دیاریكردنی خێرایی رووناكی لە قورئانی پیرۆزدا

 ئاینشتاین: تێوری نیسبی گشتی

دوای راڤە و بڵاو كردنەوە و جێ‌بەجێ‌ كردنی بنەماكانی تیۆری نیسبی (تایبەت و گشتی) زۆر لە چەمك و بۆچوونەكانی بوارە جیاجیاكانی ژیانی مرۆڤ گۆڕانكاری بەسەردا هات, بێگومان لە هەمووی زیاتر بوارەكانی فیزیا و گەردوونناسی بوون, ئێمەش لەم باسەدا بە پشتیوانی خوای گەورە نرخی ئەوپەڕی خێرایی گەردوونیی، كە خێرایی ڕووناكییە، لە قورئانی پیرۆزدا دیاری دەكەین, بۆ ئەوەی ببێتە بەڵگەیەكی تر بۆ وەڵامدانەوەی ئەوانەی بانگەشەی ئەوە دەكەن كە گوایا قورئانی پیرۆز دانراوی پێغەمبەرە (صلى الله عليه وسلم), ئەویش لەم ئایەتە پیرۆزەدا:

[یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَا‌ء إِڵی الْأَرْض ثمَّ ێعْرُجُ إِڵیْهِ فِی ێوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَەٍ مِّمَّا تَعُدُّون] (السجدة: 5).

جووڵە لە گەردووندا

لە كۆندا وا دەزانرا كە زەوی جێگیرە و ناجووڵێت, و مانگ و خۆر و  هەموو ئەستێرەكانیش بە دەوری ئەودا دەسووڕێنەوە, بۆیە زەوی بە چەقی گەردوون دادەنرا. بەپێ‌ی دیدێكی كۆنی یۆنانی: مرۆڤ جێگیری سەر زەوییە نەجووڵاوەكەیەتی, لەبەر ئەوەی كە گەورەی گەردوونە هەمووی بۆی ملكەچ بوون و بەدەوری زەوییە چەسپاوەكەیدا دەسووڕێنەوە و ئیعتیراف بە گەورەیی و لێهاتوویی ئەو دەكەن.
ئەو بۆچوونە هەڵەیە وەك خۆی مایەوە هەتا كۆپەرنیكۆس ساڵی 1543ز رایگەیاند كە زەوی جێگیر نییە و بەدەوری خۆیدا دەخولێتەوە. بەمەش كڵێساكان هەژان و كۆپەرنیكۆس بە لادەر و بێ‌باوەڕ ناوزەد كرا, بەڵام دەركەوتنی یاساكانی نیوتن بۆ جووڵە و لێكۆڵینەوەكانی كیپلەر و گالیلۆ لەسەدەی حەڤدەدا هەموو راستی دیدە زانستییەكەی (كۆپەرنیكۆس) یان سەلماند.
لەو كاتەشەوە مرۆڤ زانی كە جێگیریی زەوییەكەی جێگیرییەكی رێژەیی(نیسبی)یە, خۆشی جێگیری سەر زەوییەكی نەجووڵاو نییە بەڵكو بە خێرایییەكی زۆر گەورە لەگەڵا زەویدا دەجووڵێت!! بۆ نموونە: زەوی بەدەوری خۆی و خۆردا دەخولێتەوە, هەروا لەگەڵا خۆریشدا بەدەوری گەلەستێرەی ڕێ‌ی كاكێشاندا لەجووڵەدایە كە خۆر ئەستێرەیەكی ئەم گەلەستێرەیەیەو گەلەستێرەكانیش بە  بەردەوامی لە یەكتر دوور دەكەونەوە:

 – [ ۆهُۆ الَّذی خَڵقَ اللَّیْڵ ۆالنَّهَارَ ۆالشَّمْسَ ۆالْقَمَرَ كُلٌّ فِی فَڵكٍ ێسْبَحُون ](اڵانبیا‌ء: 33).
 – [ اللّهُ الَّذی رَفَعَ السَّمَاۆاتِ بِغَیْڕ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثمَّ اسْتَۆی عَڵی الْعَرْشِ ۆسَخَّرَ الشَّمْسَ ۆالْقَمَرَ كُلٌّ ێجْڕی ڵاَجَلٍ مُّسَمًّی یُدَبِّرُ اڵاَمْرَ یُفَصِّلُ اڵاێاتِ ڵعَلَّكُم بِلِقَا‌ء رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ ] (الرعد: 2).
 – [ۆالسَّمَا‌ء بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ ۆإِنَّا ڵمُوسِعُونَ] (الذاریات: 47).

كات و شوێن
مرۆڤ وەك ڕیزمێكی جووڵەیی رێك هەست بە كاتی فیزیاوی دەكات, لەگەڵا لێدانی دڵی و شەو و ڕۆژ و بینینی رووەكانی مانگ تێپەڕبوونی كات درك پێدەكات. بەو جۆرە دیاردە گەردوونییە دووبارە بووەكانی گۆی زەوی, مرۆڤی بۆ داهێنانی كات هاندا. ڕۆژێكی زەوی بریتییە لە كاتی خولانەوەی زەوی بەدەوری خۆیدا, هەروا مانگ (شهر) كاتی سووڕانەوەی مانگە بەدەوری زەویدا و ساڵیش سووڕانەوەی زەوییە بەدەوری خۆردا.
(كات)یش بە(شوێن)ەوە پەیوەستە, ئێستە دەزانرێ‌ كە كات نیسبییە و ڕەها نییە بەڵكو بەندە بەو شوێنەی كە لێ‌ی دەژین و  كاتەكەی لێوە دەژمێرین, لەبەرئەوە بەپێ‌ی خێرایی خولانەوەی بەدەوری خۆی و سوڕاندنەوەی بەدەوری خۆردا هەر هەسارەیەك ڕۆژ و ساڵی تایبەتی خۆی هەیە, بۆ نموونە: ڕۆژێكی هەسارەی موشتەری تەنها 10 كاژێرە بەڵام ساڵێكی 12ساڵی زەوییە.

مێژووی دیاریكردنی خێرایی ڕووناكی لەلای زانایان

هەتا سەدەی شانزەش مرۆڤ خێرایییەكی زیاتری لە خێرایی ئەسپ كە دەگاتە 40میل لە كاژێرێكدا نەزانیوە, لە بەرایی سەدەی    حەڤدەی زایینیدا بۆیەكەم جار توانرا خێرایی دەنگ لە هەوادا پێوانە بكرێت كە 750میلە لە كاژێرێكدا, ئەو كات زانایان باوەڕیان وابوو   ئەو خێرایییە شتێكی دەرئاسا و بێ‌هاوتایە وە ئەو پرسیارە هاتە كایەوە كە ئایا ڕووناكی خێرایییەكی دیاری هەیە, یاخود (هەروەك دێكارتی فەیلەسووف باوەڕی وابوو) یەكسەر و بەخێرایییەكی ناكۆتا بڵاو دەبێتەوە؟!
– ساڵی 1638ز گالیلۆ ڕایگەیاند كە خێرایی ڕووناكی سنووردارە بەڵام لە پێوانە كردنیدا سەركەوتوو نەبوو.
– رۆمەر ساڵی 1676ز بە بەكارهێنانی تەلیسكۆبی گالیلۆ بۆ یەكەمجار بەڕێگەیەكی فەلەكی و بە چاودێری كردنی مانگەكانی موشتەری خێرایی ڕووناكی پێوا.
– دوای ڕۆمەر: برادلی(1729ز) , فیزو(1848ز) , فوكولت(1862ز) , كورونو(1876ز) و میكلسون(1880ز) بەو كارە هەستان.
– لەسەدەی بیستەمیشدا چەندین زانای تر لەسەر پێوانی شەپۆلە كارۆموگناتیسییەكان بەردەوام بوون تا لە كۆتاییدا زانـــــــای بەناوبانگ  (ئەلبێرت ئاینشتاین) نرخی خێرایی ڕووناكی لە بۆشایی و هەوادا دۆزییەوە.
بەپێ‌ی ڕاگەیەندراوی لیژنەی پێوانەی ئەمریكی:  خێرایی ڕووناكی = 299792.4574 ±  0.0011 كیلۆمەتر/ چركە.
وە بە پێ‌ی ڕاگەیەندراوی لیژنەی پێوانەی بەریتانی: خێرایی ڕووناكی = 299792.4590 ±  0.0008 كیلۆمەتر/ چركە.
دوای ئەوەی كە مرۆڤ گەیشتە ئەو نرخە زۆر گەورەیەی خێرایی ڕووناكی بەردەوام لە بیری ئەوەدا بوو كە ئایا خێرایییەكی زیاتر لە خێرایی ڕووناكی هەیە؟! ئەو پرسیارەش لە لایەن (ئاینشتاین)ەوە ساڵی 1905ز بەم شێوەیە وەڵام درایەوە:
لەم گەردوونە بینراو و بەرهەستەی ئێمەدا مەحاڵە خێرایییەكی زیاتر لە خێرایی ڕووناكی هەبێت, ئەوەشی لە (تیۆری نیسبی تایبەت)دا راگەیاند.
راڤە (تەفسیر)ی راڤەكارانی قورئانی پیرۆز
بۆ ئایەتە پیرۆزەكە
[یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَا‌ء إِڵی الْأَرْض ثمَّ ێعْرُجُ إِڵیْهِ فِی ێوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَەٍ مِّمَّا تَعُدُّون] (السجدة: 5).
– ئەم ئایەتە ئاماژەیە بۆ بەردەوامیی (تدبیر) و (عروج) (ئایەتەكە ئاماژە بۆ بەردەوامیی (أمر)ە خوایییەكە دەكات)(1) .
– دەمی رانەبردوو (المضارع)ی هەردوو فرمانی (یدبر) و (یعرج) و دووبارەبوونەوەی (تدبیر)ەكە دەسەلمێنن و وەك ئەوە وایە بووترێ‌ ئەو (أمر)ە بە بەردەوامی و تا ڕۆژی دوایی تازە دەبێتەوە)(2) .
– فەرمایشتی خوای گەورە [فِی ێوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَەٍ مِّمَّا تَعُدُّون] ئاماژەیە بۆ درێژ بوونەوەی كاریگەریی (أمر)ەكە و مەبەست كورتكردنەوەی (تدبیر) و (عروج) نییە لەیەك ڕۆژدا بەڵكو لێرەدا ڕۆژ یەكەیەكی پێوانەیە و وەك كاتی نەمان و كۆتایی پێهاتنی ڕووداوێك نییە, وە فەرمایشتی خوای گەورە [كان مقداره] بە فرمانی ڕابردووی [كان] دەلالەت لە ئەزەلییەت و  بەردەوامی دەكات. چونكە لەباری پێوانەدایە و وەك ئەوە وایە كە خوای گەورە دەفەرموێت [وكان الله بكل شی‌و محیطا] (3).
– بەڵام ووتەی [مقداره] دەلالەتە بۆ بڕ بە واتای پێوانە و دیـــــاری كردن (4).

 – (ڕاناوی (ها)ی [مقداره] بۆ ڕۆژەكە [یوم] ناگەڕێتەوە بەڵكو بۆ (تدبیر) و (عروج) دەگەڕێتەوە) (5).
چونكە یەك ڕۆژ ناتوانێ‌ هەموو (تدبیر) و (عروج)ی (أمر)ێكی گەردوونی بەردەوام لەخۆ بگرێت, هەروا ئامڕازی پەیوەندی (فی) لە [فی یوم]دا ئاماژەیە بۆ سنوورداریی (یوم) و بڕێكی دیاریكراویش لە (تدبیر) و (عروج)ی بەردەوامی بێ‌سنوور لەخۆ دەگرێت, واتە لێرەدا (یوم) وەك دەفرێكە بۆ سەرچاوەی (تدبیر) و (عروج) هەروەك چۆن دەووترێت (ئاوی دەریای ناو پەرداخێك) كە هەندێك لە ئاوەكەی دەریا نەك هەموو دەریاكە دەگرێتەوە(6).
[یوم] لەئایەتە پیرۆزەكەدا ئاماژەیە بۆ ڕۆژێكی سنوورداری دونیا نەك قیامەت, و [سنە]ش بۆ ساڵی هەیڤی باو (سنة قمریة), ئەم رایەش زۆربەی راڤەكارانی قورئانی پیرۆز لەسەری یەكدەنگن لەوانە: (ابن عباس, اڵالوسی, الزمخشری, ابن كثیر, الطبری, ابو حیان و چەندینی تر) .
ئەمەش ئەو بۆچوونە راست دەكاتەوە كە دەڵێت: بڕی ڕۆژەكە دەكاتە 1000ساڵ, ئەمەش وا نییە و وەك لەپێشدا ئاماژەمان بۆ كرد         (مقداره) بۆ (تدبیر) و (عروج) دەگەرێتەوە نەك بۆ (یوم).
-(أمر)ەكە رێڕەوی 1000ساڵا لەیەك ڕۆژدا دەبڕێت)(7).
– (خێرایی رۆشتنی ئەو (أمر)ە رێڕەوی 1000ساڵا لەڕۆژێك لەڕۆژەكانی ئێوەدا دەبڕێت)(8).
وە فەرمایشتی خوای گەورە [ثم یعرج الیه] ئاماژەیە بۆ بەرز بوونەوە و رۆشتنی (أمر)ەكە بە چەماوەیی بەبێ‌ دیاری كردنی ئاڕاستە, واتە فرمانی (یعرج) دەلالەت لە جووڵە و بڕینی دووریی لە ڕێرەوی چەماوەییدا دەكات. ئەمەش خۆی لەخۆیدا پێشدەستییەكی زۆر گەورە و ئیعجازێكی بێ‌ وێنەی قورئانییە, كە نیشانەیە بۆ بنەمای نیسبیەتی گشتی كە دەڵێت: جووڵە و رۆشتنی هەموو شتێك لەم گەردوونەدا لە بچووكترینەوە بۆ گەورەترین بە چەماوەیی دەبێت.
ووتەی خوای گەورە: [یعرج الیه] دەلالەت لە گەردوونیی (أمر)ەكە دەكات لە موڵكی خوای گەورەدا و بە ئەندازە و حوكمی خۆی  (جل جلاله), و (أمر)ێكی ڕووداوە كە سەرەتا و كۆتایی هەیە و یاساكانی هەمووی تەنها بۆ خوای گەورە دەگەڕێتەوە [ۆلِلّهِ غَیْبُ السَّمَاۆاتِ ۆاڵاَرْض ۆإِڵیْهِ یُرْجَعُ اڵاَمْرُ كُلُّهُ] (هود: 123).  بكەر (فاعل)ی [یعرج] بریتییە لە [اڵامر] كە ئەلف و لامی ناسراویی پێوەیە و دەلالەت لە بوونێكی گەردوونیی لە ماددەی ئەم جیهانە بەرچاوە لە ئاسمان و زەویدا دەكات, بە بەڵگەی دەربڕینی (تدبیر)ی  (أمر)ەكە لە ئاسمانەوە بۆ زەوی كە لامان ناسراون, ئەمەش دووبارە دەیسەلمێنێ‌ كە (أمر)ەكە لە دونیادا جێ‌بەجێ‌ دەكرێت و (یوم)یش ڕۆژێكی دونیایە.

راڤــــەی زانستـــی ئایەتە پیرۆزەكـــە

بۆ راڤە كردنی ئایەتی (5)ی سوورەتی (السجدة) راڤەكردنێكی زانستییانە, پێویستە ئەم خشتەیەی لای خوارەوە لەبەر چاو بگیرێت كە كاتی ڕۆژی زەوی و مانگی هەیڤی (الشهر القمری) لە هەردوو سیستمی نزیكی و ئەستێرەییدا دیاری دەكات. كە باوەڕپێكراوی هەموو فەرهەنگ و سەرچاوە تازە گەردوونییەكانە:

 لە كۆنەوە ئەو كاتەی كە مانگ لە یەكەم دەركەوتنییەوە وەك (هلال) و تا (هلال)ێكی تر دەیخایاند بە یەكەیەكی زەمەنی دادەنرا و پێ‌ی دەووترا مانگی هەیڤی (الشهر القمری), دوای دۆزینەوەی سووڕانەوەی مانگ بە دەوری زەوی و زەویش بە دەوری خۆردا, زانستییانە دەركەوت كە قۆناغی (هلال) راستەوخۆ دوای ئەو كاتە دێت كە مانگ لە ڕۆژ نزیك دەبێتەوە, واتە دوای تەواجودی مانگ بەرەو رووی خۆر.

(شێوەی 1)
لەبەر ئەوە لە (هلال)ێكەوە تا (هلال)ێكی تر بە مانگی نزیكی (الشهر الاقترانی) ناو دەبرێت كە تێكڕایییەكەی 29.530590 ڕۆژە.
بەڵام مانگ سووڕێكی تەواو (360پلە) دەبڕێت, بە نیسبەت ئەستێرە دوورەكانەوە وەك سەرچاوەیەكی نزیكی وەستاو, لە ماوەی 27.321661 ڕۆژدا, ئەوەش لە مانگی نزیكی (الشهر اڵاقترانی) كەمترە و ئەو جیاوازییەش لە ئەنجامی سووڕانەوەی زەوییە بە دەوری خۆردا, ئەمەش وایكردووە كە دوای 2.208929 ڕۆژ هەست بە دەركەوتنی (هلال)ێكی تازە بكرێت, واتە مانگی نزیكی (الشهر اڵاقترانی) ئەو ماوەیەیە كە مانگ خولێكی تەواو بە دەوری زەویدا بە نیسبەت خۆرەوە دەسووڕێتەوە, بەڵام مانگی ئەستێرەیی ئەو ماوەیەیە كە مانگ خولێكی تەواو بە دەوری زەویدا بە نیسبەت ئەستێرەكانەوە دەسووڕێتەوە, ئەم سووڕانەوەیەش لە خولگەیەكی شێوە بازنەییدا دەبێت كە نیوە تیرەكەی(نت) دەكاتە 384264 كیلۆمەتر، وە ئەم مانگە ئەستێرەیییەشە كە لە توێژینەوە زانستییەكاندا بەكار دێت.
خوای گەورە بە ئایەتی [یدبر اڵامر من السما‌ء الی اڵارض ثم یعرج الیه فی یوم كان مقداره ألف سنة مما تعدون] ئەوپەڕی خێرایی گەردوونی (كە نرخێكی ڕەها و هەمیشە جێگیری ئەم گەردوونەیە) بەم شێوەیە دیاری دەكات:
ئەو دوورییەی كە (أمر)ە گەردوونییەكە لە ئاسماندا و لەیەك ڕۆژی زەویدا دەیبڕێت یەكسانە بەو دوورییەی كە مانگ بە دەوری زەویدا لە خولگەی تایبەتی خۆیدا لە 1000ساڵی مانگیدا دەیبڕێت:
دووری بڕاو لەلایەن (أمر)ە گەردوونییەكەوە لەیەك ڕۆژدا = دووری بڕاو لە لایەن مانگەوە لە 1000ساڵدا.
(هاوكێشەی ژمارە 1)

لێرەدا مەبەست لە خولگەی تایبەتی مانگ درێژی خولگەی مانگە بە دەوری زەویدا, و ساڵی مانگیش دوانزە مانگی هەیڤییە هەروەك خوای گەورە دەفەرموێت: [إِنَّ عِدَّة الشُّهُوڕ عِندَ اللّهِ اثنَا عَشَرَشَهْرًا] (التوبة: 36).
كەواتە ئەو دوورییەی مانگ لە 1000ساڵدا بە دەوری زەویدا دەیبڕێت = 12000 خولگەی مانگ.
وە دووریی = خێرایی× كات بەدانانی ئەم نرخانە لە هاوكێشەی ژمارە یەكدا دەكاتە:
خێرایی × كاتی ڕۆژێكی زەوی = 12000 × درێژی خولگەی مانگ بە دەوری زەویدا.
كەواتە: خێرایی = 12000 × درێژی خولگەی مانگ/ كاتی ڕۆژێكی زەوی.
وە درێژی خولگەی مانگ = خێرایی خولگەیی مانگ × كاتی مانگێكی هەیڤی.
كەواتە: خێرایی = 12000 × خێرایی خولـــگـــەیی مانگ × مانگێكی هەیڤی/ ڕۆژێكی زەوی.
(هاوكێشەی ژمارە 2)

هەروەها ناوەندی خێرایی خولگەیی مانگ (خ) = 2ژ × نت/ كاتی مانگێكی ئەستێرەیی.
خ  = 2 × 3.1416 × 384264 / 655.71986
خ =  3682.07 كم/ كاژێر.
ئەم نرخەش باوەڕپێكراوی سەرچاوە فەلەكییەكانە.
بەڵام ئەم خێرایییە (خ) لە كاتێكدا دیاری كراوە كە زەوی بە دەوری خۆردا لەسەر ڕێرەوێكی بازنەیی دەجووڵێت, بەمەش نرخی (خ) زیاتر دەبێت لە نرخی خێرایی خولگەیی مانگ بە دەوری زەوییەكی نەجووڵاودا (خ1), هەروەك لە باسی مانگی نزیكی و مانگی ئەستێرەییدا روونكرایەوە .
وەك لە شێوەی (2)دا دیارە (خ1) لە باری یەكەم و لە خاڵی (أ)دا ئاراستەی خێرایی خولگەیی مانگە(بە دەوری زەوییەكی جێگیردا), دوای خولێكی تەواو دەگەڕێتەوە هەمان خاڵا و هەمان ئاراستەشی دەبێت, بەڵام ئەگەر زەوی جووڵاو (هەروەك لە واقعدا وایە) لە كۆتایی مانگە ئەستێرەیییەكەدا گەیشتە باری دووەم, ئەوا ئاڕاستەی خێرایی خولگەیی مانگ لە هەمان ڕەوگە و لە خاڵی (أ)دا گۆشەی (ه) لەگەڵا باری یەكەمدا دروست دەكات.
بەمەش خ1 = خ هـتـــا ه.
(هاوكێشەی ژمارە 3)
واتە خێرایی خولگەیی مانگ بە دەوری زەوییەكی جێگیردا(گریمانكراو) = خێرایی خولگەیی مانگ بە دەوری زەوی(لە باری جووڵاو)دا × تەژێ‌ تەواوی گۆشەی (ه).
وە گۆشەی (ه) ئەو گۆشەیەیە كە سوڕانەوەی زەوی بە دەوری خۆردا لە مانگێكی هەیڤی ئەستێرەییدا دروستی دەكات.
وە كاتی مانگێكی هەیڤی ئەستێرەیی = 27.321661 ڕۆژ.
( لە خشتەكەوە)
وە بۆ زانینی نرخی گۆشەی (ه)؛ وەك دەزانرێت زەوی بە دەوری خۆردا خولێكی تەواو (360پلە) لە ساڵێكی زایینیدا(365.25636 ڕۆژ)دا تەواو دەكات.
كەواتە: 360 × 27.321661 / 365.25636 = 26.92848 پلە
وە بە دانانی نرخی (ه) و نرخی (خ) لە هاوكێشەی ژمارە (3)دا :
خ1 = 3682.07 × هـتا 26.92848
=3682.07 × 0.89157
=3282.82315  كم/ كاژێر.
ئەمەش نرخی ناوەندی خێرایی خولگەیی مانگە بە دەوری زەویدا(لە باری جێگیریدا) وە نرخێكی راستەقینەیە و رووكەشی نییە.
كاتی مانگێكی هەیڤی = 655.71986 كاژێر (لە خشتەكەوە)
ڕۆژێكی زەوی ئەستێرەیی = 86164.0906 چركە (لە خشتەكەوە)
خ1 = 3282.82315 كم/ كاژێر
بە دانانی ئەم نرخانە لە هاوكێشەی ژمارە (2)دا:
خێرایی = 12000 × خێرایی خولگەیی مانگ(خ1) × مانگێكی هەیڤی ئەستێرەیی/ كاتی ڕۆژێكی زەوی ئەستێرەیی.
خ = 12000 × 3282.82315 ×
655.71986 / 86164.0906
=299792.5 كم/ چركە
= ئەوپەڕی خێرایی گەردوونی
= خێرایی ڕووناكی.
ئەم دەرەنجامەش موعجیزەیەكی قورئانیی بێ‌هاوتایە لە دیاریكردنی خێرایی رووناكیدا.
لە كۆتاییشدا دەپرسین: ئایا پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بنەماكانی فیزیا و نرخی خێرایی ڕووناكی و رۆشتن لە گەردووندا بە چەماوەیی و نیسبییەتی هەموو زانیوە تا لە تەنها یەك ئایەتدا ئەو هەموو زانیارییانەمان بە دەڕبڕینێكی بێ‌هاوتا پێ‌رابگەیەنێت, كە هەمووی ئیعجازی زانستی زۆر بەرزن؟!
یاخود كەلامی خوای گەورەیە و رێ‌نوێن و رێ‌نیشاندەری سەرجەم جیهان و مرۆڤایەتییە و جگە لە خوای گەورە (جل جلالە) كەس توانای دانانی تاكە سوورەتێكی وەك سوورەتەكانی قورئانی پیرۆزی نییە هەرچەندە زۆر كورتیش بێت: [ ۆإِن كُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَڵی عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَة مِّن مِّثلِهِ ۆادْعُواْ شُهَدَا‌ءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِینَ] (البقرة: 23).

 

پوختە

 

1/ ئەوەی بە تێكۆشانێكی زۆر و دوای چەندین سەدە لە هەوڵدان و لێكۆڵینەوە و تاقی كردنەوەی زانایان بە دەستهات, قورئانی پیرۆز بە رەوانبێژییەكی دەرئاسا لە ئایەتێكی كورتدا, و بە هاوكێشەیەكی زانستی بێ‌ وێنە پێمان رادەگەیەنێت.
2/ ئایەتە پیرۆزەكە (السجدە 5) خێرایی ڕووناكی بە هاوكێشەیەكی زۆر ناوازە دیاری كردووە, چونكە تا دۆزینەوەی هاوكێشە قورئانییەكە  ئەوە نەزانرابوو كە ئەو دوورییەی ڕووناكی لە ڕۆژێكدا دەیبڕێت بێ‌ كەم و زیاد دەكاتە ئەو دوورییەی كە مانگ بە 1000ساڵا دەیبڕێت.
واتە هاوكێشەیەكی وا نەزانرابوو پەیوەندی بخاتە نێوان خێرایی ڕووناكی و درێژی خولگەی تایبەتی مانگەوە بە دەوری زەویدا.
3/ تیۆری نیسبی (تایبەتی و گشتی) كەڵە زانای فیزیا ئەلبێرت ئاینشتاین (1879- 1955) بە دەسكەوتی هەرە گەورەی سەدەی بیستەم دادەنرێت و هەر ئەو تیۆرە و جێ‌بەجێ‌ كردنەكانیشی بوو وایكرد كە ئەو گەورە زانایە, لە نێو سەدان زانا و دۆزەرەوە و داهێنەردا, بە زانا و پیاوی سەدەی بیست (رجل القرن) هەڵبژێردرێت.
واتە ئاینشتاین بوو كە نیشانی نیسبییەتی هەڵواسراوی بە بەرۆكی چەماوەی گەردووندا دۆزییەوە و چەندەها دەستكەوتی گرنگی دەست مرۆڤ خست و چەندین بۆچوون و چەمكیشی بەرامبەر دیاردە فیزیاوی و گەردوونییەكان راست كردەوە, لە بەرامبەریشدا مرۆڤایەتی نیشانی سەروەری و زیندوویی بە ناوەكەیدا هەڵواسی و تا تەنۆلكە و تەن و رۆكێت و گەلەستێرە زەبەلاحەكان و رووناكیش لەسەر رۆشتن بە چەماوەیی بەردەوام بن ئەو بەرز راگرتن و سەروەرییەش بەردەوام دەبێت.
بەڵام ئەی پێویستە چی بووترێت و بكرێت لە بەرامبەر دروستكەری هەموو گەردوون بە ڕووناكی و یاسا و مرۆڤ و ئاینشتاینیشەوە جگە لە سوپاسگوزاری بەردەوام و چەمانەوە بۆی لە گەردوونێكی چەماوەدا, كە زیاتر لە 13سەدە پێش لە دایك بوونی ئاینشتاین بنەمای هەردوو نیسبییەتی تایبەتی و گشتی لە ئایەتی: [یدبر اڵامر من السما‌ء الی اڵارض ثم یعرج الیه فی یوم كان مقداره ألف سنة مما تعدون] دا روون كردووەتەوە.
[سنریهم ا‌یاتنا فی اڵافاق و فی أنفسهم حتی یتبین لهم أنه الحق] سورة فصلت.
[إن هو إلا ذكر للعالمین و لتعلمن نبأه بعد حین] ص77-78.
[وقل الحمد لله سیریكم ا‌یاته فتعرفونها] (النمل:94).

 

پەراوێز و سەرچاوەكان:

(1)تفسیر أبو حیان.
(2)تفسیر اڵالوسی.
(3)تفسیر الفخر الرازی, فتح الباری شرح صحیح البخاری.
(4)المعجم الوسیط.
(5)مجاهد و أبو حیان.
(6)دكتۆر منصور حسب النبی.
(7)تفسیر الزمخشری و أبو حیان.
(8)ابن عباس دەفەرموێت هەروەها الزمخشری, القرطبی و أبو حیان دووپاتیان كردووەتەوە.
*الكون واڵاعجاز العلمی فی القرا‌ن- دانراوی الدكتور منصور حسب النبی.
*چەند پێگەیەكی تۆڕی ئینتەرنێت.
*تەفسیری ئاسان بۆ تێگەیشتنی قورئان.

ئەم بابەتە لە گۆڤاری هەیڤ ژمارە (2،3) دا بڵاوكراوەتەوە

