نوێژو دەوالی لاقەكان

ئەم توێژینەوە، یەكەم توێژینەوەی پزیشكییە كە پەیوەندی دەخاتە نێوان نوێژ (وەك فەرزێك) و پاراستنی مرۆڤ لە نەخۆشی فراوان بوون و پێچاوپێچ بوون و هەڵئاوسانی خوێنهێنەرەكانی لاق كە پێی دەوترێت (دوالی الساقین varicosity).

هەروەها یەكەم توێژینەوەشە – لەسەر ئاستی جیهان – كە لەپەیوەندی نێوان فراوان بوون و هەڵاوسانی خوێهێنەرەكانی لاق (دوالی) و وەرزشە ماسولكەییە سوكەكان دەكۆڵێتەوە، ئەمەش لەڕێی كاركردنی توێژەرەوە (د. توفیق علوان) لەسەر (20) نەخۆش كە (دوالی) یان هەبووەو (10) كەسی تەندروست، و پێوانی پەستانی خوێنهێنەكان لە پشتی پێی (15) كەسی تەندرووستدا، لە كۆتاییدا توێژەر لەڕێی ئەم توێژینەوەیە كاریگەری نوێژی لە پاراستن لە تووش بوون بەنەخۆشی (دوالی) سەلماندووە .
ئەم توێژینەوەیە پلەی ماجستیری بەئاستی نایاب (100%) لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی ئەسكەندەرییە، وەرگرتووە .

دەوالی لاقەكان چیە؟
تێكچوونێكی باوە لە خوێنهێنەكانی لاقداو، بریتییە لەدەركەوتنی خوێنهێنی ئەستوورو پێچاوپێچ وپڕ لەخوێنی ڕەنگ گۆڕاو، بەدرێژایی هەردوو پەلی خوارەوە، ئەم نەخۆشییە (10%  تا 20%) ی مرۆڤ -بەگوێرەی كۆمەڵگەكان- پێوەی دەناڵێنن.

زاناو پزیشكان دەوالی بۆ دوو جۆر دابەش دەكەن: دەوالی سەرەتایی و دەوالی دووەمیی، هۆكارەكانی دەركەوتنی دەوالی سەرەتایی تا هەنوكە بەتەواوی نەزانراون, بۆیە پزیشكانی نەشتەرگەر بەسەر دوو ڕای جیاوازدا دابەش دەبن:
یەكەم:
ئەوانەی كەهۆكاری تووش بوون بەدەوالی بۆ تێكچوونی زمانەكانی ناو خوێنهێنەكان دەگەڕێننەوەو پشت ئەستور بە خراپ بوونی ئەم زمانانە لەهەر بارێكی دەوالیدا، بۆچوونی خۆیان تەواو بەڕاست دەزانن.
تێگەیشتن لە بۆچوونی كۆمەڵەی (یەكەم) ئاسانە، كاتێك دەڵێن تێكچوون و خراپ بوونی زمانەیەك دەبێتە هۆی زیادبوونی پەستان لەسەر دیواری خوێنهێنەكە، و ئەم پەستانەش بۆ بەشی خوارەوەی خوێنهێنەكە دەگوێزرێتەوەو ئەمەش دەبێتە هۆی نەمانی بەرگری و كشانی دیواری خوێنهێنەكە، و دوای ماوەیەكی كورت یا درێژ وێنەیەكی تەواوی دەوالی لە لاقەكاندا دەردەكەوێت. واتە بەگوێرەی ڕای ئەم كۆمەڵە لە زانایان، لە پێشدا زمانەكانی خوێنهێنەرەكان خراپ دەبن پاشان دەبنە هۆی خراپ بوون و تێكچوونی هەموو خوێنهێنەرەكە.
دووەم:
بەڵام كۆمەڵی دووەم  لە نەشتەرگەران ڕایەكی پێچەوانەی ڕای كۆمەڵی یەكەمیان هەیە, و بەجۆرێك دژی دەوەستنەوە تا ئەو جێگەیەی بەتەواوی لە بناغەوە پووچی دەكەنەوەو ڕای خۆیان بەوە بەهێز دەكەن، كە لاوازی دیواری خوێنهێنەرەكان وایان لێدەكات دەوالییان تێدا دەربكەوێت .
ئەم لاوازییەش وا لە خوێنهێنەرەكان دەكات بۆ بەرگری پەستانی خوێنی ناویان پشت بەشانە پارێزەكانی دەوریان و ڕادەی سەلامەتی ترومپای خوێنهێنەكەیان ببەستن .
بەبۆچوونی ڕای دووەم لاواز بوون و تێكچوونی دیواری خوێنهێنەرەكان زمانەكانی ناویان خراپ دەكەن و لەكاریان دەخەن, ئەم بۆچوونانە هەمووی بۆ دیاری كردنی هۆكارەكانی دەوالی سەرەتایی بوون، بەڵام دەوالی دووەمی زۆر هۆكاری وەك: مەیینی خوێنهێنی قووڵا (Deep venous thrombosis)  كە ڕاستەخۆ كار لەتوانای داخران و كرانەوەی زمانەكان دەكات و بەتەواوی لە كاریان دەخات.
بەو جۆرە ئەو پەستانە بەهێزەی ناو خوێنهێنە قووڵەكان لەكاتی ڕاهێنانە ماسولكەییەكانی (التمارین العضلیە) لاقەكاندا، و بەهەمان هێز بەناو زمانە لەكاركەوتووەكاندا بۆ خوێنهێنە كەم بەرگرییە ڕووكەشیەكانی لاق دەگوێزرێتەوەو بەوەش دیوارەكانیان دەكشێن و وێنەیەكی نموونەیی دەوالی نیشان دەدەن .
زانا (دەیڤید كریستۆڤەر) لە ساڵی (1981) دا, ئاشكرای كرد كە پەستانی سەر خوێنهێنەرەكانی پەلەكانی خوارەوە بەرەنجامی سێ‌ جۆر پەستانە كە ئەمانەن:
ئەو پەستانەی بەهۆی هێزی پاڵنانی ماسولكەكانی دڵەوە دروست دەبێت.
ئەو پەستانەی بەهۆی كێشكردنی زەوییەوە بەرەو خوارەوە بەدەست دێت, ئەمەش تاڕادەیەك گرنگەو بۆ باری وەستاویی مرۆڤ دەگەڕێتەوە، بەو جۆرە هەر خاڵێكی ئامێری خوێنهێنەرەكان كە دەكەوێتە خوار ئاستی گوێچكەڵەی دڵەوە، دەكەوێتە ژێر كاریگەری پەستانێكی موجەبەوە، كە یەكسانە بەدووری نێوان ئەو خاڵەو گوێچكەڵەی ڕاست.
پەستانی دەستكەوتوو بەهۆی گۆڕانە گوێزراوە كاتییەكانەوە (التغیرات اللانتقالیە المۆقتە)، ئەم گۆڕانانەش لەچەند سەرچاوەیەكەوە بەدەست دێن.
بەنموونە چەند گۆڕانێكی نێوەندی (مركزی) هەن، بەرەنجامی ئەو شەپۆلە دواییەكانەن، كە لە پەرچەكرداری كاری دڵدا پێك دێن، هەروەها شەپۆلە هاوهێزەكانی گۆڕانكارییە ڕێكەكانی پەستانی ناو قەفەزەی سنگ، كەكشان و چوونەوە یەكی ناو سییەكان دروستیان دەكەن.
ئەمانەش وێڕای گۆڕانی پەستانی ناو خوێنهێنەرەكان كەبەهۆی كاری گرژبوونە دواییەكەكانی ماسولكەكانی پەلەكانی خوارەوە دروست دەبێت.
ئەگەر ڕووكەشە خوێنهێنەرەكانی پەلەكانی خوارەوە، پشتگیرو یارمەتی دەرێكیان نەبێت، ئەوا لەخوارەوە بۆ سەرەوە دەست بەئاوسان و بەرز بوونەوە دەكەن. ئەگەر بزانین كە خوێنهێنەری
گەورەی لاق (saphenous vein Great) گەورەترین خوێنهێنەری لاشەی مرۆڤە، ئەوا بەئاسانی لەوە دڵنیا دەبین، كە زۆرترین جۆری پەستان لەسەری، پەستانی هێزی كێش كردنی زەوییە، كە ئاڕاستەكەی پێچەوانەی ڕۆیشتنی خوێنی خوێنهێنەرەكەیە.
ئێستا لای زانایان ئەوە ڕوونە كەدەوالی لاقەكان تایبەتمەندییەكە لە تایبەتمەندییەكانی باری وەستاویی مرۆڤـ، وەك چۆن ئەوەشیان لا ڕوونە كە هیچ جۆرێكی تری ئاژەڵا لەسەر زەویدا تووشی ئەم گرفتە (دەوالی) نابێت.
پەستانی سەر پشتی پێ‌ لەكاتی وەستاندا  لە نێوان (90 تا 120 سم/ئاو) دایە, لێرەدا ڕۆڵی زۆر گرنگی ترومپای خوێنهێنەری ماسولكەیی دەردەكەوێت، لە كاتێكدا ئەو پەستانە (پەستانی پشتی پێ‌)، لەژێر كاریگەری كرژ بوون و خاو بوونەوە دوای یەكەكانی ماسولكەكانی پەلەكانی خوارەوەدا، دێتە خوارەوەو دوای ماوەیەكی كەم لە جووڵانی پەلەكانی خوارەوە دەگاتە (20 ملم/جیوە).
چالاكی ئەم ترومپا سەرسوڕهێنەرە تەنها ئەوە نییە كەباسكرا، بەڵكو ڕێگری لە كۆبوونەوەی شلەمەنییەكانی ناو شانەكانی دەكات، كەزیان بە لاقەكان دەگەیەنن ئەگەر بێت و مرۆڤ بۆ ماوەیەكی زۆر ڕابوەستێت، ئەمەش بەهۆی چەند جار زیادبوونی پەستانی سەر خوێنهێنەرەكانەوە دەبێت .
گرنگترین دوو هۆكاری بەشدار لەتێكدانی خوێنهێنەرە ڕووكەشەكانداو دەركەوتنی دەوالی لاقەكان، ئەمانەن :-
یەكەم :
ئەو گوشاری خوێنەی كە لەكاتی وەستانێكی زۆردا دەكەوێتە سەر دیواری ڕووكەشە خوێنهێنەرەكانی.
دووەم :
ئەو خوێنهێنەرەی كە ئامادەی تووش بوون بەدەوالی تێدایە، لەبنەڕەتدا لە ژێر كاریگەری نەخۆشیەكی گشتی بەستەرە شانەكاندایە، كەوای لێدەكات دیوارەكانی لە دیواری هاوتا تەندروستەكەی لاوازتر بێت.
ئاشكرایە بەرەنجامی هاوكات دەركەوتنی ئەو دوو هۆكارەی سەرەوە لە كەسێكدا، دەوالی لاقەكانە.

پەیوەندی نێوان نوێژو دەوالی :-

دوای چاودێری كردنێكی ووردی جووڵە جیاوازەكانی نوێژ، بینرا كە بڕێكی سەرسوڕهێنەریان لەتێكشان و گونجان و هاریكاری و ڕێكەوتن لە نێواندایە، لەوەش گرنگتر دوای پێوانی پەستانی سەر دیواری خوێنهێنەری لاق (Saphenous vein) لە جومگەی پاژنەدا، زۆر دابەزینی ئەو پەستانە لەكاتی نوێژدا, وەك لەخوارەوە باسی دەكەین, تەواو سەرنج ڕاكێش و سەرسوڕهێن بوو.
بەراوردی پەستانی سەر پشتی پێ‌ لەكاتی جوڵە جیاوازەكانی نوێژدا:
تێكڕای پەستانی سەر پشتی پێ‌ لەكاتی وەستاندا = 93.07 سم/ئاو
تێكڕای پەستانی سەر پشتی پێ‌ لەكاتی چەمانەوە (ركوع) دا = 49.13 سم/ئاو
تێكڕای پەستانی سەر پشتی پێ‌ لەكاتی دانیشتنی نێوان كڕنووشەكاندا = 16.73 سم/ئاو
تێكڕای پەستانی سەر پشتی پێ‌ لەكاتی كڕنووشی یەكەمدا = 3 سم/ئاو
تێكڕای پەستانی سەر پشتی پێ‌ لەكاتی كڕنووشی دووەمدا = 1.33 سم/ئاو
وەك لەم بەراوردەدا دەردەكەوێت، پەستانی كاتی چەمانەوە، تەنها دەگاتە كەمێك سەرو نیوەی كاتی ڕاوەستان، هەروەها لەكاتی كڕنووشی یەكەمدا خوێنهێنەرەكە پشوویەكی تەواو وەردەگرێت و لەكاتی كڕنووشی دووەمداو لە كردارێكی ئامانجداردا، خوێنهێنەرەكە، تاڕادەیەكی زۆر لە خوێن خاڵی دەبێتەوەو بەو شێوەیە دەچێتە باشترین باری سرەوتنی خۆیەوەو لەو پەستانە زۆرو زیان هێنەی سەری، ڕزگاری دەبێت.
 ئەو دابەزینی پەستانەی لە نێوان كڕنووشی یەكەم و دووەمدا هەستی پێدەكرێت، ڕەنگە هەروەك چۆن هەندێك لەزانایان لێكی دەدەنەوە, ئەنجامی كرداری ڕاكێشانی خوێنی ناو خوێنهێنەرە ڕووكەشەكان بێت بۆ ناو خوێنهێنەرە قووڵەكان.
بەتایبەت كە مرۆڤ لەنێوان هەردوو كڕنووشەكەدا لەبارێكی ئارام و هێمندا جێگیر دەبێت.
دەرەنجامی ئەوەی باسكرا، نوێژ بەجووڵە جیاكەرەوەكانی، پەستانی سەر خوێنهێنەری لاق بۆ نزمترین ئاست دادەبەزێنێت.
كاریگەری سەرسوڕهێنی تری نوێژ, بۆ چالاك كردنی توانای بنیات نانی ماددەی كۆلاجین           (Collagen) و ئنجا بەهێزكردنی دیواری خوێنهێنەرەكان دەگەڕێتەوە.
هەر لەم توێژینەوەیەدا گەیشتینە ئەنجامێكی زۆر سەرنج ڕاكێش، ئەویش دوای پێوانی بڕی
ماددەی هایدرۆكسی پڕۆلین (Hydroxy proline)، دەركەوت ئەم ماددەیە – كەماددەیەكی بەهێزكەری دیواری خوێنهێنەرەكانە – زۆر زیاترە لە دیواری خوێنهێنەرەكانی ئەوانەی نوێژ  دەكەن، بەبەراورد لەگەڵا ئەوانەی نوێژ ئەنجام نادەن، هەروەك لەخوارەوە ڕوون دەبێتەوە.
تێكڕای ماددەی هایدرۆكسی پڕۆلین (Hydroxy proline)
1 لە خوێنهێنەری ئەوانەدا كە دەوالیان هەیەو نوێژ دەكەن 26.13
2 لە خوێنهێنەری ئەوانەدا كە دەوالیان هەیەو نوێژ ناكەن 16.43
3 لە خوێنهێنەری ئەوانەدا كە تەندروستن و نوێژ دەكەن 80.93
4 لە خوێنهێنەری ئەوانەدا كە تەندروستن و نوێژ ناكەن 63.40
لێرەدا ئەو كاریگەرییە گەورەیەی نوێژ لەسەر چالاك كردنی توانای بنیات نانی ماددە بەهێزكەرەكانی خوێنهێنەرەكان دەردەكەوێت، كاتێك دەبینین جووڵەكانی نوێژ ڕاهێنانێكی تەواو ڕێك و هێمنی سود بەخشن, ئەمە وێڕای كرداری هێوركردنەوەی دەروونی و بەخشینی ئارامی بە مرۆڤی نوێژ خوێن، بۆ بەرەنگاری ئەو هەموو گوشارە دەروونیەی ڕۆژانە تووشی مرۆڤ دەبن (ولیام گانۆنگ) (W.Ganong) (1981م) جیاوازییەكی گەورە لەنێوان ڕاهێنانە ماسولكەییە قورسەكان (الشاقە) و ڕاهێنانە سوكە هێمنەكاندا دەكات و دەڵێت :
  ڕاهێنانە سوكە هێمنەكان دەبنە هۆی كشانی لوولە خوێنەكان و زۆر پاڵنانی خوێن بۆیان, و بەم جۆرەش ڕێژەی ئەو ئۆكسجینەی بۆ بەرهەم هێنانی ووزەی داواكراو لەم ڕاهێنانەدا پێویستە، دەست دەكەوێت بەم شێوەیەش كرداری سوتان بەتەواوی پشت بەئۆكسجینی هەوا دەبەستێت، لەگەڵا كەمترین ڕێژەی نیشتوو و پاشەڕۆی كۆبووەوە لەناو خوێن یان ماسولكەدا, بۆیە ڕاهێنانە سوكەكان ئەم سودانەیان هەیە :-
1-توانای لەش بۆ وەرگرتنی ڕێژەیەكی زۆری ئۆكسجینی هەوا بەرز دەكەنەوە.
2-لە ڕاهێنانە سوكەكاندا ترشی لاكتیك، كەماندووكەری سوڕی خوێنە، بەكەمترین ڕێژە دەردەدرێت.
3-ووزەی دەست كەووتو تیایاندا تەنها بەشێوەی گەرمی دەردەكەوێت.
بەم شێوەیە پارێزگاری لە زۆرترین ڕێژەی ئۆكسجینی عەمبار كراو دەكرێت، بەرامبەر هەوڵدان و ووزەی بەكاربراو لە ڕاهێنانە سوكەكانی كاتی نوێژدا.
4-ئەم جووڵە بەردەوامانەش تێكڕای هەوا گۆڕكێ‌ی لەش كەبە (توانای هەناسەیی) ناودەبرێت، بەرز دەكاتەوە، كەئەمەش بریتییە لە (ڕێژەی نێوان دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی دەركراو لەسییەكان و ئۆكسجینی هەڵمژراوی ناویان) ئەمەش ڕێژەیەكە لەباشترین باردا لە (1) ژمارەی تەواو تێناپەڕێت، بەڵام لەكاتی ڕاهێنانە ماسولكەییە سوكەكانی نوێژدا ئەم ڕێژەیە بۆ دوو بەرابەر (واتە 2 ژمارەی تەواو) بەرز دەبێتەوە، ئەمەش بەهۆی خێرا كردنە دەرەوەی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن و بەرز بوونەوەی ڕێژەی هەڵمژینی ئۆكسجینەوە بەدەست دێت.
بەشێوەیەكی گشتی نوێژ، بەڕادەیەكی سەرسوڕهێنەر هەموو كردارە زیندەییەكانی ناو لەش – وەك كردارەكانی نواندنی خۆراك – چالاك دەكات، كە هۆكارێكی دەروونی و ماسولكەیی كاریگەرن.

ئەنجام دانی نوێژ بەجووڵە جیاكەرەوەكانیەوە ڕێگرێكی باشە لەتووش بوون بەنەخۆشی (دەوالی)

چالاك كردنی ترومپای خوێنهێنەری تەنیشتی بەهۆی نوێژەوە:
 جووڵەكانی نوێژ زۆر نیانن و یارمەتیدەرێكی باشی ئەم ترومپایەن، هەروەك لەسەرەوە ڕوون كرایەوە پەستانی سەر خوێنهێنەرەكانی پشتی پێ‌ لە (100سم/ئاو) وە لەكاتی وەستاندا، بۆ نزیكی سفر (1.33) لەكاتی كڕنووشی دووەمدا دادەبەزێت. ئەمەش ڕەحمەتێكی گەورەیە بۆ هەمووان، بەتایبەت ئەوانەی بەهۆی كارەكەیانەوە، یان هەر هۆیەكی تر بۆ ماوەیەكی درێژ بەپێوە دەوەستن .
وەرگرتنی كڕنووش (سوجدە) وەك نموونەیەكی جوڵەی نوێژو ئەو گۆڕانكاریانەی تیایدا ڕوودەدەن.
أ- لەبەر گەڕانەوەی خوێن بۆ دڵا ترسناكترین جووڵە لەنوێژدا بریتییە لە كڕنووش بردن .
لە ژێر ڕۆشنایی ڕێنماییە ووردو دیاری كراوەكانیدا ، بەم شێوازەی خوارەوە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم فرمانی بەئەنجام دانی كڕنووش كردووە. وەك یاسایەك كەلادان لێی نییە، كڕنووش دەبێت وەك جووڵەكانی تری نوێژ لەباشترین باری ئارامی و جێگیری و دڵنیایدا ئەنجام بدرێت.
*دەبێت بە تەواوی ڕوو لە سەر زەوی دابنرێت.
*دەبێت قەد, لەسەر ئێسقانەكانی ڕوو, لەپی دەست, ئەژنۆ و پەنجەكانی پێ ڕووەو قیبلە ئارام بگرێت.
*ڕێگرییەكی ئاشكرا لە ئارام گرتنی قەد لەسەر بازووەكان لە نوێژدا هەیە, و بەپێچەوانەوە دەبێت بازووەكان لەقەدەوە دوور بن .
*لە كاتی كڕنووشدا نوێژ خوێن دەبێت لەپشت خواركردنەوە دوور بكەوێتەوە، پشت تووندو بێ‌ خواری بمێنێتەوە.
*ڕانەكانیش بەشێوەیەكی ستوونی و لەباری خاو بوونەوەی نیمچە تەواودا، لەسەر ئەژنۆكان ئارام و لاقەكانیش لەسەر پێیەكان لەنگەر دەگرن.

ب- گۆڕانە ماسولكەییەكانی كاتی كڕنووش
  * ڕێك ڕاگرتنی پشت و دووركەوتنەوە لەهەر ناڕێكیەك تیایدا بەهۆی تەواو گرژ بوونی ڕاگرە ماسولكەكانی پشت، كە لەناوچەی ملەوە هەتا كلێنچكە دەگرنەوە (لێرەدا تێبینی ڕێنمایەكانی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بكە لەپشت بەستن بەبازووەكان لەكاتی كڕنووشدا، هەتا ماسولكەی ناوبراو بەسەربەستی كارەكەی ئەنجام بدات).
*لە ژێر كاریگەری ئەو ماسولكەیەی كە لەپشتی سەرەوە بۆ مل درێژ دەبێتەوە، لە ملدا كشانێك ڕوودەادت، كە گرنگییەكی بەرچاوی لە گەڕانەوەی خوێن بۆ دڵا هەیە.
*بەهەماهەنگییەكی تەواوی نێوان ماسولكە لارو ڕێكەكانی پێشەوەی دیواری سك، سك لەكاتی كڕنووشدا بۆ پێشەوە دەنوشتێتەوە.
*نووشتانەوەی جومگەی كڵۆت بەهۆی ئەو ماسولكەیەی كەلە سمتەوە بۆ بەشی سەرەوەی ڕان درێژ دەبێتەوە.
*جومگەی ئەژنۆ دەنوشتێتەوە لە كاتێكدا لاق قورسایی خۆی دەخاتە سەر پەنجەی پێكان ئەم بارەش خاوبوونەوەیەكی تەواو بە كۆمەڵەی ماسولكەكانی ناوچەی ڕان دەبەخشێت.
بەم جۆرەو لە ئاوا بارێكی ناوازەی لاقدا ماسولكەكانی پوز (دواوەی لاق) خاو دەبنەوەو پشوو دەدەن و خواربوونەوەی لەشیش لەدواوە بۆ پێشەوە لەگەڵ هێزی كێش كردنی (زەوی)دا ، یارمەتی دەرێكی باشی پاڵنانی خوێنن .

ج- گەڕانەوەی خوێنی ناو خوێنهێنەرەكان لە ژێر كاریگەری هێزی كێش كردنی زەویدا:
یەكێك لە كاریگەرییە زۆر ئیجابیەكانی كڕنووش، پێچەوانە كردنەوەی ئاڕاستەی ڕۆیشتنی خوێنە، چونكە جگە لەكاتی كڕنووش، خوێن دەبێت بەهەوڵ و ماندوبوونێكی زۆر لەپاژنەی (پێ‌) وەو بەپێچەوانەی هێزی كێش كردنی زەوییەوە بەرەو دڵا بڕواتەوە.
بەڵام لەكاتی كڕنووشدا بەئاسانی وبێ‌ گرفت هەموو ئەو خوێنە بەیارمەتی هێزی كێش كردنی زەوی بەرەو دڵ دەگەڕێتەوە.
تێكڕایی پەستانی پشتی پێ‌ لەكاتی وەستاندا (93.70 سم/ئاو) ە، لەكاتێكدا لەكاتی كڕنووشی یەكەمدا (3 سم/ئاو) و لە كڕنووشی دووەمدا بۆ (1.33 سم/ئاو) دادەبەزێت .
وەك زانرا ڕێك بوونی پشت و توند بوونی ماسولكەكانی وا لەو خوێنەی ناوی دەكات كەبەخێرایی و بەئاسانی بەناو خوێنهێنەرە گەورەكاندا – كەلەكاتی كڕنووشدا دەكەونە سەرو ئاستی دڵەوە – بەرەو دڵا بڕوات، ئەمەش بەیارمەتی هێزی كێشكردنی زەوی.
كرژبوونێكی ڕێژەیی ماسولكەكانی دیواری سك، لەگەڵ زیادبوونی پەستانی بۆشایی (سك)دا، بێ‌ هیچ گرفتێكی شایانی باس دەبنە هۆی گوشینی خوێن، بەرەو دڵ.
جگە لەهێزی كێش كردنی زەوی, ئەوەی گەڕانەوەی خوێن بەرەو دڵا خێراتر دەكات، دروست بوونی پەستانێكی سالبە لە دڵدا، كەخوێن لە هەموو ئەو خوێنهێنەرانەوە ڕادەكێشێت كەپێوەی بەندن.
لەئەنجامی ئەو خاو بوونەوە كتو پڕەی ماسولكەكانی پووز كەلەكاتی كڕنووشدا ڕوودەدات، هەروا بەهۆی ئەو پەستانە سالبەی باسكراو بەیارمەتی هێزی كێشكردنی زەوی، خوێنهێنەرە ڕووكەشەكان لەزۆرینەی ئەو خوێنەی ناویان كەپەستانێكی زۆر لەسەر دیوارەكانیان دروست دەكات، خاڵی دەبنەوە.
لەكۆتاییدا, باری وەستاوی پێكان لەسەر پەنجەكانیان دەبێتە هۆی گرژ بوونی ترومپا خوێنهێنەرەكەی ناو لولە خوێنەكان، كە ئەمەش توانای گەڕانەوەی خوێنی ناو خوێنهێنەرەكان زیاد دەكات.

سودە پزیشكییەكانی كڕنووش:
بەهۆی ئاسان كردنی گەڕانەوەی خوێن بەرەو دڵا، كڕنووش سودێكی یەكجار زۆری هەیە، بەكورتی ئەمانەن:
یەكەم: ئاڕاستە كردنی سوڕی خوێنهێنی لەش، بەئاڕاستەی كاری كێش كردنی زەوی.
دووەم: چالاك كردنی ترومپای خوێنهێنەری سك، تا كۆتا پلە.
سێیەم: ڕاكێشانی خوێن لە ڕووكەشە خوێنهێنەرەكانی لاقەوە بۆ خوێنهێنەرە قوڵەكان، بەهۆی ترومپای لاقەوە.
چوارەم: دروستكردنی گەورەترین هێزی كێشكردنی سالبی ماسولكەكانی دڵ.
تێبینی: ئەمە قۆناغی دووەمی گەڕانەوەی خوێنە لەژێر كاریگەری ترومپای خوێنهێنەری (سك) دا، یەكەم قۆناغ لەكاتی چەمانەوەدا بەسەركەوتویی ئەنجام درا.

هەستانەوەی دوای كڕنووش
یەكەم: چۆنێتی جوڵەكە:
وەك ئاشكرایە لەم جوڵەیەدا، بەئارامی سەر لەسەر زەوی بەرز دەكرێتەوە، پشت ڕاست و ڕانی چەپ لەسەر لاقی چەپ، و لاقی ڕاستیش لەسەر پەنجەكانی پێی ڕاست ئارام دەگرن.

دووەم: گۆڕانە ماسولكەیی و خوێنهێنەرییەكان:
ماسولكەكانی دیواری پێشەوەی سك لەبارێكی نیمچە كرژ بوودا دەبن.
گەیەنەرەكانی قەدو پەلەكانی خوارەوە تەواو خاو دەبنەوە.
دابەزێنێكی بەرچاوی ئەو پەستانەی سك، كەلەكاتی كڕنووشدا بەرز دەبێتەوە, بەدەست دێت.
جومگەی كڵۆت بەهۆی ماسولكەكانی سمت و ڕانەوە دەنوشتێتەوە.
جومگەی ئەژنۆ دەنوشتێتەوە, ڕان پەستانێكی تەواو لەسەر ماسولكەكانی لاق دادەنێت.
ماسولكەكانی لاق تەواو خاو دەبنەوە، لەكاتێكدا لەژێر پەستانی قورسایی ڕاندان.
جومگەی قولە پێ‌ بارێكی نووشتاوە وەردەگرێت.

سێهەم: ترومپای سنگ دەگاتە لوتكەی كاركردن:
هەستانەوە لە كڕنووش بەشێوەیەكی میكانیكی، هەناسە هەڵمژینێكی قوڵی بەدوادا دێت، كەدەبێتە هۆی تەواو چالاك كردنی ترومپای سنگ. لەم بارەدا پەلەكانی خوارەوە، نووشتاونەتەوەو ماسولكەكانیان تەواو خاون، بەم جۆرە هەلێكی باش بۆ خوێنی ناو خوێنهێنەرە ڕووكەشەكان دەڕەخسێت تا بەئاسانی بگاتە خوێنهێنەرە قوڵەكان، ئەمەش لەكاتێكدایە كە ماسولكەكانی ڕان، ماسولكەكانی لاق و خوێنهێنەرەكانی ناویان بەتووندی دەگوشن، و ئەو خوێنەی كە تیایاندایە ڕووەو خوێنهێنەرە قوڵەكان پاڵادەنێن، هەروەها ترومپای لاقەكانیش یاریدەی ئەم گەڕانەوەی خوێنە دەدەن, بەجۆرێك بەزۆرترین توانای خۆیان پاڵا بەخوێنی ناویانەوە دەنێن.

سودە پزیشكییەكانی ئەم دانیشتنە (دانیشتنی نێوان دوو كڕنووشەكە)
ترومپای سنگ لە تەواوترین باردا كاردەكات.
ترومپای سك دەچێتە لوتكەی كاری خۆیەوە.
خوێنی ناو خوێنهێنەرەكانی پەلەكانی خوارەوە، بەباشترین شێوە دەگوشرێت.
زۆرترین پشوو بۆ دیوارەكانی خوێنهێنەرە ڕووكەشەكانی لاق، دەستەبەر دەبێت.

پوختە:
وەك دەركەوت نوێژ، بەهۆكارێكی تەواو كاریگەری خۆپاراستن لە (دەوالی) لاقەكان دەژمێررێت، ئەوەش بە (3) هۆ:
1- بارە ناوازەكانی، كە دەبێتە هۆی دانانی كەمترین پەستان لەسەر دیوارەكانی خوێنهێنەرە ڕووكەشەكان.
2- چالاككردنی ترومپای خوێنهێنی تەنیشتی، لێرەشەوە كەمكردنەوەی پەستانی سەر خوێنهێنەرە ڕووكەشەكانی لاق، بۆ نزمترین ئاست.
3- بەهێز كردنی دیوارە لاوازەكان، لەڕێ‌ی بەرزكردنەوەی توانای نواندنی خۆراك لەهەموو لەشدا.

 ئەم بابەتە لە گۆڤاری هەیڤ ژ (14،15) و ژ (25) ژمارە نایاب دا بڵاوكراوەتەوە