ئاماژە زانستییەكان لە ووتەی راڤەكارانی قورئان و فەرموودە دەربارەی دەقەكانی رۆژوو

 

 

د. كاوە فەرەج سەعدون / پزیشكی پسپۆڕی هەناوی وسنگ

رۆژوو و هەموو تەشریعاتە خودایییەكان بۆ بەدەست هێنانی سوود و مەصلەحەت بۆ مرۆڤەكان دانراوە, جا ئەگەر ئەم مەصلەحەتانە رۆحی و دەروونی بن, یان لە رەووشت و هەڵس وكەوتدا بن, یان

لاشەیی و ماددی بن ئەویش بۆ پاراستنی تەندروستی لەش, هەر لەبەر ئەمەیە كە خوای گەورە رۆژووی لەسەر ئێمە و نەتەوەكانی پێشووش پێویست كردووە, خوای گەورە دەفەرموێت: [ێا أَیُّهَا

الَّذینَ ا‌مَنُواْ كُتِبَ عَڵیْكُمُ الصِّێامُ كَمَا كُتِبَ عَڵی الَّذینَ مِن قَبْلِكُمْ], موفەسیر (فەخری رازی) دەربارەی دەڵێت: (ئەم عیبادەتە لەسەر پێغەمبەران و نەتەوەكانی پێش ئێوە لە ئادەمەوە تا ئێوە واجب بووە,

و خوای گەورە بە تەنها لەسەر ئێوەی دانەناوە).

 

خاوەنی (تفسیر المنار) دەڵێت: (لەسەر میللەتانی پێشووش نووسراوە, و پایەیەكی هەموو دینێكی پێش ئێوە بووە, لەبەر ئەوەی لە بەهێزترین عیبادەتەكان و خاوێنكەرەوەی دەروونە, كە خوای

گەورە دەفەرموێت لەسەر میللەتانی پێشووش پێویست كراوە ئەمە بەڵگەی یەكگرتوویی بەرنامە ئاسمانییەكانە لە بنەڕەتەكان و مەبەستەكانیان), رۆژووی نووسراو لەسەر هەموو میللەتێك هەمووی

یەك جۆر بووە كە بریتییە لە وازهێنان لە خواردن و خواردنەوە و جیماع لە بەرەبەیانییەوە تا رۆژئاوا بوون, هەندێك جار درێژتر بووە و شەو و رۆژێكی خایاندووە, وەك رۆژووی جوولەكەكان كە

لە 24سەعاتدا تەنها یەك ژەمیان خواردووە, هەروەك لە فەرموودەیەكی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) هاتووە: [فَصْل ما بَینَ صِیامِنا ۆصِیام أَهل الكِتاب أَكْڵەُ السَّحَر] رواه مسلم, واتە: جیاوازی

نێوان رۆژووی ئێمە و رۆژووی دیانەكان بریتییە لە خواردنی پارشێو, كەواتە ئەوان لە ئێوارەوە تا ئێوارەكەی تر هیچیان نەخواردووە.

ئیمامی (إبن الجوزی) لە تەفسیری (زاد المسیر) لە باسی مانای (كَمَا كُتِبَ)دا دوو ڕای هێناوە: یەكەمیان: ئەم لێكچوواندنە لە حوكمی فەرزكردنی رۆژووەكەدایە (كە بە گشتی پێویست بوو لەسەریان

بەڕۆژوو ببن) نەك لە شێوازەكەیدا, (سعید بن جبیر) دەڵێت: لەسەریان نووسرا بوو كە نان بخۆن تا دەخەون, دوای ئەوە بۆیان نەبوو بخۆن تا شەوی داهاتوو, و حەرامیش بوو بۆیان لە شەوی

رۆژوودا بچنە لای خێزانەكانیان, كە ئەمە روخسەتێكە خوای گەورە بۆ ئێمەی داناوە [أُحِلَّ ڵكُمْ ڵیْڵەَ الصِّێامِ الرَّفَث إِڵی نِسَا‌ئِكُمْ] البقرة187, واتە: حەڵاڵە بۆ ئێوەی (ئوممەتی محمد) كە شەوانی

رۆژوو بچنە لای خێزانەكانتان, دووەمیان: لێك چوواندنەكە بۆ ژمارەی رۆژەكانی رۆژووە: یان ئەوەتا ئێمەش و ئەوانیش مانگی 3رۆژمان لەسەر فەرز بووە كە بەرۆژوو ببین, بەڵام بۆ ئێمە ئەوە

 هەڵوەشاوەتەوە بە رۆژووی مانگی رەمەزان كە فەرز بووە, یان ئەوەیە كە لەسەر ئێمە و میللەتانی پێشووش هەمان مانگی رەمەزان فەرز كراوە كە بەڕۆژوو ببین, بەڵام ئەوانەی پێشتر دەستكاری

و گۆڕانكارییان لە كات و ناوەڕۆكی رۆژوودا كردووە, خاوەنی تەفسیری (المنار) دەڵێت: لەو (تەورات)ەی جوولەكەكان كە ئێستا لەبەردەستدایە هیچی تێدانییە لەسەر پێویست بوونی رۆژوو, تەنها

مژدەی چاك دەدات بە رۆژووەوانان, و چەسپیوە كە (موسی) پێغەمبەر (علیە السلام) 40رۆژ بەرۆژوو بووە, جوولەكەكانی ئەم سەردەمەش هەفتەیەك بەڕۆژوو دەبن وەك یادگاریەك بۆ رووخانی

(ئۆرشەلیم) و داگیر كردنی, و یەك رۆژی مانگی (ئاب)یش بەرۆژوو دەبن.

هەروەها گاورەكانیش لە (ئینجیل)ەكانیاندا ووتەی تێدا نییە لەسەر پێویست بوونی رۆژوو, تەنها وەسفی رۆژوو دەكات و بە عیبادەت دایدەنێت, گرنگترین رۆژووشیان ئەو رۆژووەیە كە پێش

جەژنی (الفصح)یان دەیگرن كە (موسی) پێغەمبەر (علیە السلام) بەڕۆژوو دەبوو تێیدا, بەهەمان شێوە (عیسی) پێغەمبەریش (علیە السلام) خۆی و هاوەڵەكانی (الحوارییون) تێ‌یدا بەڕۆژوو

دەبوون, پاشان بەرپرسان و سەرانی كڵێساكان شێوازی ترییان لە رۆژوو داهێنا وەك: نەخواردنی گۆشت, یان نەخواردنی ماسی, یان نەخواردنی هێلكە و شیر, كە رۆژووی راست و دروست و

پێویست لەسەر پێشینەكانیان وەك رۆژووی جوولەكەكان وابووە, كە لە شەو و رۆژێكدا یەك جار خواردنیان دەخوارد, بەڵام ئەمان گۆڕییان و ئێستا لە نیوەی شەوەوە بەرۆژوو دەبن بۆ نیوەڕۆ,

(قاسیمی) لە تەفسیری (محاسن التأویل)دا دەڵێت: (هەر كاتێك ووشەی رۆژوو بەكار بهێنرێت لە هەموو شەریعەتێكدا مەبەست پێ‌ی وازهێنانە لە خواردن و خواردنەوە بە تەواوەتی هەموو رۆژەكە

تا ئێوارە, نەك تەنیا گۆڕینی جۆرێك خواردن بە جۆرێكی تر).

لە مانای ووتەی پەروەردگار [ڵعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ]دا چەندین راڤە ووتراوە, گرنگترینیان ئەمانەیە: یەكەم: وەرگرتنی سیفەتی (تەقوا) یان پارێزكاری بەهۆی رۆژووەوە, كە مرۆڤ دەپارێزێت لە كردن و

كەوتنە ناو ئەو تاوانانەی كە خودا پێ‌ی ناخۆشە و بەهۆیەوە تووڕە دەبێت لە بەندەكانی, دووەم: بەردەوام بوون لەسەر رۆژوو بە مەبەستی بەدەست هێنانی رەزامەندی خودا پارێزەرێكە بۆ مرۆڤ لە

كەوتنە تاوانەوە كە تووشی تووڕەیی و قینی پەروەردگاری دەكات, كە ئەم دوو مانایە زۆر نزیكن لە یەكەوە, سێ‌یەم: ئەوەیە كە رۆژوو پارێزەرە بۆ مرۆڤ و دەیپارێزێت لە هەموو تێكچوون و

نەخۆشی و مەترسییەك كە لەوانەیە تووشی ببێت لە لەش یان دەروونیدا.

سەبارەت بە مانای یەكەم: (الرازی) لە تەفسیرەكەیدا دەڵێت: (رۆژوو مرۆڤ فێری تەقوا دەكات, لەبەرئەوەی شكاندنی هەوا و ئارەزووەكانی تێدایە, مرۆڤ دەگێڕێتەوە لە تاوان و خراپەكاری, و

خۆشییەكانی دونیا و دەسەڵات بچووك و كەم دەكاتەوە چونكە ئارەزووەكانی سك و عەورەت دەشكێنێت, هەر كەسێك زۆرتر بەرۆژوو ببێت ئەم دوو شتەی زیاتر لەلا سووك دەبێت, كە ئەمە دەبێتە

هۆی بەربەستێك و دەیگێڕێتەوە لە تاوان و حەرام كراوەكان, ئەمانە هەمووی پێكەوە هۆكاری تەقوا و خۆپارێزین).

هەریەك لە (الزمخشری) لە تەفسیری (الكشاف), و (قاسیمی) لە تەفسیری (محاسن التأویل)دا, و (إبن الجوزی) بەشێوەیەكی نزیك لەم ووتانە راڤەیان كردووە, هەروها (الشوكانی) لە تەفسیری

(فتح القدیر)دا هەمان تەفسیری كردووە.

(محمد رشید رچا) لە (تەفسیری المنار)دا دەڵێت: (ئەم ووتەیە (ڵعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) روون كردنەوەی مەبەستی فەرز كردنی رۆژوو و سوودە گەورەكەی و حیكمەتە بەرزەكەیەتی, بەوەی كە دەروونی

مرۆڤی رۆژووەوان ئامادە دەكات بۆ تەقوای خودا بە وازهێنان لە ئارەزووە سروشتییە حەڵاڵەكانی بەردەست, تەنها بە مەبەستی جێ‌بەجێ‌ كردنی فەرمانی پەروەردگار و دەست كەوتنی پاداشت, لێرەوە

توانای مرۆڤ بۆ دوور كەوتنەوە لە ئارەزووە حەرامەكان و ئارام گرتن لەسەریان بەهێزتر دەبێت, و هەروەها توانای مرۆڤیش بەهێز دەكات لە هەستان بە تاعەتەكان و خێرەكان و ئارام گرتن و

بەردەوام بوون لەسەریان), هەربۆیە پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت: [الصِّیام نِصْفُ الصَّبْر] حدیث صحیح رواه ابن ماجە, واتە: رۆژوو نیوەی سەبر و ئارام گرتنە.

(ڵعَلَّ) لێرەدا بۆ ئومێد خواستنە (الترجی), كەواتە رۆژووی ئیسلامی بۆ ئەشكەنجەدانی مرۆڤ نییە بەڵكو بۆ پەروەردەكردن و پاككردنەوەی دەروونێتی, خوای گەورە هیچ پێویستییەكی بە رۆژووی

ئێمە نییە و دەوڵەمەندە لەم كارەی ئێمە و تەنها بۆ سوود و قازانجی ئێمە لەسەری داناوین, (القرطبی)یش لە تەفسیرەكەیدا ووتەی زانایانی كورت كردووەتەوە لە مانای (ڵعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) و دەڵێت:

(ووتراوە بە مانای لاواز كردن دێت, چونكە هەر كاتێك ئارەزووەكان لاواز بوو تاوانەكانیش كەم دەبێتەوە, هەروەها ووتراوە مانای: وازهێنان و دووركەوتنەوە لە تاوان دەگەیەنێت, و ووتراویشە كە

مانای فراوانی (تەقوا) دەگرێتەوە و هۆكارێكی خۆپارێزییە لەبەر ئەوەی ئارەزووەكان دەمرێنێت).

لە مانای سێ‌یەمدا: كە بریتییە لە پاراستنی مرۆڤ لە نەخۆشییە دەروونی و جەسەیییەكان, (محمد رشید رضا) دەڵێت: (لە سوودە تەندروستییەكانی رۆژوو ئەوەیە كە ماددە كەڵەكە بووەكان لە لەشدا

لەناو دەبات, بە تایبەتی لە لەشی موسریفە زۆر خۆرە كەم ئیشكەرەكاندا, هەروەها تەڕییە زیانبەخشەكانیش ووشك دەكاتەوە, و ریخۆڵەكان لە ژهرەكانی قەڵەوی پاك دەكاتەوە, چەوری دەتوێنێتەوە

یان نایەڵێت لە لەشدا زۆر ببێت –كە زۆر مەترسیدارن بۆ دڵ-, پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت: [صُوموا تَصِحُّوا]•, (واتە: بەرۆژوو ببن بۆ ئەوەی هەمیشە تەندروست و لەش ساغ

بن), هەندێك لە پزیشكەكانی رۆژئاوا دەڵێن: رۆژوو بوونی مانگێك لە هەموو ساڵێكدا پاشەڕۆ و پاشماوە مردووە كەڵەكە بووەكانی لەش بۆ ماوەی یەك ساڵا لەناو دەبات).

 

یەكێك لە نووسەرانی سەردەم بەناوی (عبدالرحمن حسن حبنكە المیدانی) لە كتێبی (الصیام ورمضان فی السنة والقرا‌ن) لە مانای (ڵعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)دا دەڵێت: واتە رۆژوو بۆ پاراستنی لەشتان و

نەفستانە بەهۆی ئەم خۆپارێزییەی كە دەیكەن, كەواتە مەبەست پاراستنی نەفسە لە هەموو شتێك كە زەرەری پێ‌بگەیەنێت لە دونیادا و لە سزای خودا لە دوارۆژدا, ئەو كەسەی فەرزی رۆژوو بە

شێوە راستەكەی جێ‌بەجێ‌ بكات ئومێد وایە لە دونیادا لە زەرەر و زیان بیپارێزێت و هۆكاری لەشساغی بێت بۆی, ئەویش بەهۆی سوننەتی خودایی لە هۆكارەكاندا, هەروەها ئومێد وایە لە

دوارۆژیشدا لە سزای سەرپێچی كردن بیپارێزێت.

سەبارەت بە ووتەی خودایی [أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ] چەند رایەك هەیە كە راسترینیان ئەوەیە كە مەبەست پێ‌ی رۆژەكانی مانگی رەمەزانە, كە ووتەی زوربەی موفەسیرەكانە, (الفخر الرازی) دەڵێت: لێرەدا

خوای گەورە منەت بەسەر ئیماندارانەوە دەكات كە وەك بفەرموێت من رۆژووی هەموو رۆژەكان یان زوربەی رۆژەكانی ساڵم لەسەر پێویست نەكردوون كە لە توانامدا هەبوو لەسەرتانی دانێم, بەڵام

من رەحمم پێ‌كردن و كارەكەم سووك كردووە لەسەرتان -نەك تەنها ئێوە بەڵكو میللەتانی پێش ئێوەش- كە چەند رۆژێكم لەساڵدا بۆ دیاری كردن كە تێ‌یدا بەڕۆژوو ببن.

خوای گەورە رۆژووی رەمەزانی لەسەر لەش ساغ و نەخۆشیش فەرز كردووە, ئەو نەخۆشەی كە لە ئایەتەكەدا روخسەتی پێ‌دراوە رۆژووەكەی بشكێنێت (وەك زوربەی تەفسیر زانان و زانایان و

فوقەها دەڵێن) ئەوەیە كە ئەگەر نەخۆشەكە بەڕۆژوو ببێت لەوانەیە ببێتە هۆی زەرەرێكی بەرچاو بۆ نەخۆشەكە یان نەخۆشییەكەی لەسەر قورس ببێت, چونكە -وەك لە دواییدا باسی دەكەین- زۆر

نەخۆشی هەیە كە رۆژوو بوون بۆی بەسوودە و تەنانەت دەبێتە هۆی چاك بوونەوەی خاوەنەكەی, كەواتە مەرجی رۆژوو نەگرتن بۆ نەخۆش ئەوەیە لەسەرەوە باسمان كرد, لێرەوە دەگەینە ئەوەی كە

هەموو تەشریعەكانی ئیسلام بە گشتی و رۆژوو بە تایبەتی ئاسانن و لە توانای هەموو كەسێكدا هەیە و هیچ جۆرە زەرەرێك بە لەش ناگەیەنن, هەر كاتێكیش ناڕەحەتی هەبوو خوای گەورە روخسەتی

داناوە بۆ ئەوەی ئەم كارئاسانییە بەردەوام بێت, پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت: [بُعِثتُ بِالحَنیفیّة السَّمْحە] رواه أحمد, واتە: من نێردراوم بەو ئاینەی كە هیچ جۆرە ناڕەحەتی و

بارگرانییەكی تێدا نییە, هەروەها خوای گەورەش لە دینەكەماندا قورسی و نەتوانایی لەسەر دانەناوین [ۆمَا جَعَڵ عَڵیْكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ]الحج78, هەروەها پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە

فەرموودەیەكی تردا دەفەرموێت: [إِنَّ خَیْرَ دِینِكُم أَیْسَرَه, إِنَّ خَیْرَ دِینِكُم أَیْسَرَه] رواه أحمد, واتە: باشترین دینی ئێوە ئاسانترینەكەیەتی, باشترین دینی ئێوە ئاسانترینەكەیەتی.

ئاماژە زانستییەكان لە ووتەی راڤەكارانی فەرموودەدا

1- ووتەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم): [الصِّیام جُنَّە]:

 

ئیمامی (النسائی) لە كتێبی فەرموودەكەیدا زیادەیەكی بۆ ئەم فەرموودەیە هێناوە لە عائیشەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: [الصِّیام جُنَّة مِنَ النّار] صححه اڵالبانی فی صحیح

الجامع, واتە: رۆژوو پارێزەرە لە دۆزەخ, ئیمامی (ئەحمەد)یش فەرموودەیەكی تری هێناوە لە (أبی هریرە)ەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: [الصِّیام جُنَّة ۆحِصنٌ حَصینٌ مِنَ

النّار] صححه اڵالبانی فی صحیح الجامع, واتە: رۆژوو پارێزەر و قەڵایەكی تۆكمەیە لە دژی دۆزەخ, ئیمامی (إبن حجر) لە (فتح الباری)دا لە شەرحی (جُنَّە)ی فەرموودەكاندا دەڵێت: (الجُنَّە: الوِقاێە

ۆالسَّتر), واتە: بە مانای پارێزەر و داپۆشەر دێت, لە دۆزەخ (وەك پێشتر ووتمان), یان ووتوویانە پارێزەرە لە ئارەزووەكان, ئیمامی (نەوەوی)یش دەڵێت: (داپۆشەرە, واتە تاوانی مرۆڤ

دادەپۆشێت و هەروەها مرۆڤیش لە دۆزەخ دادەپۆشێت).

2– ووتەی پێغەمبەر: [یا مَعْشَڕ الشَّباب! مَن استطاعَ مِنكم البا‌ءة فَلْێتَزَوَّج, ۆمَن ڵم ێسْتَطع فَعَڵیه بِالصَّوم فَإِنَّه ڵه وِجا‌ء]: (إبن حجر) دەڵێت: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەم فەرموودەیەدا

ووتەكەی تایبەت كردووە بە گەنجانەوە, چونكە ئەمان چالاكترن لەرووی زاووزێوە, (البا‌ءە) بە مانای توانای ماددی جەستەیی بۆ ژن هێنان, واتە ماناكەی بریتییە لە: ئەوەتان توانای ماددی و

جەستەیی و كەل وپەلی هەیە بۆ ژن هێنان با ژن بهێنێت, ئەوەشی ناتوانێت با بەڕۆژوو بێت بۆ ئەوەی ئاگری ئارەزووەكانی دابمركێنێتەوە, ووتەی (فَعَڵیه بِالصَّوم) بە مانای بەردەوام بوون و زۆر

رۆژوو گرتن دێت, كە ئەمە رای زانایانە كە هەر كەسێك توانای ژن هێنانی هەبێت واجبە لەسەری ژن بێنێت, ئەوەشی ناتوانێت دەبێت بە بەردەوامی بەڕۆژوو ببێت.

هەروەها (إبن حجر) ئاماژەی داوە بە پەیوەندی نێوان برسێتی و دامركاندنەوەی ئارەزووەكاندا وەك لە فەرموودەكەدا هاتووە, هەروەها دەڵێت: ئارەزووی حەزكردن لە ئافرەت بەستراوەتەوە بە

خواردنەوە, كاتێك ئەم بەهێز بێت ئەویش بەهێز دەبێت و هەر كاتێكیش ئەم لاواز بێت ئەویش لاواز دەبێت, ووتەی پێغەمبەریش (فَإِنَّه ڵه وِجا‌ء): بەكارهێنانی ووشەی (وِجا‌ء) لێكچوواندنێكە

مەبەست پێ‌ی ئەوەیە بەردەوام بوون لەسەر رۆژوو دەبێتە هۆی دامركاندنەوەی ئارەزووەكان و لاواز كردنی.

سەرچاوە: كتێبی (رۆژوو موعجیزەیەكی زانستییە-نووسینی: د.كاوە فەرەج سەعدون).