نهێنییەكانی قورئان و وەڵامی هەندێك رەخنە

 

د.كریم أحمد
karimdawody@yahoo.com

ئەم بابەتە لێكۆڵینەوەیەك بوو لە دوو توێی پەنجا لاپەڕەدا پێشكەش بە كۆنگرەی بەرگری لە قورئانی پیرۆز كرا كە سەنتەری زەهاوی گرتی لە كۆتایی مانگی دوازدەی 2011، بابەتەكە لە دووبەش پێكهاتووە، لە ژێر هەر بەشێكیشدا كۆمەڵێك باس هەیە:
بەشی یەكەمیان باسی هەندێك لە نهێنییەكانی قورئان و ئیعجازی قورئان و هەندێك لە سیفەتەكانی قورئان دەكات، بەشی دووەمیشیان وەڵامی كۆمەڵێك رەخنەو بۆچوون دەداتەوە، لەوانە دوو بۆچوونی دكتۆر عبدالكریم سروش، و دوو رەخنەی كتێبی ئایا قورئان پارێزراوەو هەندێك وڕێنەی احمد القبانچی كە عەمامە بەسەرێكی شیعەیە!
       لە میانەی باسی ئیعجازی قورئاندا وەڵامی ئەو بۆچوونەمان داوەتەوە كە نەززامی موعتەزیلی و شریفی مورتەزای شیعی و هەندێك زانای تر  هەیانبووە كە بە عەرەبی پێی دەوترێت ”   صورفە” یا ” صەرفە” كە كورتەكەی ئەوەیە كە ئەگەر خەڵكی  كتێبێكی وەكو قورئانیان دانەناوە لە رووی رەوانبێژییەوە لەبەر ئەوە نییە كە لە توانایاندا نەبووە بەڵكو لەبەر ئەوەیە كە خوا رێگری لێكردوون یان ئەوەی لە دڵ دەرهێناون كە هەوڵی شتێكی وا بدەن! كورتەی وەڵامەكەش ئەوەیە كە ئەو جۆرە بۆچوونە بەڵگەیە لەسەر نەناسینی خواو نەناسینی حەقیقەتی قورئان و لە خۆگۆڕانی ئەو كەسانە.
        هەر لە میانەی باسی ئیعجازی قورئاندا باسی ئەوەمان كردووە كە قۆرخكردنی ئیعجازی قورئان لە رووە بەلاغییەكەیدا بچووككردنەوەی قورئان و نەناسینی قورئانە، بەڵكو قورئان دەبێ‌ هەموو شتێك و هەموو لایەنێكی موعجیز بێت و لە توانای مرۆڤدا نەبێت شتێكی لەو جۆرە دابنێت، نابێ‌ تەنها لە رووی زمان و رواڵەتەوە بێوێنە بێت كە ئەو هەموو بایەخەی پێدراوە، بەڵكو لە هەموو روویەكەوە بێوێنەیە:
لە رووی جەوهەرو ماهییەتەوە، لە رووی سروشت و سیفەتەوە، لە رووی ناوەڕۆك و پێكهاتەیەوە، لە رووی پەیام و وەزیفەیەوە،  لە رووی شێوازو میتۆدەوە، و لە رووی كاریگەرییەوەو هەروەها …..هتد.
    هەروەها باسی هەندێك لە سیفەتەكانی قورئانمان باسكردووە كە لە قورئاندا هاتووەو گرنگی تایبەتی خۆیان و دەلالەتی خۆیان هەیە، لەوانە وەسفكردنی قورئان لەلایەن خواوە بە: حكیم، كریم، مجید، مبارك، مبین …. هتد.
بەشی دووەمی لێكۆَلینەوەكەمان كردۆتە دوو باسەوە، لە باسی یەكەمدا باسی ئەو شتانەمانە كردووە كە ناحەزانی ئیسلام پشتیان پێدەبەستن بۆ رەخنەگرتن لە قورئان، لەوانە:
1. ئەو هەموو ریوایەتە لاوازو هەڵبەستراوانەی دەربارەی نووسین و كۆكردنەوەی قورئان ریوایەت كراون.
2. ئەو هەموو ریوایەتە لاوازو هەڵبەستراوانەی دەربارەی ناسخ و مەنسوخ هاتوون.
3. ئەو  ئیسرائیلییات و ریوایەتە هەڵبەستراوو لاوازانەی زانایانی تەفسیر ریوایەتیان كردووە لە تەفسیرەكانیاندا دەربارەی واتاو مەبەستی ئایەتەكان .
4. ئەو هەموو ریوایەتانەی زانایانی شیعە داویانەتە پاڵ ئیمامەكانیان دەربارەی روودانی گۆڕانكاری لە قورئانداو دەسكاریكردنی قورئان لەلایەن هاوەڵانەوەو بوونی موصحەفی فاتیمەو جەفرو جامیعەو سورەتی ویلایەت و هتد.
باسی دووەمی بەشی دووەمی لێكۆڵینەوەكەمان تەرخان كردووە بۆ رەتدانەوەی هەندێك بۆچوونی هەڵەو رەخنە لە قورئان، لەوانە دوو بۆچوونی هەڵەی عبد الكریم سروش كە لە وتارێكیدا بەناوی توتی و زەنبور بڵاوی كردۆتەوە، یەكێكیان ئەوەیە كە دەڵێ‌ قورئان بە لەفز دانەبەزیوە بەسەر پێغەمبەردا بەڵكو بە مانا دابەزیوەو پێغەمبەر خۆی دایڕشتۆتەوە لە ژێر كاریگەری حاڵەتی دەروونی خۆی و كولتوری كۆمەڵگەو هتد، دووەمیشیان كە هەر لەیەكەمەوە سەرچاوە دەگرێت سورەتی (تبت یدا ابی لهب) ـە كە بەنموونە دەیهێنێتەوە لەسەر ئەوەی كە سورەتێكی رەوان نییەو پێغەمبەر لە حاڵەتێكی پەستی دەروونیدا وتوویەتی و ناگاتە ئاستی رەوانبێژی ئایەتەكانی تری قورئان .
    ئێمە لێرەدا بەچەندین بەڵگەی عەقڵی و نەقڵی سەلماندومانە كە قورئان بە لەفز دابەزیوە نەك بە مانا وە سەلماندومانە كە ئەو بۆچوونەی سروش لە بێئاگایی ئەو لە قورئان و پاشخانە شیعەگەرێتییەكەیەوە سەرچاوەی گرتووە كە زۆربەی زانایانی شیعە چجای بیرمەندەكانیان هەم ئاگایان لە قورئان نییەو لێكۆڵینەوەیان لەسەری نییە، وەهەم باوەڕیان وایە كە قورئان دەسكاریكراوە.
بەڵگەی روونی بێئاگایی سروش لە قورئان ئەم ئایەتانەیە كە بە راشكاوی و بێ پێچوپەنا دەڵێن قورئان بە زمانی عەرەبی دابەزیوە، كە هەركەسێك بیخوێنێتەوە گومانی نامێنێ‌ لەوەی كە قورئان بەلەفزو مانا دابەزیوە نەك تەنها بە مانا . لێرەدا ئاماژەمان بە یەكێك لە نهێنییەكانی قورئان داوە لەوەی كە لەچەندین شوێندا ئاماژەی بەوە داوە كە قورئان بە زمانی عەرەبی دابەزیوە بەسەر پێغەمبەردا (صلی الله علیە وسلم)، ئەو شتەی كە كوردە ناسیۆنالیستەكان پێی ناڕەحەتدەبوون و وایان دەزانی ئەوە بەڵگەی عەرەبچێتی قورئانە، ئێستا دەردەكەوێت ئەگەر ئەو ئایەتانە نەبوونایە رەنگە خەڵكێكی زۆر بەقسەی كەسانی وەكو سروش فریویان بخواردایەو باوەڕیان بكردایە بەوەی كە قورئان بەمانا دابەزیوە نەك بە لەفز!
 دەربارەی سورەتی ” تبت یدا ابی لهب” یش كە عبد الكریم سروش لە نەزانی خۆی و ناشارەزایی ئەو لە زمانی عەرەبی و بەگەڕ نەخستنی بیركردنەوەیەكی لۆژیكییانە وادەزانێ‌ سورەتێكی ناڕەوانەو نەك هەر لە قورئان بەڵكو لە قسەكانی تری پێغەمبەریش نا رەوانترە،  سەلماندومانە ئەم سورەتە بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە قورئان نەك هەر لەلایەن خواوەیە بەڵكو بەڵگەشە لەسەر ئەوەی كە قورئان بەهیچ شێوەیەك دەسكاری نەكراوەو گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە ئەویش بەم شێوەیە:
1. ئاشكرایە كە ئەم سورەتە لە سەرەتاكانی سەردەمی بانگەوازی ئیسلامیدا دابەزیوە لە مەككە كە هێشتا ژمارەی موسوڵمانان بە پەنجەی دەست دەژمێرران، جا ئەگەر ئەم قورئانە لە دانانی محمد خۆی بووایە هەرگیز لەو كاتەدا ئاوها سورەتێكی دانەئەبەزاند لەبەر ئەم هۆیانە:
یەكەم: وەكو ئەزانین ئەبولەهەب مامی پێغەمبەر بوو پێغەمبەریش لەو سەرەتایەوە پێویستی بە هاوسۆزی و هاوكاری و پشتیوانی خزمانی هەبوو وەكو قورئان لەو سەرەتایەدا بەسەر زمانی پێغەمبەرەوە دەفەرموێت:
(قل لا أسئلكم عليه أجرا الا المودة في القربى) الشوری: ٢٣
واتە من هیچ پاداشتێكم لە ئێوە ناوێت جگە لەوەی رەچاوی ئەو خزمایەتییە بكەن كە لە نێوانماندا هەیە. كەواتە كەسێك خۆی داوای رەچاوكردنی ئەو پەیوەندییە بكات چۆن دەچێت بەو شێوە توندە دادەبەزێت بەسەر مام و مامۆژنیدا، ئایا لە كاردانەوەی خزمانی تری ناترسێت؟ دوایی لەوە ناترسێت كە خەڵكی سەرزەنشتی بكەن لەسەر ئەوەی بەو شێوە توندە دابەزیوە بەسەر مام و مامۆژنیدا؟ ئەی لەوە ناترسێت ئەبوتالیبی مامی كە یەكەم پشتیوانی بوو لێی زوێر بێت و هەڵوێستی لێوەربگرێت لەسەر ئەو هێرشە توندەی لەسەر ئەو برایەی كردوویەتی؟  ئەی لەوە نەدەترسا كە خزمانی بچن بۆلای ئەبوتالیبی مامی و داوای لێبكەن لەسەر ئەو قسانەی بە ئەبولەهەبی وتووە سەرزەنشتی بكات یا پشتی بەربدات؟
دووەم: هەموو دەزانین كە دوو كچی پێغەمبەر مارە بڕی دوو كوڕی ئەبولەهەب بوون، ئایا ئەگەر  قورئان لە دانانی محمد بووایە دەچوو ئاوها موجازەفەیەك بكات و ئایندەی كچەكانی بخاتە مەترسییەوەو ئەو هێرشە توندە لەسەر خەزورانی كچەكانی بكات كە دەرئەنجامەكەی دیاربوو ئەویش تەڵاقدرانی دوو كچەكەی و شێوانی لانە لێیان؟ لەو باوەڕەدام هیچ كەسێك گەر بەدەستی خۆی بێت ئاوها هەنگاوێك نانێت.
كەواتە لە رووی عەقڵ و لۆژیكەوە پێغەمبەر هیچ بەرژەوەندییەكی نەبوو لەو هێرشكردنە سەر ئەبولەهەب.
2.  ئاشكرایە كە ئەبولەهەب و ژنەكەی لە ژیانی پێغەمبەردا هەر لە مەككە كۆچی دواییان كرد، ئایا ئەگەر ئەم قورئانە لەلایەن پێغەمبەرەوە بوایە یا توانای دەسكاریكردنی هەبوایە چ لە خۆیەوە یا لەسەر داوای مامەكانی و خزمانی  ئەو سورەتەی لانەدەبرد؟ چ زەرورەتێك مابوو بۆ هێشتنەوەی ئەو سورەتە لە قورئاندا؟
3. ئاشكرایە كە دوای فەتحی مەككە هەموو ئەهلی مەككە موسوڵمان بوون بەخزمانی پێغەمبەرو كوڕەكانی ئەبو لەهەبیشەوە، ئایا ئەگەر قورئان لەدانانی خودی پێغەمبەر بوایە یا دەسكاریكردنی بەدەستی ئەو بوایە ئەم سورەتەی هەڵنەدەگرت؟ هیچ نەبوایە لەبەر دڵی خزمانی و كوڕەكانی ئەبو لەهەب و مامەو ئامۆزاكانی! مێژوو و كتێبەكانی سیرە هیچ ئاماژەیەكیان تێدا نییە لەوەی كە كەسێك لە خزمانی پێغەمبەر یا كوڕانی ئەبو لەهەب ئاوها داوایەكیان لە پێغەمبەر كردبێت چونكە هەموو بە تەواوی تێگەیشتبوون كە نە هاتنە خوارەوەی قورئان و نە دەسكاریكردنیشی دەسەڵاتی پێغەمبەری تێدا نییە. وە ئەگەر خەڵكی كەمترین گومانیان هەبوایە ئاوها داوایەكیان لە پێغەمبەر دەكردو ئەو كەسانەی ناویان بەخراپە لە قورئاندا هاتبوو یا سەرزەنشت كرابوون كورەِكان و خزمانیان مەرجی ئەوەیان لەسەر پێغەمبەر دەكرد كە ئەو ئایەتانە لاببەن ئینجا موسوڵمان دەبن، لەوانە كوڕەكانی ئەبو لەهەب و خالیدی كوڕی وەلید كە ئایەت لە سەر باوكی دابەزیبوو و …هتد.
4.   پێغەمبەر چۆن توانی لەو سەرەتای بانگەوازەوە موجازەفەیەكی وا بكات و بڕیارێكی وا دەربكات كە ئەبو لەهەب و ژنەكەی هەردوكیان دۆزەخین و باوەڕناهێنن، ئایا ترسی ئەوەی نەبوو مامی بۆ بە درۆ خستنەوەشی بێت بە سەرزارەكیش بێت موسوڵمانێتی خۆی راگەیەنێت؟ ئایا ئەمە بەڵگە نییە لەسەر ئەوەی كە ئەم قورئانە لەلایەن كەسێكەوەیە لەسەداسەد دەیزانی سەرئەنجامی ئەبو لەهەب و ژنەكەی بەچی دەگات و دەیزانی كە هەرگیز بەسەرزارەكیش بێت باوەڕناهێنن؟
5. ئەم سورەتە بەشێكە لە ژیاننامەی پێغەمبەرو دۆكیومێنتێكی مێژووییە لەسەر ئەو سەردەمەی پێغەمبەر لەسەر ئەو ناڕەحەتییانەی ڕووبەڕووی دەبوونەوە لەو سەرەتای بانگەوازەوە كە لە هەموویان سەختتر پشت هەڵكردنی خزمانی بوو لێی و دوژمنایەتیكردنی بوو لەلایەن ئەو خزمانەوە، ئیتر نازانم چۆن كەسێكی وەكو د. سروش شتێكی وای لێ دەشاررێتەوەو سورەتێكی وا بەزیادو نابەجێ‌ دەزانێ لە ناو قورئاندا.
6. بە درۆ خستنەوەی ئەو كەسانەیە كە دەڵێن پێغەمبەر قورئانی لە بەحیراوە وەرگرتووە، چونكە لۆژیكی نییە نە بەحیراو  نە هیچ كەسێكی تر بزانن هەڵوێیستی یەكەیەكەی ئەو خەڵكییە چۆن دەبێت بەرامبەر بە بانگەوازەكەی پێغەمبەر بە تایبەت خزمانی خۆی.

هەر لە بەشی دووەمدا وەڵامی دوو هەڵەو نەزانی كتێبی (ئایا قورئان پارێزراوە) مان داوەتەوە، یەكێكیان ئەوەیە كە دەڵێت قورئان لێكنەچون و دژەیەكتری تێدایە، دووەمیشیان ئەوەیە كە دەڵێ‌ قورئان هەڵەی رێزمانی تێدایە! وەرگێڕی ئەم كتێبە بۆ سەلماندنی  بۆچوونی یەكەمی  پشت بەو ئایەتە دەبەستێت كە دەفەرموێت ” أفلا یتدبرون القران ولو كان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا كثیرا” كە گوایە ئەم ئایەتە دان بەوەدا دەنێت كە قورئان جیاوازییەك و دژە یەكترێكی كەمی تێدایە چونكە خۆی لێرەدا بوونی جیاوازی زۆر رەتدەكاتەوە، كەواتە بە مەفهومی موخالەفە جیاوازی لێكنەچوون و دژە یەكێكی كەمی تێدایە!
  ئێمە لێرەدا نەزانی وەرگێڕمان دەرخستووەو سەلماندومانە كە ئەم جۆرە ئاخاوتنەی قورئان و ئەم شێوازە دەربڕینە بۆ دانپێدانان نییە بە بوونی جیاوازی و دژە یەكتری یەكەم لە قورئاندا بەڵكو بۆ دەرخستنی گەورەیی قورئان و سەرنجڕاكێشانی خەڵكییە بۆ گەورەییەكەی ئەویش بەوەی كە ئەگەر ئەم كتێبە لەبەر ئەوەی پڕە لە زانست هەركەسێكی تر بینوسیبایە پڕ دەبوو لە كەموو كورتی، نموونەشمان بە دەزگایەكی زۆر گەورەو ئاڵۆزو سەرنجڕاكێش هێناوەتەوە كە ئەگەر هەر ئەندازیارێكی تر جگە لە فڵانە ئەندازیار كە زۆر پسپۆرو شارەزایە درووستی بكردایە پڕی دەكرد لە هەڵەو كەموكورتی .
   دەربارەی بوونی هەڵەی رێزمانیش بەچەندین بەڵگەی عەقڵی سەلماندومانە كە هەرگیز نابێت قورئان هەڵەی رێزمانی تێدا بێت چونكە بە شایەتی هەموو پسپۆران قورئان لە فەرموودەی پێغەمبەرو فەرموودەی قودسی كە دووجۆر ئاخاوتنی ترن لە زاری پێغەمبەرەوە دەرچوون رەوانترە، كەچی ئەو جۆرە شتانەی كە بەهەڵەی رێزمانی لەقەڵەم دەدرێن لە قورئاندا لەو دوو جۆرە ئاخاوتنەی تردا نییە، كەواتە دەبێ‌ نهێنییەك یا زیاتر لە پشت ئەو حاڵەتانەوە هەبێت كە هەندێك كەس وادەزانن هەڵەی رێزمانین لە كاتێكدا كە پسپۆرانی زمان ئەوەیان نەوتووە بەڵكو لە ژێر رێسای زمانی عەرەبیدا بە ئاسانی جێگەیان كردۆتەوە بێ‌ زۆر لە خۆكردن .
باسی پێنجەمی بەشی دووەمیشمان تایبەتكردووە بەوەڵامی احمد القبانچی عەمامە بەسەری شیعەی عەلمانی كە دەڵێت نهج البلاغەی ئیمامی عەلی لە قورئان رەوانترە، یەكەم بە هێنانەوەی قسەكانی ئیمامی عەلی دەربارەی قورئان كە دانپێدانانی ئیمامی عەلییە بەگەورەیی قورئان، و پاشان سەلماندنی ئەو میتۆدە سەقەتەی كە ئەو نەزانە گرتویەتە بەر لە بەراوردكردنەكانیدا، كورتەكەشی ئەوەی كە گەر بتەوێت بەراورد لە نێوان دوو دەقدا بكەیت دەبێ‌ ئەو دوو دەقە باسی هەمان شت بكەن نەك یەكێكیان باسی شتێك و ئەویتریشیان باسی شتێكی تر و هتد.

 ئەم بابەتە لە گۆڤاری هەیڤ ژ (26) دا بڵاوكراوەتەوە