موعجیزەی پزیشكی لە فەرموودەكانی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دەربارەی كلێنچكە (عجب الذنب)

موعجیزەی پزیشكی لە فەرموودەكانی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دەربارەی كلێنچكە (عجب

الذنب)

نووسینی : دكتۆر محمد علی البار/ راوێژكار لە كۆلیژی پزیشكی (مەلیك فەهد)
وەرگێڕ و ئامادەكاری: عوسمان محمد ئەحمەد

چەند فەموودەیەكی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە پێش (1400) ساڵ فەرموویەتی باسی شوێنێكی گرنگی لەشی مرۆڤی كردووە كە لەم دوایییانەدا مەڵبەندە زانستییەكان توێژینەوەیان لەسەر بڵاوكردووەتەوە كە راستی فەرموودەكانی خوای گەورەو پێغەمبەری مەزنمان ئەسەلمێن، خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا بۆی روون كردووینەتەوە كە بەڵگەی ڕوون ‌و ئاشكرا لە لەشی خۆماندا و لە ئاسمان و زەویدا هەیە كە گەورەیی خوای گەورەمان بۆ ئەسەلمێنن هەتا بۆمان روون ببێتـەوە بە بەڵگەی زانستی كە ووتەكانی خوا و پێغەمبەر راستن, وەك خوای گەورە لەم ئایەتەی خوارەوە دا ئەفەرموێت: [سَنُرِيهِمْ ايَاتِنَا فِي الْا‌فَاقِ ؤفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّي يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَؤلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَي كُلِّ شَيْ‌وٍ شَهِيدٌ] (فصلت:53) پێغەمبەری مەزنمان لە سـێ‌ فەرموودەدا كە لە خوارەوە باسیان ئەكەین باسی كلێنچكەی كردووە كە بەشێكی گرنگی لەشی مرۆڤە كە بە بەردی بناغەی دروستبوونی كۆرپەلە (الجنین) یان مرۆڤی داناوە و بەروونی باسی ئەوەی كردووە كە مرۆڤ لەمەوە دروست دەبێت وە فەرموویەتی هەموو ئێسكەكانی لەشی مرۆڤ لە خاكدا ئەڕزێ‌ و ئەبێتەوە بە خۆڵ جگە لە بەشێكی زۆر بچووك لە ئێسكی كلێنچكە كە بە ئەندازەی تۆوی خەرتەلە ئەبێت لەناو خاكەكەدا ناڕزی ‌و ئەمێنێـتەوە، وە بەفەرمانی خوای گەورە جارێكی تر مرۆڤی لـێوە زیندوو ئەكرێـتەوە لە رۆژی دواییدا، واتە ئەو بەشە بچووكە لە كلێنچكە كە ناڕزێ‌ بەتۆوی زیندووبوونەوەی مرۆڤ دادەنرێ‌ لە رۆژی دواییدا، ئەم سـێ‌ فەرموودەیەی خوارەوەش دەقی فەرموودەكانی پێغەمبەری مەزنمانە لەو بارەیەوە:
1-ئیمامی بوخاری لە فەرموودە راستەكانی پێغەمبەردا كە لە ئەبی هورەیەرەوە وەریگرتووە فەرموویەتی:
پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: (مابين النفختين أربعون، قال: أربعون يوماً؟ قال أبو هريرة: أبيت، قال: أربعون شهراً؟ قال: أبيت، قال؟ أربعون سنة؟ قال أبيت (أي أن أبا هريرة أبي أن يحدد الَاربعين هل هي يوماً أو شهراً او سنة) قال: (أي أبو هريرة يرفعه إلـى النبي(صلي الله عليه وسلم): (ثم ينزل من السما‌ء ما‌ء فينبتون كما ينبت البقل، ليس من الإنسان شي‌ء إلا يبلى إلا عظماً واحداً وهو عجب الذنب، ومنه يركب الخلق يوم القيامة)رواه البخاري.
2-ئیمامی موسلیم لە فەرمودە راستەكانی پێغەمبەردا كە كۆی كردوونەتەوە كە وەكو ئەو فەرموودەیەی سەرەوە وایە, دووبارە لە ئەبی هورەیرەوە فەرموویەتی كە پێغەمبەری مەزنمان(صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: (كل ابن أدم یأكله التراب الا عجب الذنب، منه خلق ومنه یركب)رواه مسلم.
3-ئەبو حەبان لە فەرموودە راستەكانی پێغەمبەردا كە كۆی كردوونەتەوە، لە ئەبی سەعیدی الخدری وەری گرتووە كە ئەویش راستەوخۆ لە پێغەمبەری مەزنمانی بیستووە فەرموویەتی: كە پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: (يأكل التراب كل شي‌ء من الإنسان إلا عجب ذنبه قيل: وما هو يا رسول الله؟ قال: مثل حبة خردل منه ينشأ).

كلێنچكە لە زانستی كۆرپەلەزانیدا (شریتی یەكەم)
تازەترین توێژینەوەی زانستی كۆرپەلەزانی روونی كردووەتەوە كە كلێنچكە بریتییە لە شریتی سەرەتایی(Primitive Streak ) كە لەگەڵ دەركەوتنی شریتی سەرەتایی كۆرپەلە چینەكانی لەش وئەندامەكانی كۆرپەلە و كۆئەندامی دەمار پێك دێنێت دوایی ئەم شریتی سەرەتایییە هیچ شوێنەوارێكی نامێنێ‌ جگە لە جێماوەیەك كە پێ‌ی دەڵێن كلێنچكە یان(عظم العصعصی).
پێكهاتنی شریتی سەرەتایی
دوای ئەوەی هێلكەی پیتراو ئەگاتە منداڵدان خۆی بەدیواری منداڵاندا هەڵئەواسێت و تیایدا جێگیر ئەبێت و جیا ئەبێتەوە بۆ دوو بارستەی خانەكان:
أ-بارستەخانەكانی دەرەكی: كە خۆرە خانەكانی(الخلایا اڵاكلة CytoTrophoblasts)ی تێدایە كە هەڵئەسـن بە كرۆژینی دیواری منداڵدان و هێلكە پیتراوەكەی لەسەر جێگیر ئەكات, بارستە خانەكانی دەرەكی رێگە ئەدات بە خۆراك بڕوات بۆ هێلكە پیتراوەكە لەوانەی لە چوار دەورێـتی لە خوێن و دەردانەكان (إفرازات)ی رژێنەكانی منداڵان.

ب-بارستەخانەكانی ناوەكی (كتلة الخلایا الداخلیة): لەم بارستە ناوەكییەوە كۆرپەلە پێكدێت بەفەرمانی خوا، ئەم بارستە ناوەكییە جارێكی تر دابەش ئەبێت بەدوو پەڕەی تەنكی وەكو كاغەز كە ئەمانەن:
1-دەرەكییەكەی پێ‌ی دەڵێن (ئیكتۆدێرم Ectoderm).
2-ناوەكییەكەی پێ‌ی دەڵێن (ئیندۆدێرمEndoderm ).
چینی ئیندۆدێرمی ناوەكی دەر ئەكەوێ‌ لە هەشتەمین رۆژ دوای پیتێنكردنی هێلكە لە منداڵاندا، كەلێنێكی بچووك دەرئەكەوێ‌ لەسەرەوەی چینی ئیكتۆدێرمی دەرەوە كەدەبێتە پێكهێنەری سەرەتایی بۆشایی ئەمنیۆن (Amniotic Space), سەری بۆشایی ئەمنیۆن پێكدێت لە خۆرە خانەكان(الخلایا اڵاكلة) بەڵام بنكەی بۆشایی ئەمنیۆن لە خانەكانی ئیكتۆدێرم پێكدێت, لە نۆهەمین رۆژدا لە خانەكانی چینی ناوەكی شریتێك لە خانەكان درێژ ئەبێـتەوە و بە خانەكانی چینی ئیكتۆدێرمی دەرەكییەوە ئەنوسێ‌ وئەبیـَتە پێكهێنەری توورەكەی زەردێنەی یەكەم (Primary Yolk Sac).
لە رۆژی سیانزە هەمیندا لە خۆرە خانەكانی دەرەكییەوە كۆمەڵێك نوك (نتو‌ءات) گەشەئەكەن و پەیدا ئەبن كە پاشان بە نوكە نەرمەكانی پەردەی وێڵاش ئەناسرێن (مخملات الغشا‌و المشیمی Chorionic Villi) كە بەهۆی ئەو نوكانەوە توورەكەی كۆرپەلە بەمنداڵدانەوە خۆی جێگیر ئەكات, دوایی لقی لـێ‌ ئەبێـتەوە وەكو لقەكانی درەخت, خانەكانی ئیندۆدێری ناوەكی گەشە دەكەن و ئەبنە پێكهێنەری تورەكەی زەردێنەی دووەهەم كە زۆر لە تورەكەی زەردێنەی یەكەم بچوكترە.
لە كۆتایی هەفتەی دوهەمدا كۆرپەلە لە دوو خەپلەی بەیەك گەشتوودا خۆی ئەبینێتەوە كە ئەمانەن:
1-خەپلەی دەرەكی (القرص الخارجي) (ئیكتۆدێرم) كە بنی بۆشایی ئەمنیۆن پێك دێنێـت.
2-خەپلەی ناوەكی (القرص الداخلي) (ئیندۆدێرم) كە سەری بۆشایی تورەكەی زەردێنە پێكدێنێت.
ئەم دوو خەپلەیە لە بەشی پێشەوایاندا بەیەكەوە ئەنووسێن كە لە دواییدا بە بەشی سەریی ئەناسرێ‌(Cephalic Portion) بەهۆی چڕبوون و ئەستوربوونی خانەكانی ئیندۆدێرم, هەروەها ئەم دوو خەپلەیە لە ناوچەی كۆتایی (كلكی Caudal Portion)دا بەیەكەوە ئەنووسێن و پێكهێنەری پەرەكی كلكی گۆشەیی دەبێت لە ئایندەدا (Cloacal Plate).
لە چوار دەهەمین رۆژدا دوو خەپلەكە درێژ دەبنەوە هەتا شێوەیەكی هەرمێی وەرئەگرن، سەرە پانەكەی بەشی پێشەوەیەتی بەڵام بەشی كۆتایی باریك ئەبێـتەوە، چالاكی خانەكانی چینی ئیكتۆدێرم زیاد ئەكات لە ناوچەی كۆتاییدا ودەبنە پێكهێنەری شریتی سەرەتایی(Primitive Streak) كە بۆ یەكەمجار لە پانزەهەمین رۆژی دوای پیتێنكردنی هێلكەدا دەردەكەوێت.
دوای پێكهاتنی شریتی سەرەتایی دابەشبوونێكی خێرا لە خانەكانیدا دەبێت و گەشەكردنێكی زۆر روو ئەدات لەخانەكانی شریتی سەرەتایی و ئەم خانانە بەلای ڕاست وچەپدا بڵاو دەبنەوە لە نێوان هەردوو چینی ئیندۆدێرمی ناوەكی و ئیكتۆدێرمی دەرەكی پاشان ئەم خانانە دەبنە پێكهێنەری چینێكی تازە كە پێ‌ی دەووترێت چینی ناوەراست (میزۆدێرم Mesoderm).
لە ئەنجامی پێكهاتنی شریتی یەكەم و زیادبوونی چالاكی خانەكانی كۆئەندامی دەماری لەشی كۆرپەلەكە پێكدێت وپاش دروستبوونی چینی ناوەڕاست(میزۆدێرم) ئەم چیینە زوربەی ئەندامەكانی لەشی كۆرپەلە دەست دەكات, ئەگەر بێتو ئەم شریتی سەرەتایییە دروست نەبێت ئەوا ئەندامەكانی كۆرپەلەش دروست نابن, لەبەر گرنگی ئەم شریتە سەرەتایییە لیژنەی (وارنك)ی بەریتانی (كە تایبەتە بە پیتاندنی دەستكرد و كۆرپەلە) كردوویەتی بەنیشانەی جیاكەرەوە بۆ ئەنجامدانی تاقیكاری لەسەر كۆرپەلە كە پاش پەیدابوونی ئەم شریتە هەموو جۆرە تاقیكارییەكی لەسەر كۆرپەلە قەدەغە كردووە, چونكە بەدوای پەیدابوونی ئەم شریتە سەرەتای ئەندامەكانی لەش پەیدا دەبن, لە ئەنجامی پەیدابوونی ئەم شریتە وچالاكییە زۆرەكانی ئەمانە پەیدا دەبن:
1-نۆتۆكۆرد (سەرەتای پەتكی پشت و بڕبڕەی پشت): كە درێژ ئەبێـتەوە بەرە و بەشی سەر.
2-دوای پێكهاتنی شریتی یەكەم خەپلەی بازنەیی كۆرپەلە ئەگۆڕێت بۆ شێوەی هەرمێیی كە ئەتوانرێ‌ هەردوو سەرەكەی لە یەك جیابكەینەوە, بەشە پانەكەی پێ‌ی ئەووترێ‌ بەشی سەری كورپەلە و بە بەشە باریكەكەی ئەووترێ‌ بەشی خواروی كۆرپەلە (بەشی كلكی كۆرپەلە).
3-سەرەتای كۆئەندامی دەمار دەردەكەوێت لە چینی دەرەكی (ئیكتۆدێرم) لە كۆتایی حەفتەی سێهەمدا، هەر لەو كۆ ئەندامە سەرەتایییەوە ووردە وورد دڕكەپەتك (النخاع الشوكی)و مێشك پێكدێت.
4-چینی میزدێرم دروست دەبێت وچڕ ئەبیـَتەوە لە شریتی یەكەم بەدەوری تەوەری كورپەلەداو بارستە لەشییەكان (الكتل البدنیە Somites) دروست دەكات كەئەمانیش بڕبڕەی پشت ‌و ماسولكەكان ‌و هەروەها سەرەتای هەر چوار پەلەكە(دوو دەست و دووقاچ)ی لێ‌ دەردەچێت و هەر ئەویشە كۆئەندامی ئێسك وماسولكە, كۆئەندامی میز و زاووزێ‌, دڵا و كۆئەندامی سووڕانی خوێن دروست دەكات.
كەواتە دوای دروست بوونی شریتی سەرەتایی قۆناغی دروست بوونی ئەندامەكان(Organization) دەست پێ‌دەكات كە لە هەفتەی4 تا هەفتەی8 دەخایەنێت.

سەرەنجامی شریتی سەرەتایی
پاش دروست بوونی ئەو ئەندامانەی باسمان كرد لێیەوە ئەم شریتە دەست دەكات بەپووكانەوە و تەنها لەكۆتایی بڕبڕەی پشتی كۆرپەلە و منداڵكەدا دەمێنێتەوە و كلێنچكە دروست دەكات, پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئاماژەی بۆ ئەوە داوە كە هەموو لەشی مرۆڤ پاش مردن شیدەبێتەوە و نامێنێت تەنها بەشێكی كەمی ئەم كلێنچكەیە نەبێت كە بەچاو نابینرێت, لەرۆژی دواییدا خوای گەورە بارانێك دەبارێنێت كە لەشی مرۆڤەكانی پێ‌دەڕوێتەوە وەكو رووەك.
كورتەی باس
بەڕاستی ئەم فەرموودانەی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) موعجیزەیەكی گەورەن كە لەرۆژگاری ئەمڕۆدا دۆزراونەتەوە و زانستی كۆرپەلەزانی سەلماندویەتی كە مرۆڤ لەم شریتی سەرەتایی یەوە(كلێنچكە) دروست دەبێت وهەر ئەمیشە كە هانی خانەكانی لەش دەدات بۆ دروستكردنی ئەندامەكانی لەش و پسپۆڕ كردنیان بەكارەكانیانەوە و خۆیشی دەبێتە هۆی دروست كردنی زوربەی ئەندامەكانی لەش, لەرۆژی دواییشدا هەر لەم شوێنەوەیە كە مرۆڤەكان زیندوو دەكرێنەوە (صدق رسول الله(صلى الله عليه وسلم)).
سەرچاوە
گۆڤاری (الإعجاز) ژمارە/1 صفر: 1416- یۆلیۆ 1995/ گۆڤارێكی وەرزییە كە لەلایەن دەستەی ئیعجازی زانستییەوە لە قورئان و فەرمودەكانی پێغەمبەر (هیئة الإعجاز العلمي فی القرا‌ن والسنة)ەوە دەدەچێت.