(ڕێنموویی‌ ئیسلام وڕیتمی كاتژمێری بایۆلۆجی)

(ڕێنموویی‌ ئیسلام وڕیتمی كاتژمێری بایۆلۆجی)

 نوسینی : د.مصباح سید كامل

وه‌رگێڕانی :د.دیاری‌ أحمد إسماعیل

قورئان و سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلی‌ الله‌ علیه‌ وسلم) ئاماژه‌یان به‌ گرنگی شه‌وو ڕۆژ كردووه‌، له‌ لایه‌نی تایبه‌تمه‌ندكردنی شه‌و به‌ ئارامی و پشوودان، ڕۆژیش به‌كاركردن و چالاكییه‌وه‌… تازه‌كی‌ سه‌لمێنراوه‌، كه‌ سوڕێكی نه‌گۆڕ له‌ له‌شی‌ زینده‌وه‌ردا له‌سه‌ر ئاستی خانه‌و شانه‌كاندا هه‌یه‌، كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزی له‌گه‌ڵ دووباره‌ بوونه‌وه‌ی شه‌و و ڕۆژدا هه‌یه‌. له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا دیدێكی‌ زانستیی هاوچه‌رخ ده‌رباره‌ی‌ (كاتژمێری‌ بایۆلۆژیی)ده‌خه‌ینه‌ڕوو، له‌ڕووی‌ ناساندنی‌ و پێگه‌و به‌ڵگه‌و كاریگه‌رییه‌كانییه‌وه‌، هه‌روه‌ها ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ په‌یوه‌ندیی نێوان ڕێبازی‌ ئیسلام‌و موعجیزه‌ی‌ قورئانی‌ و پێغه‌مبه‌ریی و ‌و ئه‌م دیده‌ هاوچه‌رخه‌ی‌ ده‌رباره‌ی‌ كاتژمێری‌ بایۆلۆژییه‌ و دۆزینه‌وه‌ زانستییه‌كان، ڕوونده‌كاته‌وه‌.یه‌كه‌م:له‌ڕووی‌ شه‌رعه‌وه‌: خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: (فالِقُ الإِصْبَاحِ وَجَعَڵ اللَّیْڵ سَكَنًا.. الانعام: 96)، واته‌: (خوا به‌ دیهێنه‌ری شه‌به‌ق و ڕووناكی ڕۆژبوونه‌وه‌یه‌و شه‌وی كردووه‌ به‌ كات و هۆی‌ ئارامگرتن).. هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێت: (هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُواْ فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا.. يونس: 67)، واته‌: ( ئه‌و خوایه‌ زاتێكه‌ شه‌وی بۆ داناون، تا تێیدا بحه‌سێنه‌وه‌و ڕۆژیشی داناوه‌ به‌ ڕووناككه‌ره‌وه‌)، ده‌فه‌رموێت: (قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِضِيَاء أَفَلاَ تَسْمَعُون ۞ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَفَلاَ تُبْصِرُون۞ وَمِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون القصص:71-73) واته‌: {ئه‌ی محمد پێیان بڵێ: هه‌واڵم بده‌نێ، ئه‌گه‌ر خوا شه‌وتان بۆ درێژ بكاته‌وه‌ تا ڕۆژی قیامه‌ت، چ په‌رستراوێكی تر جگه‌ له‌ خوا ڕووناكییتان بۆ دێنێت؟ ده‌ی ئایا ئێوه‌ نابیستن؟ پێیان بڵێ: پێم بڵێن ئه‌گه‌ر خوا ڕۆژ بكاته‌ هه‌میشه‌یی بۆتان تا ڕۆژی قیامه‌ت، چ په‌رستراوێكی تر بێجگه‌ له‌ خوا شه‌وتان بۆ دێنێت ئارامی تیابگرن؟ ده‌ی ئایه‌ ئێوه‌ نابینن؟ له‌ به‌زه‌یی ئه‌و (خوایه‌)، كه‌ شه‌و و ڕۆژی بۆ دروستكردوون بۆ ئه‌وه‌ی ئارامبگرن له‌ (شه‌و)داو بۆئه‌وه‌ بگه‌ڕێن به‌ دوای ڕۆزی و به‌هره‌ی خوادا له‌ ڕۆژداو بۆ ئه‌وه‌ی سوپاسی خوا بكه‌ن}. هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێت: (وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُم مِّن فَضْلِهِ.. الروم:23)، واته‌: {له‌ نیشانه‌كانی ئه‌وه‌ خه‌وتنتان به‌ شه‌و و ڕۆژداو هه‌وڵدانتان (له‌ ڕۆژدا) بۆ به‌هره‌ وه‌رگرتن له‌ به‌خششی خوا}، ده‌فه‌رموێت: (اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا.. غافر:61)، واته‌: {خوا ئه‌و زاته‌یه‌ شه‌وی داناوه‌ بۆ ئێوه‌ تا ئارامی تێدا بگرن و ڕۆژیشی ڕوناك كردووه‌ته‌وه‌..}. له‌و ئایه‌ته‌ پیرۆزانه‌ی پێشه‌وه‌ ئه‌وه‌مان ده‌ستده‌كه‌وێت، كه‌ خوای گه‌وره‌ شه‌و و ڕوَژی به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌ك له‌ دوای یه‌ك بوَ مرۆڤ داناوه‌، به‌شێوه‌یه‌ك بۆ ژیانی گونجاو بێت.. ئه‌وه‌تا ساردیی شه‌وی كردووه‌ته‌ هۆیه‌ك بۆ سستبوونی هێزه‌ بزوێنه‌ره‌كان، تاریكییه‌كه‌شی كردووه‌ته‌ هۆی حه‌وانه‌وه‌.. به‌ڵكو هه‌ر به‌شێكی شه‌و و ڕۆژیشی تایبه‌تمه‌ندكردووه‌ به‌ كارێكه‌وه‌؛ وه‌ك زوو به‌ ئاگاهاتن بۆ شه‌ونوێژ، پاشانیش نوێژی به‌یانی، جا كاتی قه‌یلووله‌ (سه‌رخه‌وی‌ نیوه‌ڕوان) بۆ پشوودان.. (ته‌فسیری روح المعانی- اڵالوسی). هه‌روه‌ها خوای گه‌وره‌ فه‌رمانی كردووه‌ به‌ پارێزگاریكردن له‌ نوێژی ناوه‌ڕاست (العصر).. سه‌باره‌ت به‌ شه‌ویش، كه‌ كاتی خه‌وه‌، ئه‌وانه‌ی لێ به‌رده‌ركردووه‌، كه‌ كاری پێویستیان هه‌یه‌، وه‌ك پاسه‌وانیی و ئێشكگرتن.. كه‌واته‌ زۆربه‌ی شه‌و كاتی پشوودانه‌، ته‌نها سێیه‌كی كۆتایی نه‌بێت، كه‌ كاتی شه‌و نوێژه‌.. ڕۆژیش زۆربه‌ی بۆ كاركردن و هه‌وڵدانه‌، ته‌نها ماوه‌ی نیوه‌ڕۆ نه‌بێت، كه‌ كاتی قه‌یلوله‌یه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش-وه‌ك دوایی ده‌رده‌كه‌وێت- ده‌قاوده‌قه‌ له‌گه‌ڵ ریتمی بایۆلۆجی (كاتژمێری بایۆلۆجی)، كه‌ كاری مرۆڤ ڕێكده‌خات. پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی‌ الله‌ علیه‌ وسلم) ده‌فه‌رموێت: «أغلقوا الأبواب بالليل، وأطفؤا السُرَج، وأوكوا الأسقية، وخمّروا الطعام والشراب……» (رواه أحمد)، واته‌: {به‌ شه‌و ده‌رگاكان دابخه‌ن، چراكان بكوژێننه‌وه‌، خواردن و خواردنه‌وه‌كانتان دابپۆشن..}. عبدالله ی كوری عه‌مری ده‌یگێڕته‌وه‌، جارێكیان پێغه‌مبه‌ر(صلی‌ الله علیه‌ وسلم) پێی‌ فه‌رمووم: «ألم أُخْبَر أنك تقوم الليل وتصوم النهار؟» قلت: إني أفعل ذلك، قال: «فإنك إذا فعلت ذلك هجمت عينُك ونَفِهَت نفسُك، وإن لنفسك حقاً، ولأهلك حقاً، فصُمْ وأفطر وقُم ونَم» (رواه البخاری)، واته‌: {بیستوومه‌، كه‌ شه‌وانه‌ به‌رده‌وام شه‌و نوێژده‌كه‌یت، به‌ ڕۆژیش به‌ ڕۆژوو ده‌بیت؟ وتم: به‌ڵێ واده‌كه‌م. فه‌رمووی: ئه‌گه‌ر وابكه‌یت ئه‌وا چاوه‌كانت له‌ده‌ستده‌چن، .. به‌ڕاستی جه‌سته‌ت مافی به‌سه‌رته‌وه‌ هه‌یه‌، خێزانه‌كه‌ت مافی به‌سه‌رته‌وه‌ هه‌یه‌. هه‌ندێك ڕۆژ به‌ڕۆژووبه‌ و هه‌ندێك ڕۆژیش به‌ڕۆژوو مه‌به‌، شه‌ونوێژ بكه‌و بشخه‌وه‌..}. هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ر (صلی‌ الله‌ علیه‌ وسلم) فه‌رمویه‌تی: «لا سمر بعد الصلاة-يعني العشاء الآخرة- إلا لأحد رجلين: مُصٍَل أو مسافر» (رواه أحمد)، واته‌: {شه‌ونخونی نابێت بكرێت دوای نوێژی خه‌وتنان، مه‌گه‌ر یه‌كێك شه‌ونوێژ بكات، یان یه‌كێك له‌سه‌فه‌ردا بێت}.. بۆیه‌ زانایان له‌ هاوه‌لان و شوێنه‌كه‌وتووان، بۆچوونی‌ جیاوازیان له‌باره‌ی‌ مانه‌وه‌ دوای نوێژی خه‌وتنان هه‌بووه‌.. لای هه‌ندێكیان (مكروه)ه‌، لای هه‌ندێكیشیان مۆڵه‌تی پێدراوه‌، ئه‌گه‌ر بۆ مه‌به‌ستی زانست بێت، یان بۆ كارێكی پێویست. له‌م فه‌رمودانه‌دا ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌:

1. شه‌و تایبه‌ته‌ به‌ ئارامگرتن و پشوودانه‌وه‌، مه‌گه‌ر سێیه‌كی كۆتایی، ئه‌ویش بۆ شه‌و نوێژو یادی خوا.

2. زوو نوستن دوای نوێژی خه‌وتنان، مه‌گه‌ر بۆ پێویستی.

3. هاندان بۆ ئاماده‌كردنی كه‌شی گونجاو بۆ پشوودان و ئارامیی شه‌و، ئه‌ویش به‌ فه‌رمانكردن به‌ كوژاندنه‌وه‌ی چراكان له‌ كاتی نووستندا، دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ له‌ده‌رگادانی‌ ناوه‌خت له‌ شه‌ودا.. كه‌ ئه‌مانه‌ هه‌موویان كاریگه‌ریی ده‌ره‌كین له‌سه‌ر كاتژمێری بایۆلۆجی.

4. نه‌هیكردن له‌ به‌رده‌وامبوون له‌ شه‌ونوێژدا، ئه‌گه‌ر هه‌ستی كرد بێ توانایه‌و خه‌وی دێت، بۆ ڕاگرتنی پێداویستیه‌كانی جه‌سته‌.

دووهەم: لەڕووی زانستییەوە:

ڕیتمی بایۆلۆجی بریتییە لەو گۆڕانكارییە خولییەی، كە لە چالاكی ئەندامەكانی لەشدا ڕوودەدات. لە نزمترین ئاستەوە دەستپێدەكات، تا دەگاتە بەرزترین ئاست، پاشانیش بە پێچەوانەوە بەرەو نزمترین ئاست.. ئەوەش بەپێی پلانێكی زەمەنیی نەگۆڕ، ئەم بارەش یەكێكە لە تایبەتمەندییە گرنگەكانی خانەی زیندوو، كە لە هەموو زیندەوەراندا هەیە، لە تاكخانەیەكەوە تا دەگاتە مرۆڤ، لە هەموو ئاستەكانی زیندەوەر، لە ئۆرگانەكان وكۆئەندامەكان و شانەو خانە و پێكهاتەكانی ناو خانەش.
* تایبەتمەندی ئەم ڕیتمە ئەوەیە، كە سنووردارە ئەمەش بۆماوەییەو بەدەسخراو نییە.. نەگۆڕە بەپێی جۆری زیندەوەرەكە.. بۆ نموونە مشك چالاكییەكانی لە شەودایەو بەڕۆژ پشوو دەدات، بەڵام مرۆڤ چالاكیەكانی بەڕۆژەو شەویش پشوو دەدات.
بە وردبوونەوە لە دیزاینی زەمەنیی جەستەی مرۆڤ، دەردەكەوێت كە هەموو كۆئەندام و ئۆرگانەكان بەپێی پلانێكی هاوكێشەوە كاردەكەن، مەبەستیش لەمە بەدیهێنانی سوودی بەرزی جەستەیە، بە ڕەچاوكردنی سەلامەتیی و بەرەو كامل بوون و گونجاندن، بۆ نموونە: كۆئەندامی دەمار، دڵ، هەناسە بە ڕۆژ چالاكن، دەردانی هۆرمۆنەكانی وەك كۆرتیزۆن زیاد دەكەن (كە لە بەیانیاندا دەگاتە لوتكە)، هەروەها هۆرمۆنی هاندەری ڕژانی كۆرتیزۆن (ACTH)بە یەك كاتژمێر پێشتر.. بەلام لە كاتی شەودا ڕژاندنی ئەو هۆرمۆنانە زیاد دەكەن كە دەبنە هۆی پشوو حەوانەوە، وەك هۆرمۆنی میلاتۆنین، پڕۆستاگلاندین، چالاك بوونی كۆئەندامی دەماری سیمپاتیكی، زۆربوونی خانە لیمفاوییەكان و خڕۆكە سپییەكانی خوێن -بۆ بەهێزكردنی بەرگری لەش- بۆیە بە زۆری تا لەشەودایە.. لە هەمان كاتدا هۆرمۆنی كۆرتیزۆن بە شەو كەم دەكات (كە دەبێتە هۆی زیادبوونی بەرگری لەش).
كاتژمێری بایۆلۆجی هەڵدەستێت بە رێنموونی كردنی ڕیتمی بایۆلۆجی (الإیقاع الدوری)و نەخشەی زەمەنیی (التصمیم الزمنی) بە شێوەیەكی نەگۆڕو گونجاو.
ئەم كاتژمێرە دەكەوێتە سەنتەرێكەوە لە مێشكدا و لەهەندێك خانەو شانەی تردا.. بۆ نموونە لێكۆڵینەوەكان دەریان خستووە كە لێكردنەوەی سەری مێشوولەی میوە، نابێتە هۆی نەمانی ڕیتمە بایۆلۆجییەكەی.. دۆزراوەتەوە، كە هەندێك جین هەن بە ناوی (پێر Per) و(تیم لێس Tim Less) لەناو ئەو سەنتەرانەدا.. بە هاتنی تاریكی و ڕووناكی كاریگەردەبن، بە ڕووناكی درەوشاوە كەمدەكەن، بە تاریكی زیاد دەكەن.. ئەگەر چەندێتییەكەی زیادی كرد، ئەوا یەكدەگرن، پاشان لە ڕێگەی میكانیزمی (فید باك Feed Back)ەوە دەستدەكات بە وەستاندنی چالاكیی ئەو جینانەی، دروستیانكردوون، پاشان جینەكان شیدەبنەوە (دووای كۆبوونەوەیان)، جارێكی تر هەمان سووڕ دەستپێدەكاتەوە.. هەروەها دوو جینی تر ناویان (كلوك)و (یامال)ە، لەگەڵ دوو جینەكەی (پێرو تیم) یەكدەگرن و چالاكیان دەكەن، تا كاتژمێرە بایۆلۆجیەكە بكەوێتە كار.. كەواتە ئەم چوار جینە بریتین لە: دڵی كاتژمێری بایۆلۆجین.. جا ئەو سوورە لە ناوەڕاستی ڕۆژدا دەستپێدەكات،پاشان وردە وردە پڕۆتینەكان كەڵەكەدەبن تا دەگەنە لوتكە لە پێش بەرەبەیاندا (الفجر)، ئینجا جارێكی تر كەمدەكەن و سووڕەكە دەستپێدەكاتەوە و بەمشێوەیە….
دەبێت بزانین، كە كاتژمێری بایۆلۆجی خۆی هاوكاری خۆیەتی‌و بەشێوەیەكی خۆڕسك كاردەكات، بەڵام گۆڕانكاری و هۆكارە دەرەكییەكان لە چوارچێوەی ڕێكخستنەوەی كاتژمێرەكەدا كاردەكەن ، لەگەڵ زیادكردن یان كەمكردنی خولە بایۆلۆجیەكان، لەوانەش: ڕووناكی و تاریكی، بەخەبەرهاتن و نووستن و ئارامی، دەنگە دەنگ .. كارەكەشیان لە ڕێگەی گۆڕانە لە چەندێتی و چۆنێتی ئەو جینانەی، كە كۆنترۆڵی ڕێكخستنی كاتژمێرە بایۆلۆجییەكە دەكەن.. ئەم هۆكارانەش دەبنە هۆی گۆڕانكاری لە ئەركی ئۆرگانی هەڵسوكەوتدا.
• رووناكی:
ڕووناكی ڕژانی هۆڕمۆنەكانی چالاكی، وەك هۆڕمۆنی هاندەری كۆرتیزۆن، هۆڕمۆنی نێرینە (تێستۆستیرۆن) لە ناوەڕاستی ڕۆژدا (12ی نیوەڕۆ) دا چالاكدەكات، بەڵام ڕژاندنی هۆڕمۆنی میلاتۆنین (كە گلاندی كاذی – الغدە الصنوبریە –دەریدەكات) كەمدەكات.. ماوەی رووناكی –چەند كاتژمێر بێت- دەبێتە هۆی دیاریكردنی ئەو كاتەی كە ڕیتمی بایۆلۆجی دەگاتە لوتكە، جا كۆئەندامی دەماری سیمپاتیكی چالاكی زیاد دەكات (كە خۆی بزوێنەری هۆڕمۆنە چالاكەكانە)، ئینجا لێدانی دڵ زیاد دەكات و فشاری خوێن بەرز دەبێتەوە، وزەی داواكراو بۆ چالاكییەكان زیاددەكات، خوێن پتر دەچێت بۆ مێشك، دەبێتە زیادبوونی بە ئاگایی و ڕێكخستنی جووڵەیی.
زیادبوونی ڕژاندنی كۆرتیزۆن دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی شەكر لە خوێندا، لە رێگەی شیكردنەوەی چەوری و پڕۆتینەكان (كە دەبێتە هۆی وەدەستهێنانی ترشەڵۆكە ئەمینیەكان بۆ لەش).. كە ئەمانە هەمووی هۆكارن بۆ زیادبوونی وزەی داواكراو بۆ چالاكییەكانی ڕۆژ.
لە ناوەڕاستی ڕۆژدا ڕێژەی هۆڕمۆنی تێستۆستیرۆن دەگاتە لوتكە، ئاستی هۆڕمۆنی ئەدرینالینیش هەر بەرزە، هەستكردن بە برسێتیش دەبێتە هۆی شڵەژان.. هەروەها ئەدرینالین لە كاتژمێر 2-4ی ئێوارە جارێكی تر بەرز دەبێتەوە بۆ لوتكە. كەواتە چالاكی دڵ هەر بەرزە، بۆیە باشە خۆماندوو نەكرێت لەم ماوەیەدا (كە ئەویش كاتی قەیلولەیە).
هەردوو زانا (ئەڵترگام)و (دۆپسن) سەلمانوویانە كە زۆرترین حاڵەتی دڵ وەستان لە نێوان كاتژمێر 1-3ی پاش نیوەڕۆو 6-9ی ئێوارە ڕوودەدات.. هاوكات لێكۆڵینەوەكانی (گلستۆن) ئەم ئەنجامانەی سەلماندووە، هەروەها (جۆی) ئەوەی خستەڕوو، لەكاتی ڕاهێناندا گۆڕانكاری لە هێڵكاری دڵی ئەو نەخۆشانەی تەسكبوونەوەی خوێنبەرەكانی دڵیان هەیە ڕوودەدات، كە پێی دەڵێن (الذبحە الصدریە)، بە تایبەتی لە كاتژمێر 8ی بەیانی و 12ی نیوەڕۆدا.
هەروەها (دیوار) دۆزیویەتیەوە، كە لێبڕانی خوێن لە دڵ (جەڵتەی دڵ) زیاتر لە شەودا ڕوودەدات، بە شێوەیەكی گشتی لە نێوان كاتژمێر 4-6ی ئێوارەدا.. هەروەها (سمۆڵنسكی) دۆزیویەتەوە، كە زۆرترین ڕێژەی داخڵبوون لە نەخۆشخانە بە هۆی جەڵتەی دڵەوە لە نزیك كاتژمێر 8ی ئێوارەدایە.. هەروەها تێبینی كراوە لەو نەخۆشانەی، كە فشاری خوێنیان بەرزە ریتمی بایۆلۆجی نەگۆڕاوە بە نیسبەت خێرایی لێدانی دڵ و پلەی فشاری خوێن و هۆڕمۆنەكانی كاتیكۆلامین (لەوانەش ئەدرینالین).
لەمانەوە بۆمان دەردەكەوێت كە:
1- ماكە ترسناكەكانی نەخۆشی دڵ دەكەوێتە كاتی پاش نیوەڕۆ.
2- ڕژاندنی ئەدرینالین بەردەوام دەبێت تەنانەت لە كاتی نەخۆشیشدا (وەك بەرزبوونەوەی فشاری خوێن)، كە لوتكەی ڕژاندنەكەی –وەك باری ئاسایی- لە پاش نیوەڕۆدایە.
كەواتە ئاشكرایە ئەوانەی نەخۆشی دڵ و فشاری خوێنیان هەیە پێویستیان بە كاتێك هەیە لە ڕۆژدا بۆ پشوو و خاوبوونەوە، وەستان لە كاركردن لە پاش نیوەڕۆدا، تا ئەو فشارەی لە سەر دڵ هەیە كەم ببێتەوە.. لەم شێوەیەش ناگاتە ئەو هێڵَە سوورەی كە ترس دەست پێدەكات، وەك لەو ئامارانەدا دەركەوت كە ئاماژەمان پێكردن.
لە كاتی نوێژی خەوتنان و دوواتردا ئەم گۆڕانكارییانە ڕوودەدەن: بەرزبوونەوەی هۆڕمۆنی میلاتۆنین.. چالاكبوونی كۆئەندامی دەماری پاراسیمپاتیكی، كەمبوونەوەی لێدانی دڵ و دابەزینی پلەی گەرمی لەش، حەز لە خەوكردن.. كەمبوونەوەی ڕژاندنی هۆڕمۆنی كۆرتیزۆن، بەرزبوونەوەی بەرگری لەش.
بە پێی كاتژمێر، گۆڕانكارییە فەسلەجییەكانی لەش لە ماوەی 24 كاتژمێردا بەم شێوەیە دەبێت:
– 1ی بەیانی: لە ئافرەتی دووگیاندا، لەم كاتەدا بەگشتی پرۆسەی منداڵبوون دەستپێدەكات.
– 2ی بەیانی: لوتكەی بەرزبوونەوەی خڕۆكە سپییەكان جۆری Tی یارمەتیدەر (T-helper)ە، كە زۆر گرنگە بۆ بەرگریی لەش.
– 4ی بەیانی: ئاستی هۆڕمۆنی گەشەكردن (Growth Hormone) لە لووتكەی بەرزیدایە.
– 6ی بەیانی: ئ هەناسەتەنگی زیاتر لەم كاتەدایە.، زۆرتر بێ نوێژی مانگانە ڕوودەدات.
هۆڕمۆنی ئینسۆلین لە خوێندا لە نزمترین ئاستیدایە، فشاری خوێن و لێدانی دڵ دەست بە زیادبوون دەكات، ئاستی هۆڕمۆنی كۆرتیزۆن بەرزدەبێتەوە.
-7ی بەیانی: ئاستی هۆڕمۆنی میلاتۆنین دەست دەكات بە دابەزین، ترسی جەڵتەی دڵ و مێشك لە بەرزترین ڕێژەدایە.
هەوكردنی جومگەكان (روماتیزم) خراپترین نیشانەكانی دەردەكەوێت.
خڕۆكەی سپی یارمەتیدەر لە نزمترین ئاستی دایە، هیمۆگڵۆبین لە لووتكەدایە.
-3ی پاش نیوەڕۆ: كۆنتڕۆڵی هێزو ڕێژەی هەناسەدان و هەستیاریی (الحساسیە) لە بەرزترین ئاستیدا دەبێت.
-4ی پاش نیوەڕۆ: پلەی گەرمی لەش، ڕێژەی لێدانی دڵ، فشاری خوێن لە لوتكەدا دەبێت.
-6ی ئێوارە: بەرزترین ڕێژەی میزكردن.
-9ی شەو: نزمترین ئاستی ئازار.
-11ی شەو: زۆرترین وەڵامی هەستاریی.
ژیانی شارستانی كاری كردووەتە سەر كاتژمێری بایۆلۆجی، وەك شیفتی كاركردن بەشەو، سەفەركردن بۆ ماوەی دوور لەگەڵ جیاوازی زۆر لە كاتدا، شەونخوونی و نووستن بە ڕۆژ (بە پێچەوانەی سووڕە سرووشتییەكەوە)، خۆماندووكردنی جەستەیی لە كاتی پاش نیوەڕواندا (كاتی بەرزبوونەوەی ئەدرینالین و فشاری خوێن).. ئەمانە هەمووی دەبنە هۆی تێكدانی كاتژمێری بایۆلۆجی.. بۆ ئەوانەی بە شەو كاردەكەن دەبێت بزانن، كە كاتژمێر 3ی بەیانی نزمترین ئاستی چالاكی جەستەیی و دەروونی و ژیرییە.

سێهەم: ڕووی ئیعجاز لەم بابەتەدا
لایەنی ئیعجاز لەم بابەتەدا لەوەدایە: ئەو ئایەتانەی لە سەرەتای باسەكەدا ئاماژەمان بۆ كردن، باس لە ریتمی بایۆلۆجی جەستە دەكەن.. لەم خاڵانەی لای خوارەوە كورتیان دەكەینەوە:
1.چالاكی لە ڕۆژدا، كە خۆی دەبینێتەوە لە زوو بە ئاگابوون بۆ نوێژی بەیانی، چوونە دەرەوە بەرەو هەوڵدان بۆ وەدەستهێنانی ڕۆزی، وەك لە فەرموودەكەی پێغەمبەردا (صلی الله علیه وسلم) ئاماژەی پێكراوە، كە لە كاتی لوتكەی ڕژاندنی هۆڕمۆنەكانە بە هۆی كاتژمێری بایۆلۆجییەوە، لەم كاتەدا وزەی ناو لەش زۆرە و ئامادەیە.
2. نووستنی نیوەڕۆ (قەیلولە)، وەك لەم ئایەتەدا ئاماژەی پێ كراوە (..وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ.. النور:58)، دەبێتە هۆی لابردنی ئەو گرژییەی، كە ڕوویداوە بە هۆی بەرزبوونەوەی هۆڕمۆنەكانی ئەدرینالین و كۆرتیزۆن و تێستۆستیرۆنەوە ڕوویداوە.. لەش پێویستی بە پشوویەكی تەواو هەیە، پاشان بۆ ئەوەی ئامادە بێت بۆ بەرزبوونەوەی ڕێژەی ئەدرینالین (لە نێوان 2-4ی پاش نیوەڕۆ).
3. نوێژی عەسر (حَافِظُواْ عَلَى الصَّلَوَاتِ والصَّلاَةِ الْوُسْطَى وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِين. البقرە:238)، لەو كاتەدایە، كە ئەدرینالین بۆ جاری دووەم دەگاتە لوتكە، ئەو نوێژە گرنگە بۆ خاوبوونەوە و دووركەوتنەوە لە گرژی.
4. ئارامیی شەو: كە تیایدا ئەو هۆڕمۆنانە دەڕژێن، كە دەبنە هۆی خاوبوونەوەی جەستە (میلاتۆنین)، ئەو هۆڕمانانە كەم دەڕژێن كە چالاكی دەبەخشن (كۆرتیزۆن و ئەدرینالین)، كۆئەندامی دەماری پاراسیمپاتیكی زاڵ دەبێت، بەرگری لەش چالاك دەبێت و كاردەكات بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو شتانەی كە بە ڕۆژ لە ناوچوون، دەنگە دەنگ و تیشكی زۆر نییە تا كاربكاتە سەر كۆئەندامی دەمارو ببێتە هۆی هەڵچوونی دەروونیی.. بەڵكو هاندان بۆ دانانی بەشی كۆتایی شەو و پێش بەرەبەیان(الفجر) بۆ نوێژكردن، كە دەبێتە هۆی سافبوونی مێشك و خۆئامادەكردنی جەستە بۆ پێشوازیكردن لە ڕووناكی، تا سووڕە بایۆلۆجییەكە لە كاتی خۆیدا دەستپێبكاتەوە.. هەروەها بە ئاگاهاتن لەم كاتە زووەدا دەبێتە هۆی دووربوون لە تووشبوون بە وەستانی دڵ و خوێن پژانی مێشك، كە لەم كاتانەدا ڕوودەدات، چونكە لەم كاتانەدا بەئاگایەو دەتوانێت دەرمانەكانی بخوات، لە كاتی ڕوودانی ماكی خراپدا بە خێرایی پزیشكی لێ ئاگادار بكات.. هەروەها ڕۆیشتن بەرەو مزگەوت لەم كاتەدا (وەك لە فەرموودەكانی پێغەمبەردا (صلی الله علیه وسلم) هاتووە)، جۆرە وەرزشێكە دەبێتە هۆی دابەزینی فشاری خوێن، كەمبوونەوەی ئەگەری دڵوەستان.
كاتەكانی نوێژو پەیوەندییان بە چالاكیی فسیۆلۆجی لەشەوە:
1- موسڵمان بەیانیان بە ئاگادێت تا نوێژی بەیانی بكات.. سێ گۆڕانكاری گرنگ چاوەڕێیەتی:
أ- ئامادەیی بۆ پێشوازی ڕووناكی لەكاتی خۆیدا، كە دەبێتە هۆی دابەزینی چالاكی گلاندی كاژی، كەمبوونی میلاتۆنین، چالاكبوونی ئەو كردارانەی كە پەیوەندی هەیە بە ڕووناكییەوە.
ب- كۆتایی هاتنی كاریگەریی كۆئەندامی دەماری پاراسیمپاتیكی، كە ئارامكەرەوەیە لەشەوداودەستپێكردنی كاری كۆئەندامی دەماری سیمپاتیكی چالاككەر لە ڕۆژدا.
ج- ئامادەیی بۆ بەكارهێنانی ئەو وزەیەی، كە بەرزبوونەوەی كۆرتیزۆن لە بەیانیاندا دەستەبەری دەكات.. ئەم بەرزبوونەوەی وزەیە كارێكی خۆییە، پەیوەندیی بە بەرزبوونەوە لەناو جێگاو ڕێكبوونەوە نییە.. هەروەها هەر دوو هۆڕمۆنی سیرۆتۆنین و ئەندرفین لە خوێندا زیاد دەكات.
2. لە كاتی نوێژی نیوەڕۆشدا، موسڵمان سێ گۆڕانكاری چاوەڕێیەتی:
أ. بەنوێژكردنی نیوەڕۆ خۆی هێوردەكاتەوە، كە كاریگەربووە بە بەرزبوونەوەی یەكەمی هۆرمۆنی ئەدریالینەوە لە كۆتایی بەیانیدا.
ب. لە لایەنی سێكسیشەوە ئارامدەبێت، چونكە هۆڕمۆنی تێستۆستیرۆن (هۆڕمۆنی سێكسی) دەگاتە لوتكە لە نیوەڕۆدا.
ج. لە كاتێكدا كە خواردنێكی باش نەخورابێت، كاتژمێری بایۆلۆجی هەڵدەستێت بە داوا كردن لە جەستەكە بە زیاد كردنی دابینكردنی وزە لە خودی جەستەوە.. بەوەش نوێژەكە دەبێتە هۆی هێوربوونەوەی ئەو گرژییەی بە هۆی برسێتییەوە ڕوو دەدات.
3– نوێژی عەسر: كە جەختی لەسەر كراوە لەكاتی خۆیدا بكرێت، چونكە كاتەكەی پەیوەندی هەیە بە لوتكەی دووەمی ڕژاندنی ئەدرینالینەوە هەیە، كە زۆربەی ماكە خراپەكانی نەخۆشییەكانی دڵ لە دوای ئەم كاتەوەیە..
شایەنی باسیشە زۆربەی ئەو ماكە خراپانەی، كە لە منداڵی تازە لەدایك بوودا دەردەكەوێت لەم كاتەدایە (نێوان 2-4ی عەسر)، زۆرترین كاتی مردنی منداڵانی تازە لەدایك بوو لە كاتژمێر 2ی پاش نیوەڕۆدایە.. بە هەمان شێوە لەوانەشدا كە تەندرووستن، جەستەیان لەم كاتەدا بە ناخۆشترین كاتدا تێدەپەڕێت، كە تیایدا جۆرە پێپتاید (پڕۆتین)ێكی تایبەت دەڕژێنرێت و دەبێتە حاڵەتی كەمی تەركیزو حەزكردن لە خەو، كە جاری وا بووە بووەتە هۆی ڕووداوی دڵ تەزێن.. دەبینین كە نوێژی عەسر مرۆڤ دوور دەخاتەوە لە هەموو كارێك‌و ماوەیەكە بۆ خۆپاراستن لەو گرفتانە.
4. نوێژی شێوان: كەكاتی گۆڕینی ڕووناكییە بۆ تاریكی، و پێچەوانەی ئەوەیە، كە لە بەیانیدا ڕوودەدات.. میلاتۆنین زیاد دەڕێژرێت بە هۆی هاتنی تاریكییەوە.. هەست بە خەواڵوویی و بێتاقەتی دەكات.. لە بەرامبەریشدا سیرۆتۆنین و كۆرتیزۆن و ئەندرۆفین دادەبەزن.
5. نوێژی خەوتنان: كاتی گواستنەوەیە لە چالاكییەوە بەرەو پشوودان، بە پێچەوانەی نوێژی بەیانییەوە، كاتی گۆڕینی زاڵبوونی كۆئەندامی سیمپاتیكە بۆ پاراسیمپاتیك.. لەوەش دەچێت، كە ئەمە نهێنی ئەوە دەربخات كە سوننەتە نوێژی خەوتنان دووا بخرێت بۆ پێش نووستن بە ماوەیەك، بۆ تەواوبوونی هەموو كارەكان و نووستن بەدوایدا.. لەم كاتەشدا پلەی گەرمی لەش دادەبەزێت و لێدانی دڵ كەمدەكات.
شایەنی باسە هاوكاتیی كاتەكانی پێنج نوێژە فەرزەكە لەگەڵ گۆڕانكارییە بایۆلۆجیە گرنگەكانی لەشدا، گرنگی ئەم نوێژانە دەردەخات لەگەڵ بەردەوامی ڕۆژگاردا.. پێشبینیش دەكرێت، كە هەر كام لەم نوێژانە خۆی لە خۆیدا ئیشارەتێك بێت بۆ دەستپێكردنی پڕۆسەیەكی تایبەت.. چونكە جێگیربوون لەسەر سیستمێكی ڕۆژانە، كە چەند ویستگەیەكی چەسپیوی تێدابێت –وەك چۆن لە نوێژەكاندا ڕوودەدات- لەگەڵ بوونی دەنگێكی كاریگەر –وەك دەنگی بانگ- وا لەجەستە دەكات، كە بە شێوازێكی ڕێكچنراوی بجووڵێتەوە لەگەڵ ژینگەی دەرەكیدا.
بەمەگونجانێكی تەواوەتیمان دەستدەكەوێت، لە نێوان كاتە بایۆلۆجیەكانی ناو لەش و كاریگەرە دەرەكیەكانی وەك سووڕی ڕووناكی و تاریكی، كاتە شەرعییەكان، بە كردنی نوێژە فەرزەكان لە كاتی خۆیاندا.
بەرنامەی پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) لە نووستن و بە ئاگابووندا:
أ- كاتەكانی نووستن یەكسەر دوای نوێژی خەوتنان، زوو بە ئاگابوون بۆ شەو نوێژ، پاشان نوێژی بەیانی؛ هەموویان هاوكاتن لەگەڵ ڕیتمی كاتژمێری بایۆلۆجیدا، كە بەرپرسیارە لە ڕێكخستنی كارەكانی كۆئەندامەكانی ناو لەش.
ب- زوو بە ئاگاهاتن بۆ نوێژی بەیانی، هاوكاتە لەگەڵ دوور كەوتنەوە لە بەرزبوونەوەی كتوپڕی فشاری خوێن، وەستانی كتوپڕیی دڵ، خوێن بەربوونی مێشك.. هەروەها ڕۆیشتن بەرەو مزگەوت لەم كاتەدا جۆرێكە لە وەرزش، كە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن، باشبوونی باری چەورییەكانی ناو خوێن، نەمانی گرژیی دەمارەكان، كە ڕۆڵیان هەیە لە ڕوودانی گرفتەكانی دڵ و مێشكدا.
ج- كوژاندنەوەی چراكان هاوكاتن لەگەڵ چوونە ناو كاتی نووستن، چونكە ڕووناكی هۆكارێكی دەرەكی بەهێزە، سووڕی كاتژمێرە بایۆلۆجیەكە دەگۆڕێت، ناڕێكی دەكات.. هەروەها قەدەغەدەكردنی شەرع لە شەو لەدەرگادان، فەرمانكردن بە دووركەوتنەوە لە دەنگە دەنگ.
د– ئاڕاستەكردنی موسڵمان بۆ بڕینی نوێژكردن، ئەگەر هەستی خەوهاتن كرد.. واتە وڵامدانەوە‌و ڕێككەوتن لەگەڵ كاتژمێری بایۆلۆجیدا، هەروەها شەكەت نەكردنی جەستە زیاتر لە توانای خۆی لەڕێگەی شەونەنووستن وشەونخونییەوە، ئەگەر ئەم ئاراستەكردنە لە فەرزێكی وەك نوێژدا پێویست بێت، ئەوا بەدڵنیاییەوە بۆ شتی دیكە زیاتر پێویستە ئەم ڕێنمووییە جێبەجێبكرێت.
ه- درێژەنەدان بە نووستن، شەو هەڵسان بۆ نوێژ لە سێیەكی دوایی شەودا؛ هاوتان لەگەڵ توێژینەوە نوێكاندا، كە سەلماندوویانە ئەم شێوازە باشترین شێوازە بۆ تێكنەچوونی كاتی سووڕی خەو، زۆر خەوتن دەبێتە هۆی درێژە پێدانی كاتی تاریكی، كە دەبێتە هۆی تێكدانی كاتژمێری بایۆلۆجی.. كەواتە دروستبوونی خولێكی بایۆلۆجی ناڕێك، كە كاردەكاتە سەر هەموو كارەكانی لەش، بەڵگەش بۆ ئەمە حاڵەتی تێكچوونی خەوو شڵەژانی دەروونییە .
و- رێگریكردن لە درێژە پێدانی كاتەكانی عیبادەت و نەنووستن.. ڕێگەی ڕاست لەوەدایە، كە شوێن یاسا گەردوونییەكە بكەوین، واتە مافی جەستە بدرێت، سەركوتكردنی دەروونی نەكرێت، ژنهێنانی شەرعی ئەنجام بدرێت بۆ بەتاڵكردنەوەی وزە سێكسیەكان.. ئەمانە هاوكاتن لەگەڵ ڕیتمی بایۆلۆجی خۆرسكی مرۆڤدا.
لە كۆتایدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی، كە قورئان و سوننەت دەستپێشخەریان كردووە لە ئاماژەكردن بەم ڕاستییە زانستییانەی جەستە دەپارێزن وا كارەكانی والێدەكەن،كە لەگەڵ گەردوون و یاساكانیدا هاوتابن.. پاك و بێگەردیی بۆ ئەو خوایەی كە پێش چواردە سەدە ئەم ڕێكخستنە سەرسوڕهێنەری بۆ موحەممەد(صلی اللە علیە وسلم) وەحیكردووە.

سەرچاوەكانی نووسەر:
1. القران الكریم.
2. فتح الباری- شرح صحیح البخاری – دار الریان للتراث-الطبعە الثالثة 1407
. 3.صحیح مسلم – الموسوعە الإلكترونیە للحدیث
. 4. مسند الإمام أحمد
5. روح المعانی فی تفسیر القران العظیم والسبع المثانی -اڵالوسی(أبوالفظل شهاب الدین السید محمود). دار الفكر.بیروت1414-1994م
6. الإستشفا‌ء بالصلاە -د. زهیر رابح قرامی-هیئە الإعجاز العلمی فی القران والسنە – رابطە العالم الإسلامی1417 هــ -الطبعە اڵاولی
7. الإعجاز العلمی – العدد السادس- محرم1421- الساعە البیولوجیە.
8. Arther C.Guyton-Textbook of Medical Physiology-7th edition Sanders.
9. William Textbook of Endocrinology.Sunders 1985-7th edition
10.Ricki Lewis- A Survey Of Clock Genes- The Scientist, Vol:9, #24, pg.14 , December 11/1995.
11.Karima Burns, MH, ND- Studies Show Fajr Prayer is Healthy
12. Martin Moore-Ede, M.D., Ph.D. Circadian Rhythms and Your Biological Clock. 12/2002.
13. Louis J. Ptacek, M.D( ).: First Human Circadian Rhythm Gene Identified- journal Science January 12, 2001.
14. Michael W. Young, ( Rockefeller University in New York, and director of the NSF Science and Technology Center for Biological Timing at Rockefeller): “Light Sets the Molecular Controls of Circadian Rhythm”. In the Lab Issue: Oct, 1998.
15. Mark Caldwell The clock in the cell.(biologists believe they have found the mechanism that regulates a cell’s cyclical responses)(Brief Article) In the Lab Issue: Oct, 1998 .
16 .Joseph Takhashi, an HHMI investigator at Northwestern University. Molecular and Genetic Analysis of the Mammalian Circadian Clock System. In the Lab April 19, 2002.
17 .Michael Rosbash, Ph.D.Investigator,Brandeis University Molecular Genetics of RNA Processing and Behavior. In the Lab September 24, 2002.
18.Moore RY.Circadian rhythms: basic neurobiology and clinical applications.Annu Rev Med. 1997;48:253-66.
19.van Esseveldt KE, Lehman MN, Boer GJ.The suprachiasmatic nucleus and the circadian time-keeping system revisited.Brain Res Brain Res Rev. 2000 Aug;33(1