروەها هەندێ‌ لە زانایانی ئەم سەردەمە ناتوانن بڕوا بەوە بكەن كە لەشوێنێكی وەك (الربع الخالی )كەلەسەر زەویدا شوێنێكی تری وەك ئەو ووشك نی یە . ڕۆژێ‌ لەڕۆژان ئەو شوێنە پڕ بووبێ‌ لەڕووبارو دەریاچە و ئاوەدانی بەڵام وێنە ئاسمانی یەكان و ئەونەخشانەی (بطلیموس الاسكندری ) كێشاویەتی دەقاو دەق وەك یەك دەرچوون هەروەك لەڕاپۆرتەكەی پەیمانگای تەكنیكی یە ئەمەریكیەكەدا هاتووە .
 هەندێك لەمێژوو نووسەكان بەتایبەتی جولەكەكانیان وەك (حاییم برمانت و میخائیل ویتزمان Chaim Bermant & Michael Wetzman)  لەساڵی (1979) دا كتێبێكیان بەناوی Ebla-Arevelation In Archaeology)  دەركرد كەباسی شوێنەواری قەومی ( عاد) دەكەن و وە بەتەواوەتی شوێن و هەتا بگرە ناوەكانیش دەشێوێنن وە دەڵێن ناوی (عاد) تەنها ناوێكی ئەفسانەیی یەو بوونی ڕاستی لەسەر زەویدانی یە .
 بەڵام لەساڵی (1990) دا تیمێك لە (Nasa) پێك هات بەسەرۆكایەتی (Charles Elachi)  كە لەپەیمانگای تەكنیكی بوو بۆ گەڕان بەدوای شاری (ارم) و قەومی (عاد) لەژێر چاودێری وهاندانی هەندێ‌ لەزانا بەناوبانگەكانی وەك (Armand Hummar , George Hedges , Sir Randulph)  بەڵام ئەم توێژینەوەیە وەستا بەهۆی شەڕی كەنداوەوە .

دوای دۆزینەوەی شوێنەواری (ارم)  :-

لەكانوونی دووەمی ساڵی1991 دا كارە پشكنینەكان بەدوای شوێنەواردا دەستی پێكرد لەو شوێنەی كەوێنە ئاسمانی یەكان دیاریان كردبوو وە ناوی ئێستای ( الشیصار) ە هەتا سەرەتای ساڵی 1998 درێژەی هەبوو وە لەم كاتەدا ئاماژە بەدۆزینەوەی قەڵایەكی هەشت پاڵوو كرا كە دیوارەكانی ئەستوور بوون و چەند بورجێكی هەبوو لە گۆشەكانی ئەم قەڵایەدا كە لەسەر چەند ئەستونێكی گەورە دانراوە كە بەرزاییی یەكەی دەگاتە 9 م و چێوەكەی 3م  ,
 لە 17/2/1992 دا لە گۆڤاری (Time) ی ئەمەریكی مەقالەیەك بەناوی Arabia lost sandcastle by Richard Ostiling   بڵاوكرایەوە كە باس لەدۆزینەوەی شاری (ارم) دەكات .
لە 23/4/1998 دا (Nicholas Clapp) كتێبەكەی كەبەناونیشانی (The road to Ubra) بڵاوكردەوە
لە 14/6/1999 دا (Pico Lyer) كتێبێكی بەناونیشانی (Falling off the map : Some lonely places in the worldA) بڵاوكردەوە .
بەم شێوەیەو لەو مێژووەوە كتێب و بڵاوكراوە لەتۆڕی ئینتەرنێتدا لەوباسەوە پەخش دەكرێت , بەڵام ئەوانەی سەرپەرشتی ئەم كارە دەكەن وەستاون لەبڵاوكردنەوەی زانیاری زیاتر لەو بارەیەوە , چونكە دۆزینەوەكەی ڕوویەكی ئیعجازی قورئانی یە كەبەئاشكرا دەركەوت كە ئەم قەومە زۆر بەهێزو توانا بوون و ستوون و بورجی زۆر زەبەلاحیان دروست كردووە , هەروەها لەشوێنەوارەكەشدا دەردەكەوێت كە ئەم شارە گێژەڵوكەیەكی لماوی نائاسایی دایپۆشیوە هەروەك لەقورئاندا باسی دەكات . فصلت (13-16) قمر (18-22) .

وە رگیراوە لە كتێبی (الارض في القران الكریم )