ناوچەوان لەنێوان زانست‌و باوەڕدا
ناوچەوان لەنێوان زانست‌و باوەڕدا
نوسینی: عبدالدائم الكحیل
وەرگێڕانی: ئەحمەد شێخ بزێنی – زانكۆی سلێمانی
بۆچی مرۆڤ درۆ ئەكا؟ یان تاوان دەكا؟ وەئایا ناوچەیەكی دیاریكراو هەیە لە مێشكدا حوكم بەدرۆو تاوان بكات؟ لەكوێ سەنتەری بەڕێوەبردن‌و هەڵسوكەوت ئەدۆزینەوە؟
ئەوانە كۆمەڵێ دۆزراوەی زۆر تازەن كەوا قورئان باسی لێوەكردووە…
مەركەزی (سەنتەری) درۆ:
چۆن مرۆڤ سەیری درۆی كردووە لەكۆن‌و تازەدا؟ وەئایا گۆڕانكاری زانیاری مرۆیی بەسەر ئەم لایەنە ئەخلاقیە گرنگەدا هاتووە لەژیانی مرۆڤەكاندا؟ ئەگەر سەیری مێژوی مرۆڤ بكەین تێبینی ئەكەین كە مرۆڤ سەیری درۆی كردووە وەك عادەتێكی خراپ‌و بەس. بەڵام كاتێ زانیاری پێشكەوت‌و زاناكان دەستیان كرد بە بەكارهێنانی تاقیكردنەوەی زانستی بۆبەستنەوەی هەموو دیاردەكان بەشتە مادییەكانەوە وەهەوڵیان داوە ڕون كردنەوەیەكی زانستی قبوڵكراو بدەن.
كەواتە: مرۆڤ بۆچی درۆ ئەكا؟ وەئایا ناوچەیەكی دیاریكراو هەیە لەمێشكدا بەر پرسیار بێ لەدرۆ؟ بەڵكو چی ڕووئەدا لەكاتی عەمەلیەی درۆكرندا؟ وەئایا مرۆڤ هیچ وزەیەك سەرف ئەكات لەكاتی درۆكردندا؟
لەڕووی دووەمەوە ڕاستگۆیی مانای چییە؟ ئایا جیاوازی هەیە لە ئیشی مێشكدا كاتێ مرۆڤ حەق دەڵێ، یان كاتێ درۆ ئەكا؟ ئەم پرسیارە مێشكی هەندێ زانایانی مەشغوڵ كرد لەساڵانی كۆنی ڕابردوودا، وە دیاردەی درۆكردن بڵاوبوەوە بەشێوەیەكی بەرفراوان بەبێ هیچ ڕێگرییەك، بێ گومان دەبێ هەندێ لێكۆڵینەوەی باوەڕپێكراو هەبێ كە كەشفی درۆ بكات.
لێكۆڵینەوەی تازە بۆ ئاشكراكردنی درۆ: لەساڵی 2003 هەندێ لەزاناكان هەستان بەتاقیكردنەوەی جوان بۆ ئاشكراكردنی نهێنییەكانی درۆكردن. بەدڵنیاییەوە ئامانجی ئەم تاقیكردنەوەیە هەوڵدانە بۆ داهێنانی ئامێرێك بۆ كەشفكردنی درۆ، وە ئایا ئەتوانین ئەم ئامێرە بەكاربێنین لە لێكۆڵینەوە كردندا لەگەڵ تاوان باراندا؟ وەڵامی ئەم نهێنییەمان بۆ دەردەكەوێت لە زانینی ناوچەیەكی بەرپرس لەدرۆ لە مێشكدا.
پاش جێبەجێكردنی تاقیكردنەوە‌و وەرگرتنی وێنەیەكی زۆر لەهەموو بەشەكانی مێشك زاناكان دۆزیانەوە كە مرۆڤ كاتێ درۆئەكات چالاكییەكی زۆر نیشان دەدات.
وێنەی موگناتیسی دەریخست بەڕێگای Functional magnetic resonance imaging كە ناوچەیەكی دیاریكراو لەمێشكدایە كە ناوچەی بەشی سەرەوە و پێشەوەی مێشكە(1)، زانایان ئەوەیان بۆ دەركەوت كەبەشی پێشەوەی سەرەوە لەمێشك بەرپرسیارە لە درۆكردن! وە ئەم بەشە ناونراوە لەزمانی عەرەبیدا بەناوچەوان (ناصیە) ی مرۆڤ، كەواتە بەشی سەرەوە وپێشەوەی سەرە.
زانا سكۆت فارۆ (Scott Faro) كە ئەم تاقیكردنەوەیەی ئەنجامدا دەڵێ: كاتێ مرۆڤ ڕاستی ئەڵێ ئەم ناوچەیەی مێشك چالاكییەك سەرف ئەكا، وە ئەتوانین ئەوەمان دەست كەوێت ئەم ناوچەیەی ناوچەوانە بەرپرسیارە لەڕاستگۆیی‌و درۆكردندا.
درۆكردن پێویستی بە وزەی زیاترە:
تاقیكردنەوە تازەكان سەلماندیان لەسەر مێشك بەڕێگای وێنەگرتنی زرنگانەوەی موگناتیسی، كەوا مرۆڤ كاتێك درۆئەكات مێشكی كارێكی زۆر ئەكات‌و بەم جۆرە ووزەیەكی زۆر داوا ئەكات، ئەمە مانای ئەوەیە ڕاستگۆیی مانای دابینكردنی ووزەیە بۆ ئیشی مێشك, بەڵكو ئەوان قسە لەسەر ڕاستیەكی تازە دەكەن كە ئەوەیە بەڕاستی مێشك دیزاین كراوە لەبنەڕەتدا لەسەر ڕاستی, یان بەم شێوەیە دەری ئەبڕن بەقسەكانی خۆیان:
Truthful is the brain’s “default” mode
واتە ڕاستگۆیی نیزامێكی ئاسایی دارێژراوە بۆ مێشك!
زانایان هەوڵیانداوە ڕاستەوخۆ بەرەو ڕوی سەرچاوەی درۆ ببنەوە كە مێشكە، بەبەكارهێنانی تەكنیكی ڕووپێوی مێشك (مسح الدماغ) یاخود FMRI scanner بۆدۆزینەوەی درۆ لای تاوانباران، وە دڵنیان لەوەی كە ئەم ڕێگایە ئەنجامێكی زۆر وورد ئەدا.
هەرچەندە مرۆڤ زیرەك بێ لەدرۆكردن ناتوانێ بڕیاربدات بۆ ناوچەی پێشەوەی مێشك كە چالاكیەكی زۆر سەرف نەكات لەكاتی درۆكردندا.
لەتاقیكردنەوەی تازەدا دووبارە زانایان لێكۆڵینەوەیان كرد لە سەرچاوەی (مصدر)ی تاوان لە مێشكدا، هەستان بەكرداری ڕووپێوی كردنەوەی تەواوی مێشكی مرۆڤ كە تاوانێك ئەكات، و ئەنجامێكی كتوپڕیان دەستكەوت, ئەویش ئەو ناوچەیەیە لەمێشك كە بەرپرسیارە لە تاوان كاتێ مرۆڤ ئەیكات، بەڵام ئەم ناوچەیە چییە؟
لەم تاقیكردنەوەیە زانایان دۆزیانەوە كە پێشەوەی مێشكی مرۆڤ بە تایبەتی توێكی مێشكی پێشەوە كە ناونراوە بە (RACC) زۆرترین چالاكی سەرف ئەكات لەكاتی درۆكردندا! وەكاتێك تاوانێكی گەورەتر ئەكەیت ئەم ناوچەیە چالاك ئەبێت.
بەپشت بەستن بەتەكنیكی تازە لەدۆزینەوەی تاواندا بەهۆی رووپێوی مێشك بە زرنگانەوەی موگناتیسی (بالرنین المغناطیسی) مەبەست لەوەیە ئاڕاستەی جوڵەی خوێن دیاریبكرێت، وەخیرایی دەرپەڕینی خوێن لەبەشە جیاوازەكانی مێشك. بەشێوەیەكی سروشتی ئەم ناوچەیە تاوەكو دەرپەڕینی خوێنی زیاتر بێت چالاك تر دەبێ (4).
بەشی پێشەوەی مێشك The frontal one of the brain گرنگترین بەشە لە مێشكدا، كەتیایدا ئاڕاستەی مرۆڤ و ئاژەڵی لێ بڕیار دەدرێ، و تیایدا بڕیاری وەرگرتنی بڕیاری گرنگ ئەدرێ، جائەگەر ڕاست بكات یان تاوان. وە تیایدا پلانی چاكە و خراپە دادەڕێژرێ.
ناوەندی (سەنتەری) سەركردایەتی و كۆنتڕۆڵ و بڕیاردەركردن و هەڵسوكەت‌و ئاڕاستە كردن:
تاقیكردنەوە نوێكان رونیان كردۆتەوە لەكاتی بڕیاردان بەهەستەكان‌و عاتیفە‌و لەكاتی دەركردنی بڕیاری گرنگدا، بەشی پێشەوەی مێشك چالاكییەكی زۆر سەرف ئەكات وە لێرەدا زاناكان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی كە ئەم ناوچەیە بەرپرسیارە لەبڕیاردان و زاڵ بوون بەسەر ئیشەكانی مرۆڤدا(5). ئەم بەشەی مێشك هەروەها بەرپرسیارە لە پلان دانان وە دۆزینەوەی چارەسەرو بیركردنەوەیەكی داهێنەرانە.
لە ئەنجامی لێكۆڵینەوە و تەجروبەدا ڕوون بۆتەوە كەوا بەشی پێشەوەی مێشك بەرپرسیارە لە هەڵسوكەوتی مرۆڤbehavior ، وێنەی زرنگانەوە موگناتیسی ئەوەی دەرخستووە كەوا ئەم بەشەی پێشەوەی مێشك كە زۆر نزیكە لە پێشەوەی سەر, زۆر ئاڵۆزە و چالاكییەكی زۆر هەیە لەكاتی هەڵسوكەوت‌و پەڕادان‌و ڕاكردن وە هی تریش لە جۆرەكانی هەڵسوكەوت و ڕوبەروبونەوەدا (6).
ئەم بەشە گرنگەی پێشەوەی مێشك دەورێكی گرنگ ئەبینێ لەئاڕاستەكردنمان بۆشوێنەكان، یان ئاڕاستەكردنمان لەبۆشاییدا (الفضا‌ء).
گرنگترین گۆڕانكاری كە ڕوئەدا كاتێ مرۆڤ زیان بەبەشی پێشەوەی مێشكی ئەكات كۆنتڕۆڵی نامێنێ لەسەر ئاڕاستەكردن‌و بڕیاردان‌و وەبەشێوەیەكی گشتی هەڵسوكەوتی تێك ئەچێ(7).
بەشی پێشەوە لەتوێكی دەماغ (مێشك) كەنزیكترین شوێنە لەناوچەوانی سەر، چەند جیاكەرەوەیەكی زۆرگرنگی هەیە، وە ئەكرێ چەند بەشێكی هەستیار لەمێشك، كە دەورێكی گرنگی هەیە لە پلان دانان‌و ڕێكخستندا، ئەم ناوچەوانە بڕیار بەسەر زۆرترین كردارمان ئەدا كەوا ڕۆژانە پێی هەڵدەستین، وەكو بڕیاردەركردن decision making وەگونجان لەگەڵ شتە تازەكان، وە دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ زۆربەی كێشەكان، بەرگری زۆر لێكردن و بڕیاردان و هەڵنان, هەروەها بڕیاردانی ئەم بەشە بەشتی زۆر بەرز وەكو هەستكردن، وە دائەنرێ بەبەرپرسیار لە جێبەجێ كردن، و بە پارێزگار لەبەدەستهێنانی هەر كارێكی سەركەوتوو، و بە سەرپەرشتیاری ڕێز لەسەركردەكانی مرۆڤ (Supervisor) (8).
قورئان یەكەم پەڕتووكە كەوا گرنگی ئەم بەشەی پێشەوەی مێشك دیاریئەكات:
دۆزینەوە نوێیەكان تائێستاش زانایان سەرگەرمی لێكۆڵینەوەن بۆ ئاشكراكردنی نهێنییەكانی ئەم بەشە هەستیارەی مێشك، كە دەكەوێتە بەشی پێشەوەی سەر یان ناوچەوان، بەڵام قرێ‌ن هەستی بەم لایەنە زانستییە كردووە لەكاتێكدا كە كەس لەسەر زەوی نەبووە تاوەكو بزانێ چ شتێك لەم بەشەی دەماغدا هەیە یان كردەوەكەی وە گرنگییەكەی كە پەیوەندی بەتاوان‌و درۆ ئاڕاستەكردن‌و سەرپەرشتی كردندا هەیە.
(أَرَأَیْتَ الَّذی ێنْهَی ، عَبْداً إِذا صَلَّی ، أَرَأَیْتَ إِن كَانَ عَڵی الْهُدَی ، أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْۆی ، أَرَأَیْتَ إِن كَذبَ ۆتَۆلَّی ، أَڵمْ ێعْڵمْ بِأَنَّ اللَّهَ ێرَی ، كَلَّا ڵئِن لَّمْ ێنتَهِ ڵنَسْفَعاً بِالنَّاصِێەِ ، نَاصِێەٍ كَاذبَەٍ خَاطئَەٍ ، فَلْێدْعُ نَادِێه ، سَنَدْعُ الزَّبَانِێەَ ، كَلَّا ڵا تُطعْهُ ۆاسْجُدْ ۆاقْتَڕبْ) العلق/9-19.
مانای وشەی (ناصیە): هی قصاص الشعر واتە پەرچەم.
وەعەرەب دەڵێ: نصاە أی قبچ بناصیته, واتە بە ناوچەوانی ڕای كێشا.
وابلٌ الناصیە: بەرزبوەوە لە لەوەرگا.
والمنتص: بەرزترین شیو.
ئەم بەشەی پێشەوەی مێشك واتە ناوچەی (ناصیە) مومارەسەی چالاكی درۆ ئەكات، وە قورئان یەكەم پەرتوكە لەم ناوچەیەی مێشك دواوە كە پەیوەندی هەیە بەدرۆوە بەڵكو وەصفی كردووە بە درۆ (ناصیە كاذبە). ئەمەش پێشینەیەكی زانستییە بۆ قورئان.
الخطأ (تاوان):
تاوان مانای چییە؟ زاناكان دۆزیویانەتەوە كەوا ئەم ناوچەیەی پێشەوە لەمێشك یان پلی پێشەوەی ڕوو frontal lobe بەرپرسیارە لەدەركردنی بڕیاری تاوان!! هەرلەبەر ئەوە وەسفێكی قورئانی زۆر وورد هەیە لەبواری زانستییەوە ناوی ئەبا بەناوچەوانێكی تاوانكار (ناصیة كاذبة خاطئة). لێرەدا تێبینی ئەوە ئەكرێ كە قورئان پەیوەندی نێوان ناوچەوان‌و تاوانی پێكەوە بەستووە، و ئەمە زانا هاوچەرخەكان دۆزیویانەتەوە.
الصدق (ڕاستگۆیی):
زانایان دۆزیویانەتەوە كە ڕاستی هیچ تەكلیفێك لە مێشك ناكات، و درۆ پەستانێكی زۆر گەورەی هەیە لەسەر مێشك، لێرەدا سودێكی تازە لە سودەكانی ڕاستی دەرئەكەوێ، پاكی بۆخوا! كاتێك كە خوای گەورە فەرمانمان پێئەكات بەڕاستگۆیی سودێكی هەیە ئەم كارە، وەخوای گەورە جێگیری كردووە كەوا فەرمان بەهیچ شتێك ناكات تەنها سوودی بۆ مرۆڤ هەیە.
یقول تعالی: (فَڵوْ صَدَقُوا اللَّهَ ڵكَانَ خَیْراً لَّهُمْ) محمد/21.
سەیركە چۆن خوای گەورە چۆن لەبارەی مرۆڤەوە ئەدوێ كە ڕێزی لێگرتووە بەڕێنمونی و باوەڕو و بەڵگەی گەورەی داوەتێ، بەڵام كە لە زەوی دەیهێڵێتەوە و شوێن ئارەزووەكانی ئەكەوێت، حاڵی ئەو كەسە چۆنە؟ خوای گەورە بە سەگی چواندووە هەركەسێك درۆ بەئایەتەكانی خواوە بكات هەروەكو دەفەرموێت: (فَمَثلُهُ كَمَثلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَڵیْهِ ێلْهَث أَوْ تَتْرُكْهُ ێلْهَث ذلِكَ مَثلُ الْقَوْمِ الَّذینَ كَذبُواْ بِا‌ێاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ ڵعَلَّهُمْ ێتَفَكَّرُونَ) اڵاعراف/206.
پرسیار ئەكەین: بۆچی خوای گەورە درۆزنی بە سەگ شوبهاندووە كاتێ كە زمانی دەرئەكا و هەناسەی سوارەو هەناسە بڕكێیەتی؟ چونكە كرداری درۆكردن پێویستی بە هەوڵ خستنەگەڕ و دزەیەكی زۆر هەیە، هەروەكو چۆن سەگ پێویستی بە ووزەیەكی زۆر هەیە كاتێ زمانی دەرئەكات.
ئەم كردارە پێویستی بەبیركردنەوە و چارەسەر هەیە بۆئەوەی دڵنیا بین هەركەسێك ئایەتەكانی خوای گەورە بەدرۆبزانێ وەكو سەگ وایە! بۆیە خوای گەورە كۆتایی ئایەتەكەی بەمە هێناوە (ڵعَلَّهُمْ ێتَفَكَّرُونَ).
زاناكان دۆزیویانەتەوە كە مێشك بنیات نراوە لەسەر بنچینەی ڕاستگۆیی، واتە هەر كە مرۆڤ لەدایك بووە مێشكی بنیات نراوە بۆ ئەوەی ڕاستگۆ بێ، كاتێ بیرئەكەینەوە لە ووتەی پێغەمبەری خوا (a) كاتێ دەدوێ لەسەر ئەم كارە دەفەرموێ: (كل مولود یولد علی الفطرة) وە خوای گەورە دەفەرموێت: (فَأَقِمْ ۆجْهَكَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطرَة اللَّهِ الَّتِی فَطرَ النَّاسَ عَڵیْهَا ڵا تَبْدِیڵ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّینُ الْقَیِّمُ ۆڵكِنَّ أَكْثرَ النَّاسِ ڵا ێعْڵمُونَ) (الروم : 30 ).
خوای گەورە سروشتی مرۆڤی وا ڕەخەساندووە لەكاتی سەرەتای بوونەوە ڕاستگۆ بێ، و زانستی تازە دانی بەمەدا ناوە.
سەركردایەتی و ئاڕاستەكردن:
خوای گەورە لەسەر زمانی پێغەمبەر هود (علیه السلام) دەفەرموێ پاش ئەوەی میللەتەكەی بەدرۆزنیان دانا ووتی: (إِنِّی تَۆكَّلْتُ عَڵی اللّهِ رَبِّی ۆرَبِّكُم مَّا مِن دَا‌بَّەٍ إِلاَّ هُۆ ا‌خِذ بِنَاصِێتِهَا إِنَّ رَبِّی عَڵی صِرَاط مُّسْتَقِیمٍ) (هود : 56 ).
خوای گەورە ناوچەوانی هەموو دروستكراوەكانی گرتووە وەچۆنی بیەوێ ئاڕاستەیان دەكات، خوای گەورە ئەم ناوچەیەی هەڵبژاردووە چونكە بەرپرسیارە لەئاڕاستەكردنی هەڵسوكەوت وسەركردایەتی. بۆیە قورئان دەبێتە یەكەم پەڕتوك ئاماژەی بەگرنكی ئەم ناوچەیەی مێشك كردووە لەئاڕاستەكردن و هەڵسوكەوت.
ئەم ناوچەیەی ناوچەوان حوكم ئەكات بەدەركردنی بڕیاری ڕاست وەتاوەكو ئەم ناوچەیە كاری زیاتر بكات‌و چالاكتر بێت وسەلامەت تر بێت بڕیارەكانی ووردتر دەبن. وەبەمەش مرۆڤ لەسەر ڕێگای ڕاستە بێت، وەلێرەدا هەست بەنهێنی پەیوەندی خوایی نێوان ناوچەوان و رێگای ڕاست دەكەین لەم ئایەتە پیرۆزەدا: (مَّا مِن دا‌بَّەٍ إِلاَّ هُۆ ا‌خِذ بِنَاصِێتِهَا إِنَّ رَبِّی عَڵی صِرَاط مُّسْتَقِیمٍ ).
ئەمە ئاماژەیە بەگرنگی ئەم ناوچەیە لەڕەفتاری مرۆڤدا وەزانست جێگری كردووە وە قورئان ئاماژەی پێكردووە.
هەروەها بیركەینەوە لەدوعای پێغەمبەر (a) كە گفتوگۆی كرد لەگەڵ خوا: فەرموی: (ناصیتی بیدك). لەم تەسلیم بوونەی پێغەمبەر (a) بەخوای گەورە، ئەوەیە هەموو كاروبارەكانی بۆخوایە، وەخوای گەورە چۆنی بیەوێ بڕیار ئەدا.
پرسیار: ئایا پێغەمبەر(a) هەستی بەناوچەی ناوچەوان كردووە كە دەورێكی گرنگی هەیە لەكردارە بەرزەكانی مرۆڤ وەكو هەستكردن‌و بڕیاردەركردن‌و ئاڕاستەكردن‌و چارەسەری كێشەكان، لەبەرئەوە تەسلیم بونی ئەم ناوچەیە بەخوای گەورە لە دوعای: (ناصیتی بیدك)؟.
ئایا هیچ دژیەكێك دەبینیەوە لەنێوان لەوەی لەقورئاندا هاتووە پێش چواردە سەدە، و لەوەی كەوا زانایان دۆزیویانەتەوە لەسەدەی بیست‌و یەكدا.
سەرچاوە: سایتی www.55a.net
پەراوێز:
1- Fib detector stndy shows brain scan detects science Writer Carl T. hall, chronicle patterns of neural activity when someone lies, www.sfgate. Com, November 26/2001.
2-Brain scans as lie detectors: Ready for court use? Malcolm Ritter, www.livescience.com /29 January 2006.
3- Dong Dusik, manreen morley, Brain Imaging with MRI Could relapse lie detector, www.rsnalink.com , nov. 29/2004.
4- University of Michigan researchers publish new findings (4) on the (1) kara gavin, 2006, 12 response to costly mistakes, University of Michigan, April brain’s.
5-(rober t T. knight, principles of frontal lobe function, oxford university press, 2002).
6- http: // www.nenroskills.com/tbi/bfrontal. Shtml.
7- Frontal lobe, www.wikipedia.org.
8-http:// web4health.info/en/answers/abhd- cause- frontal.html
9- القاموس المحیط للفیروز ا‌بادی/ طبعە دار المعرفة ببیروت-2005.
