لە بابەتە پزیشكییەكاندا، تا چەند كار بە فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) دەكرێت؟

 

د. دیاری أحمد إسماعیل – پسپۆڕی نەشتەرگەری/ دكتۆرا لە نەشتەرگەرییدا/ ئەندامی كۆلیژی پادشایی نەشتەرگەران لە ئینگلتەرا   MRCS. CABS. FIBMS
diaryismaeil@yahoo.com

لە بابەتێكی پێشتردا باسمانكرد: كە وتەو كردارو پەسەندكردنەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) ئەگەر بە رێگەیەكی درووست (صحیح) پێمان گەیشتبێت بەڵگەی شەرعین، و پێویستە لەسەر موسڵمان پەیڕەوییان بكات، بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین كە مەرج نییە لە بابەتە پزیشكییەكاندا هەموو فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) لەگەڵ واقیعدا دەقاودەق بێت، و پەیڕەوكردنیشیان بەشێك بێت لە پەیڕەویكردنی سوننەت.. ئەم بڕیاردانەش نابێتە هۆی كەم كردنەوەی ئاست و پێگەی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم)، یان –خوانەخواستە- قسەكردن لەسەر راستێتی پێغەمبەرایەتی، و گومان درووست كردن لە نیگا، و دەرگا كردنەوە بۆ هەركەسێك بیەوێت لەم بابەتە بدوێت و ئەوەی ناچێتە ئەقڵیەوە ڕەتی بكاتەوە!!
دەبێت بزانین ئەركی سەرشانی موسڵمان ئەوەیە هەرچی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) فەرمانی پێ كردووە بیكات: 

{وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا}[الحشر: 7].. (فَلا وَرَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا). [النساء:65].

بۆیە پێویستە باسكردنی فەرموودەكان لە بواری پزیشكییدا، لەو روانگەیەوەیە بێت كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) خۆی بۆی دیاری كردووین، ئەمە جگە لەوەی كە نەهیشی لێ كردووین دوای شتێك بكەوین روون نەبێت.
ئیسلام رێزێكی زۆری لە ئەقڵ گرتووە، و لە چەندین ئایەتدا خوای گەورە ستایشی خاوەن ئەقڵەكانی كردووە، و نیشانەكانی خۆی لە قورئان و گەردووندا بڵاوكردۆتەوە تا ئەقڵەكان بخرێنە كار: 

(قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ) الحدید: ١٧، (وَهُوَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ وَلَهُ اخْتِلَافُ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ) المۆمنون: ٨٠  (لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ) البقرە: ١٦٤،  ( إن في ذلك لآيات لقوم يعقلون) النحل: ١٢..

ئەوانەشی دوورن لە خوا بە بێ ئەقڵان نەوازە دەكرێن: 

(ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ) المائدە: ٥٨،  (صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ) البقرە: ١٧1،  (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ) اڵانفال: ٢٢..

لە قورئاندا 49 جار وشەی ئەقڵ و مورادیفەكانی هاتووە: (عقلوه، تعقلون، نعقل، یعقلها، یعقلون).. هەروەها 16 جار وشەی (الألباب) دووبارە بۆتەوە.1
لێرەوە دەردەكەوێت دینی خوا دینی زانست و زانیارییە نەك نەفامی (وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ) العنكبوت: ٤٣.. نیگای ئاسمان بە خوێندن دەستی پێ كرد (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ)  العلق: ١ بەڵكو (لا إله إلا الله) كە درووشمی ئیسلامە، قەبوڵ نابێت ئەگەر لەسەر بنەمای زانستیی نەبێت  (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ) محمد: ١٩.. هەر بۆیە موسڵمانانی پێشوو توانییان لە سەردەمی خۆیاندا بە لوتكەی زانستەكان بگەن بە تایبەتی لە زانستی پزیشكیدا – بێگومان بە پێوەری ئەو كاتە-.. ئەوەتا كتێبەكەی زانای موسڵمان (ئەبو قاسمی زەهراوی) بە ناوی (التصریف لمن عجز عن التألیف) وەردەگێڕدرێتە سەر زۆربەی زمانە ئەوروپییەكان، و بۆ ماوەی (5) سەدە گەورەترین سەرچاوەی پزیشكیی بواری نەشتەرگەریی بووە لە ئەوروپادا2.. بەڵام بە داخەوە لەگەڵ دواكەوتنی موسڵمانان –لە هەموو بوارەكاندا- لە بواری پزیشكیشدا بەرەو دوواوە چوون.
بە هەر حاڵ.. ئەگەر كاتێك موسڵمان لە شوێنێكی دووری ئەم زەوییەدا بێت و تەكنەلۆجیاو هۆكارەكانی گەیاندنیش بوونییان نەبێت، مومارەسەیەكی پزیشكی كۆن بەكاربهێنێت، لەوە دەچێت گلەیی لێ نەكرێت.. بەڵام ناخۆشییەكە لەوەدایە لە سەردەمی زانست و شكاندنی سنوورەكان و مۆڵەت نەدانی زانست كە زانایان بۆ ساتێكیش لە شوێنی خۆیاندا بووەستن، دەبینین خەڵكێك هەن تازە تازە هۆكارەكانی مناڵ نەبوون و شەلەل، و چەندین نەخۆشیی تر دەگەڕێننەوە بۆ جنۆكە!! یان دەیانەوێت بە هەندێ هۆكاری سەرەتایی كۆن –كە دەبێت بزانین ئەوانە لە بنچینەدا ئیسلامیی نین- دەیانەوێت بەو هۆكارانە هەموو نەخۆشییەكان چارەسەر بكەن! بەڵكو هەندێكیان بانگەشەی زۆر گەورە دەكەن، گوایە چەندین نەخۆشی شێرپەنجەی چارەسەر كردووە، دوای ئەوەی پزیشكان دەستەوەستان بوون لە چارەسەركردنیدا!! كێشەكەش لەوەدایە زۆر جار ئەو كەسانە بۆ رەواجدان بە كارەكانیان دەیگەڕێننەوە بۆ سوننەتی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم)، و لە كاتی گفتوگۆكردن لە گەڵیاندا بەرامبەر تۆمەتبار دەكەن بەوەی رەتی سوننەت دەكاتەوە، یان گومانی هەیە لە عیسمەتی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم)!
 ئەم بۆچوونەشمان بیدعەیەك نییەو پێشتر باس نەكرابێت، ئەوەتا زانایانی وەك قازی عیاز، و ئیبن خەلدون، و قازی عبدالجبار لە كۆنەكان، و شێخ موحەممەد ئەبو زوهرە، و شێخ ولی الله دەهلەوی، و د. عبدالوهاب خەللاف، و شێخ عبدالجلیل عیسا، و شێخ فەتحی عوسمان، و د.موحەممەد سولەیمان ئەشقەر لە تازەكان، ئاماژەیان بەوە كردووە: لەگەڵ ئەوەی زۆربەی وتەو كارەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) دەكەونە خانەی شەرعییەوە، بەڵام هەندێك وتەو كردار هەن لە خانەی دنیایدان، واتە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) وەك مرۆڤێك ئەو كارانەی كردووە، و وەك بۆچوونێكی بەشەری ئەو وتانەی فەرمووە.. دیارە كارە پزیشكییەكان كارێكی دنیایین نەك دینی.. بۆ نموونە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) گەر پێی وا بووبێت كە دەرمانێكی دیاری كراو بەسوودە بۆ نەخۆشییەكی دیاری كراو، بەڵام دوایی وا دەرنەچوو… یان تەدبیرێكی كشتوكاڵیی دەبێتە هۆی زیادبوونی بەرهەم، دوایی دەركەوت وا نەبوو، بەڵكو بە پێچەوانەوە بوو –وەك رووداوی پیتاندنی دارخورما كە لە سیرەدا هاتووە- ئەم بۆچوونانە پەیوەندی بە پێغەمبەرایەتییەوە نییە، بەڵكو لەوەوە هەڵدەقوڵێت كە موحەممەدی كوڕی عبدالله مرۆڤێكە، و ئەزموونی تایبەتیی خۆی هەیە، و لە كارە دنیاییەكاندا رای خۆی وتووە… خۆشی فەرموویەتی: ئێوە زاناترن لە كاروباری دنیاتاندا..
قازی عیاز (لە دایك بووی 476ك) لە كتێبی (الشفا)دا دەڵێت: “حاڵی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) و بیروڕای لە كاری دنیایدا: پێدەچێت بە شێوەیەك لە شێوەكان لە كارێكی دنیاییدا رایەكی هەبوو بێت یان گومانی لە شتێكدا هەبوو بێت و دواتر پێچەوانەكەی دەركەوتبێت (بە پێچەوانەی كارە شەرعییەكان) ئینجا فەرموودەكەی رافعی كوڕی خەدیج دێنێتەوە (كە موسلیم ریوایەتی كردووە) تیایدا هاتووە:

(قَدِمَ النَّبيُ (صلي الله علية وسلم) المدينةَ، فِإذا هُم يُأبِرونَ النَّخلَ- يقولُ: يُلَقِحونَ النَّخْلَ- فَقالَ: ما تَصْنَعونَ؟ قالوا: كُنَّا نَصْنَعُهُ. قالَ: لَعلَّكُم لَوْ لَم تَفْعلوا كانَ خيراً. فَتركُوهُ، فَنَفَضَتْ، فَذَكروا ذلِكَ لهُ، فَقالَ: إنَّما أنا بَشرٌ، إذا أَمَرتُكُم بِشَي‌وٍ مِن دِينِكُم فَخُذوا بهِ، ؤإذا أَمَرْتُكُم بِشَي‌وٍ مِن رَأي فَإنَّما أنا بَشَرٌ)

پاشان دەڵێت: لە ریوایەتەكەی ئەنەس (كە موسلیم ڕیوایەتی كردووە) هاتووە:

(أَنْتُم أعْڵمُ بِدنیاكُم)، هەروەها لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە: (إنَّما ظنَنْتُ ظنّاً، فَلا تُۆاخِذونی بِالظنِّ)، و لە فەرموودەی ئیبن عەبباسدا لە رووداوی (الخرص)دا هاتووە كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) دەفەرموێت: 

(إنَّما أنا بَشَرٌ، فَما حَدَّثْتُكُم عَن اللهِ فَهؤ حَقٌ، ؤما قُلتُ فِيهِ مِنْ قِبَلِ نَفْسي فَإِنَّما أنا بَشَرٌ أُخْطِي‌ء ؤأُصيبُ). ئەمە لەو شتانەیە كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) فەرموویەتی لە كاروباری دنیاییدا، و گومانی وا بووە نەك پەیوەندی بە ئیجتیهادی شەرعی یان سوننەتێكەوە هەبێت كە هێنابێتی.. پاشان رووداوی شەڕی بەدر دێنێتەوە، كە لە سیرەی ئیبن ئیسحاقدا هاتووە، كە لە رای خۆی واز دێنێت و بە حەببابی كوڕی مونزیر دەڵێت: (أشَرْتَ بِالرَأی).. هەروەها نموونەی رێكەوتن لەگەڵ جوولەكەكاندا لەسەر سێیەكی بەروبوومی مەدینە، و پاشان پاشگەزبوونەوەی دوای قەناعەت هێنانی بە رای پشتیوانان.. ئینجا دەڵێت: ئەوانەو نموونەكانی لە كارەكانی دنیا، كە پەیوەندی بە زانستی دینەوە نییە (مەبەست نیگایە)، لەم كارانەدا دەشێت راست و هەڵە تیایاندا رووبدات، ئەمانەش هیچ كەمیی یان شكاندنێكی بۆ پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) تێدانییە، بەڵكو ئەمانە كاری ئاسایین، و ئەو كەسەی تاقی كردبێتەوە دەیانزانێت، بە تایبەتی گەر كردبێتییە كاری بەردەوامی و خوی دابێتێ، پێغەمبەریش (صلی الله علیە وسلم) بەردەوام سەرقاڵی ناساندنی خوای گەورە بووە بە خەڵكی، و هەم و غەمی كاری شەریعەتە، و خەیاڵی لای بەرژەوەندی دنیایی و دینی ئوممەتەكەیەتی، دیارە ئەمانەش لەچەند كارێكدا بووە… بە شێوەی تەواتور پێمان گەیشتووە كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) چەندین وردەكاری شتی دنیایی زانیوە، كە دەكەونە بابەتی موعجیزەوە3..
ئیبن خەلدون (لە دایك بووی 1332ز) لە (مقدمە)كەیدا دەڵێت: ئەو كارە پزیشكییانەی كە لە (النبویات)دا بۆمان گوازراوەتەوە لەو جۆرەیە –كە لەسەر بنەمایەكی سادە لە ئەزموون وەرگرتن لە چەند كەسێكەوە بنیات نراوە، و بە میراتی دەگوێزرێنەوە- بە هیچ شێوەیەك لەسەرچاوەی نیگاوە نییە، بەڵكو كارێكی ئاسایی عەرەب بووە.. ئەوەی كە لە باسی ئەحواڵی پێغەمبەرەوە (صلی الله علیە وسلم) باس دەكرێت لە نەریتی سەردەمەكەی بووە، نەك ئەوەی ئەو كارانە بەو شێوازانە لە شەرعەوە بنەمای گرتبێت، چونكە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) نێردراوە تا شەریعەتمان (یاساكانمان) فێربكات.. نەنێردراوە تا پێناسەی پزیشكی بكات.. ئەوەی روویدا لە مەسەلەی پیتاندنی دارخورماكاندا روویدا، بۆیە فەرمووی: (أَنْتُم أعْڵمُ بِأُمور دنیاكُم). نابێت ئەو كردە پزیشكییانەی كە لە فەرموودە درووستەكاندا باسكراوە بیانگەڕێنینەوە بۆ شەرع (واتە سوننەت نین) چونكە هیچ بەڵگەیەك لەسەر ئەوە نییە، مەگەر بەكار بێن وەك تەبەڕوك، و نیشانەی پتەویی باوەڕبوون پێیان، ئەو كاتە شوێنەواری چاكی خۆی دەبێت.. نەك لەبەر ئەوەی كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) پزیشكێكی جەستەیی بووبێت، بەڵكو وەك كارلێكی وتەی ئیمانی: ئەوانەش وەكو تەداوی كردنی سك ئێشە بە هەنگوین، و نموونەكانی4..     
شێخ ئەحمەد، ناسراو بە ولی الله دەهلەوی (لەدایك بووی 1114ك، 1704ز) لە كتێبی (حجە الله البالغە)دا باسی جۆرەكانی زانستی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) دەكات، دەڵێت: بزانە ئەوانەی لە پێغەمبەرەوە (صلی الله علیە وسلم) گێڕدراوەتەوەو لە كتێبەكانی فەرموودەدا نووسراون دوو بەشن:
یەكێكیان: ئەوەی مەبەست پێی گەیاندنی پەیامی پێغەمبەرایەتییە، وەك خوای گەورە دەفەرموێت: 

{وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا}[الحشر: 7]..  لەوانەش زانیاریەكانی ڕۆژی دوایی و مەلەكوت، كە پشت بە نیگا دەبەستن و … تاد.
دووەمیان: ئەو كارانەی كە لە بابی گەیاندنی پەیام نیین: لەوانەش فەرموودەی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) كە دەفەرموێت: 

(إنَّما أنا بَشرٌ، إذا أَمَرتُكُم بِشَي‌ء مِن دِينِكُم فَخُذوا بهِ، ؤإذا أَمَرْتُكُم بِشَي‌ء مِن رَأي فَإنَّما أنا بَشَرٌ) و هەروەها لە رووداوی پیتاندنی دارخورماكاندا فەرمووی: (إنَما ظَننْتُ ظَناً، فلا تُؤاخِذوني بِالظَنِّ، ؤلكنْ إذا حَدَّثْتُكُم عَنِ اللهِ شَيئاً فَخُذوا بهِ، فَإنّي لَنْ أكذِبَ علي اللهِ)، لەو بابەتانەش پزیشكی5..
لە زاناكانی سەردەمیش، شێخ موحەممەد ئەبو زوهرە (لە دایك بووی 1898ز) لە كتێبی (تأریخ المذاهب الإسلامیە)دا دەڵێت: خولاسە.. نابێت هەڵە بچێتە ئیجتیهادكردنی پێغەمبەرەوە (صلی الله علیە وسلم) لە بڕیاردانیدا لە كاتی حوكمەكانیدا، و خوای گەورە لە هەڵە وریای نەكردبێتەوە… بەڵام لە كارووباری دنیاییدا، لە پیشەسازی و كشتوكاڵ و بازرگانی و هتد، هەڵەكردنی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) لەم بوارانەدا مەحاڵ نییە، چونكە پەیامەكەی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بۆ ئەم شتانە نەبووە، بەڵكو بۆ گەیاندنی شەرع بووە6..
د.موحەممەد سولەیمان ئەشقەر لە توێژینەوەیەكی ورددا، بە ناوی (مدی الإحتجاج باڵاحادیث النبویە فی الشۆون الطبیە والعلاجیە) چەند بەڵگەیەك دێنێتەوە لەسەر ئەو رایەی كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) لەوانەیە هەندێك لە بۆچوونە دنیاییەكانی لەگەڵ واقیعدا یەك نەگرن، كەم یان زۆر، بەڵكو لەوانەیە غەیری ئەو زیاتر پێكابێتی.. لەو بەڵگانەش: خوای گەورە دەفەرموێت:  (قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ) الكهف: ١١٠، (قُلْ سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلاَّ بَشَرًا رَسُولًا) الإسرا‌ء: ٩٣.. زانراوە كە خوای گەورە كردوویەتی بە پێغەمبەر مەنعی نەكردووە كە واز لە هەڵسوكەوتە مرۆڤییەكانی بێنێت.. وەكو مرۆڤێكی ئاسایی كە بە (غلبە الڤن) كار دەكات، و لەوانەیە هەڵە بێت یان ڕاست.. پەیمانیشی نەداوەتێ كە مەنعی بكات لە هەڵە، بە پێچەوانەی كارە شەرعییەكانەوە، كە وتەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) نابێت بە هیچ شێوەیەك هەڵەی تێدابێت، هەر وەك چەسپێندراوە لە زانستی (أصول الفقه)دا.. هەروەها دوای هێنانەوەی فەرموودەی پیتاندنی دارخورماكان، دەڵێت: لێرەدا پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بنەمایەكی گەورە دادەمەزرێنێت لە شەرعدا، و بۆمان روون دەكاتەوە كە هەندێ تاكی ئوممەت پێدەچێت جار جارە لەو شارەزاتر بن لەو كارە دنیاییەی كە تێیدا لە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) خاوەن ئەزموونتر بێت لەو هونەرەدا یان لەو پیشەیەدا، بە پێی شەرعیش واجب نییە لەسەریان –ئەو خاوەن ئەزموون و پیشانە- كە لە هونەرەكەی خۆیان بگەڕێنەوە بۆ فەرموودەكان، هەر وەك چۆن واجب نییە كە وتەی غەیری پێغەمبەریش (صلی الله علیە وسلم) بەهەند وەربگرن.
د.موحەممەد سولەیمان ئەشقەر ئەو فەرموودانەی كە لە بارەی پزیشكیەوە هاتوون، دەیانكات بە دوو بەشی سەرەكییەوە:
یەكەمیان: ئەو فەرموودانەی كە بە شەرع دادەنرێن، و كارپێكردنیان واجبە، وەك هەموو فەرموودەكانی دیكەی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) لە بابەتەكانی  بیروباوەڕو پەرستش و موعامەلەكان، لەو فەرموودانەش:
أ. كۆمەڵێك فەرموودە كە لە بواری كاركردن بە پزیشكی و چارەسەركردن و دەرمان بەكارهێنانەوە هاتوون: بۆ نموونە ئەو فەرموودانەی كە فەرمانمان پێ دەكات بە دوای چارەسەركردندا بگەڕێین:
(یا عِبادَ اللهِ تَدَاووا، فَإنَّ اللهَ ڵمْ ێضعْ دا‌ء إلا ۆضعَ له دَوا‌ء، غَیرَ دا‌ء واحدٍ: الهَرَم) –أحمد وأصحاب السنن-
(لِكُلِ دَا‌ء دَوا‌ء، فَإذا أصيبَ دوا‌ء الدا‌ء بَرأَ بإذنِ اللهِ تعالى) -مسلم-
لەم بابەتەدا گێڕانەوە زۆرن، ئەوەی لێ وەردەگیرێت كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) چارەسەری خۆی دەكرد، و داوای چارەسەری لە پزیشكی تایبەت دەكرد، و جاری واش بووە هەندێ لە هۆزە عەرەبییەكان هاتوون بۆ مەدینەو دەرمانێكی دیاری كراویان بۆ هێنابێت.. یان پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) خەڵكی ناردووە بۆلای پزیشكیی تایبەت..
ب. هەندێك فەرموودە هەن رێنموویی شەرعییان تێدایە سەبارەت بە چارەسەركەرو كاروباری نەخۆش، بۆ نموونە – سەردانی نەخۆش: لە سەحیحی بوخاریدا هاتووە: عائیشە –خوای لێ رازی بێت- دەفەرموێت: (أنَّ النَّبێ صلی اللهُ علیهِ ۆسلمَ كانَ إذا أتَی مَریضاً، أوْ أُتێ إلیهِ بهِ قاڵ: أذهِبِ البَأْسَ رَبَّ النّاسِ، اِشْفِ وأَنتَ الشافی، لا شِفا‌ء إلا شِفاۆُكَ، شِفا‌ء لا یُغادِرُ سَقَماً).
– كاتێك پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) پرسیاری لێ دەكەن دەربارەی چارەسەر بە شەراب، فەرمووی: (إنَّها لیست بِدَوا‌ء ولكنها دا‌ء) –أحمد و مسلم و أبو داود و الترمذی-
جـ. ئەو فەرموودانەی كە نەهی كردووە لە چەند جۆریكی چارەسەركردن، كە لە نەریتی سەردەمی نەفامیبوون و ناگونجێن لەگەڵ بیروباوەڕی درووستدا، چونكە هۆكاری راستەقینە نین بۆ شیفا، بۆ نموونە: كاتێك پیاوێك هات بۆ لای پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) عەڵكەیەكی لەدەستدابوو، پێی فەرموو: ئەوە چییە؟ وتی: بۆ نەخۆشی كەمهێزی و لاوازی دامناوە، فەرمووی: (فڕێیدە، ئەوە زیاتر لاوازت دەكات، و ئەگەر بمریت و ئەوە بیروڕات بێت لەسەر فیترەت نامریت) -الطبرانی-
د. ئەو فەرموودانەی كە فەرمانی كردووە بە چەند جۆرێكی چارەسەرو پەیوەستی كردووە بە چەند حوكمێكی پەرستشیدا:
– (السِّواكُ مَطهَرةٌ للفَمِّ مَرْضاةٌ لِلرَّبِ) –أحمد والنسائي-
– (داووا مَرضاكُم بِالصَدقَەِ)
هـ. ئەو فەرموودانەی كە لەسەر ئەسڵێكی قورئانی دامەزراون:
– (إنْ كان في شي‌ء مِنْ أدْويَتِكُم خَيرٌ فَفي شَرطة مُحجِمٍ، أو شَربةِ عَسلٍ، أو لَذعةٍ بنارٍ تُوافقُ الدا‌ء. ولا أحبُ أن أكْتَوي) -البخاری- ئەمە بەڵگەیە بۆ بەكارهێنانی هەنگوین لە چارەسەردا، كە لە بنەڕەتیشدا قورئانی پیرۆز ئاماژەی پێداوە :

(يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ) النحل: ٦٩.
– (كُلوا الزَّیتَ وادْهُنوا بهِ، فَإنَّهُ مِنْ شَجرەٍ مُبارَكەٍ) –أحمد والترمژی والحاكم- ئەسڵەكەی لە قورئاندا: (وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْنَاءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِلْآكِلِينَ) المۆمنون: ٢٠.
 

و. ئەو فەرموودانەی باس لە هەندێك دەرمان یان جۆرێك لە چارەسەركردن دەكەن، تیایاندا هاتووە كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم): لە رێگەی نیگاوە فێری بووە، یان جوبرائیل پێی وتووە، یان خوای گەورە ئەو كارەی خۆش دەوێت، .. پێویستە ئەم فەرموودانە:
1- لە ئاستێكی درووستیی (صحە)ی بەرزدابن، چونكە پراكتیكردنیان لەسەر لاشەی مرۆڤـ لەوانەیە زیانی هەبێت.. هەر كات زیان روویدا هیچ پاساوێك بۆ پزیشك نییە لە بەكارهێنانی ئەو جۆرە چارەسەركردنانە، ئەگەر بە هەڵە ئەم فەرموودانە بە درووست دانرابن.
2- دەبێت ناوەڕۆكی فەرموودەكە بخرێتە ژێر چاودێری تایبەتمەندان (أهل الاختصاص) ئەگەر چەسپا كە بەكارن ئەوە باشە، لێرەدا دەبێت تاقیكردنەوە بەڵگەبێت.
دووەمیان: هەموو ئەو فەرموودانە كە لە بابەتی پزیشكی و چارەسەركردندا هاتوون، و تیایدا نەهاتووە كە لە لایەن خوای گەورەوەبێت، یان ئاماژە بەوە نەكرابێت ئەنجام دانیان كارێكی شەرعییە.. ئەمانە حوججە نین لە پزیشكیدا، بەڵكو دەبێت تیایاندا بگەڕێینەوە بۆ كەسی پسپۆڕ.. ئەگەری بوونی هەڵەی پزیشكی لەم فەرموودانەدا هیچ كەمییەك نییە بۆ پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم)، چونكە ئەو وەك مرۆڤێكی خاوەن ئەزموون وتوویەتی، نەك وەك نیگا… ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە هەرچی لەم جۆرە فەرموودانەیە پشتگوێ بخرێت، بەڵكو ئەگەری كارایی هەر هەیە، وەك هەموو كەلەپوورە پزیشكیەكانی دیكەی ئەهلی تەجروبە و زانست، كە بۆیان بەجێهێشتووین. بەڵكو فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) ئەولاترن كە شوێنی تێڕامان و بەدوادا چوونبن لە غەیری ئەو، چونكە ئەگەری ئەوەی هەر هەیە كە لەسەرچاوەی نیگاوە بووبێت.. ئەگەر دەریشكەوت كە جۆرێكی دیاری كراو لەوەی پێی دەوترێت (الطب النبوی) زیانی تێدا هەیە بۆ مرۆڤـ، هیچ بەربەستێك نییە لە بەردەم روونكردنەوەی بۆ هاوڵاتیان، تا بەردەوام نەبن لە بەكارهێنانیدا. لەو فەرموودانەش:
– (كُلوا الرمّانَ بِشَحْمِه فَإنَّهُ دِباغُ المَعدةِ) -أحمد-
– (إنْ كان في شي‌وٍ مِمّا تَتداوونَ به خيرٌ  فَالحِجامَةُ) –أحمد وأبو داود-
– (مَنْ تَصبَحَ كُلَّ يَومٍ بِسَبْعِ تَمَراتٍ عَجؤة لَم يَضُرْهُ في ذلكَ اليَومِ سُمٌّ ولا سِحْرٌ) –أحمد والبخاري ومسلم وأبو داود-
– (الحُمّي مِنْ فَيحِ جَهنّمً فَابرُدوها بالما‌وء) – أحمد والبخاري ومسلم –
– (في الحَبَّةِ السَودا‌ء شِفا‌ء مِنْ كُلِّ دا‌ء إلا السام) – أحمد والبخاري ومسلم -7
لە كۆتاییدا كاتێك ورد دەبینەوە لە رووداوەكەی جەنگی بەدر، بە راستی گەورەیی پێغەمبەری خوامان (صلی الله علیە وسلم) بۆ دەردەكەوێت، كە بواری داوە بە هەموو خاوەن تایبەتمەندییەكان راو بۆچوونی خۆیان دەرببڕن، بەڵكو مومارەسەشی بكەن. ئەمەش تا ببێتە وانەیەكی كرداری، وەك عەرەب دەڵێت: (اعط الخبز لخبازه).. حەببابی كوڕی مونزیر وتی: (أرأيت هذا المنزل أنزلكه الله ليس لنا أن نتقدمه ولا نتأخر عنه؟ أم هو الرأي والحرب والمكيدة؟ قال: بل هو الرأي والحرب والمكيدة..8 تا دوایی رووداوەكە)، بە ئاشكرا لەم رووداوەدا دەردەكەوێت كە هاوەڵەكان زۆر بە باشی زانیویانە كە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) وەك مرۆڤێك راو بۆچوونی تایبەتی خۆی هەیە، و هیچ بە هەڵە یان بە گوناهیان نەزانیوە ئەگەر موراجەعەی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بكەنەوە، یان رای پێچەوانەی خۆیان دەرببڕن، لەوەش گرنگتر ئەوەیە كە گەورەترین مرۆڤـ، پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) مۆڵەتی داونەتێ، و بەڵكو لەسەر ئەوەش رای هێناون، و زۆر بە خێرایش چۆتە سەر بۆچوونە راستەكە، چونكە لە لایەن كەسێكی خاوەن ئەزموونەوە وتراوە.. زۆر بە روونی وشەی (الرأی) دوو جار دووبارە دەبێتەوە.. زۆر بە ئاشكراش دەردەكەوێت وتەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) هەمووی نیگا نییە: (قال: بل هو الرأی..)
پێڕستەكان:
1 

المعجم المفهرس لَالفاظ القرا‌ن الكريم، محمد فؤاد عبدالبافي، إنتشارات إسلامي، ط9، ص387.

2 انظر: ماذا قدم المسلمون للعالم- إسهامات المسلمين في الحضارة الإنسانية، د. راغب السرجاني، مؤسسة إقرأ، ط2، 1430هـ- 2009م، ج1، ص256- 260.

3 الشفا بتعريف حقوق المصطفي صلي الله عليه وسلم، للقاضي أبي الفضل عياض بن موسي اليحصبي، ص 596.

4 مقدمة ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون، تحقيق: د. حامد أحمد الطاهر، دار الفجر للتراث، ط2، 1431هـ- 2010م، ص610.

5 حجة الله البالغة، الشيخ أحمد المعروف بشاه ولي الله ابن عبدالرحيم الدّهلوي، حققه وراجعه السيد سابق، دار الجيل، ط1، 1426هـ- 2005م، ج1، ص223- 224.

6 تأريخ المذاهب الإسلامية السياسية والعقائدية وتأريخ المذاهب الفكرية، للإمام محمد أبو زهرة، دار الفكر العربي، ص230. بيَ سالَي ضاث.

7 مدي الإحتجاج بالَاحاديث النبوية في الشؤون الطبية والعلاجية، د. محمد سليمان الَاشقر، الكويت.  من الانترنيت.

8 تهذيب سيرة ابن هشام، عبدالسلام هارون، المجمع العلمي العربي الإسلامي، بيروت، لبنان، 1374هـ، ص161.

 ئەم بابەتە لە گۆڤاری هەیڤ ژ (26) دا بڵاوكراوەتەوە