سووده‌كانی شه‌ونوێژ له‌ ڕووی ته‌ندروستییه‌وه

‌

 

ن:  د. عطیه‌ فتحی البقري

و. به‌ ده‌ستكارییه‌وه‌:  د. ئه‌فرام محمد حسن –  پسپۆری نه‌خۆشییه‌ ده‌رونییه‌كان

 

پێغه‌مبه‌رمان (صلی الله علیه‌ وسلم) ده‌فه‌رموێت:( عَليكُم بقيام الليل، فإنه دأبْ الصالحين قبلكم، وقٌربةٌ إلى الله تعالى، ومنهاةٌ عن الإثم، وتكفير للسيئات ومطردةٌ للداء عن الجسد).

له‌م فه‌رمووده‌ پیرۆزه‌ی سه‌روه‌رمانه‌وه‌ گرنگیی و سووده‌كانی شه‌ونوێژمان چ له‌ ڕووی ئیمانیی، چ له‌ ڕووی ته‌ندروستییه‌وه‌ بۆده‌رده‌كه‌وێت، بۆیه‌ له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا سووده‌ ته‌ندروستییه‌كانی شه‌ونوێژ ده‌خه‌ینه‌ڕوو:

خه‌و به‌شێكی گه‌وره‌ی ژیانی مرۆڤ پێكده‌هێنێت‌و پێویستی مرۆڤ بۆ خه‌و به‌پێی ته‌مه‌ن ده‌گۆڕێت، له‌ سه‌ره‌تای ته‌مه‌ندا نزیكه‌ی 18 كاتژمێر ده‌بێت، له‌ لاویدا نزیكه‌ی 8 كاتژمێر‌و دواتر نزیكه‌ی 6-7 كاتژمێر ده‌بێت.

خه‌و ده‌كرێت به‌ دوو قۆناغی سه‌ره‌كییه‌وه‌:

• قۆناغی نه‌بوونی جوڵه‌ی خێرای چاو: ئه‌م قۆناغه‌ش له‌سه‌ره‌تای نووستنه‌وه‌، نزیكه‌ی 90 خوله‌ك ده‌خایه‌نێت.
• قۆناغی جوڵه‌ی خێرای چاو: به‌وه‌ جیاده‌كرێته‌وه‌، كه‌ چاو به‌خێرایی ده‌جولێت.

قۆناغی یه‌كه‌م ده‌كرێت به‌ چوار پله‌وه‌:

پله‌ی یه‌كه‌م: نزیكه‌ی له‌ 2% – 5%ی خه‌وی شه‌و پێكده‌هێنێت ‌و مرۆڤ له‌ نێوان خاوبوونه‌وه‌‌ و به‌ئاگاییدایه ‌‌و زۆر به‌ ئاسانی به‌خه‌ر دێت، هه‌ندێك جار نكوڵی له‌وه‌ ده‌كات كه‌ نوستبێت. وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ كاتی سه‌یركردنی ته‌له‌فزیۆندا بۆ چه‌ند چركه‌یه‌ك، یان خوله‌كێك خه‌و ده‌یباته‌وه‌.
پله‌ی دووه‌م: نزیكه‌ی له‌ 45% -55%ی خه‌و پێكده‌هێنێت، له‌م قۆناغه‌شدا مرۆڤ به‌ ئاسانی له‌ كاتی بوونی هه‌ر ده‌نگه‌ ده‌نگێكدا به‌ ئاگادێته‌وه‌.
پله‌ی سێیه‌م  و چواره‌م: كه‌ پێیان ده‌ڵێن خه‌وی شه‌پۆلی خاو، یان له‌سه‌رخۆ. نزیكه‌ی له‌ 10% – 23%ی خه‌و پێكده‌هێنێت، له‌م قۆناغه‌دا مرۆڤ به‌ ئاسانی به ‌ئاگا نایه‌ت، خه‌و قورس ده‌بێت و زینده‌چالاكییه‌كانی له‌ش خاوده‌بنه‌وه ‌و پله‌ی گه‌رمی له‌ش داده‌به‌ز‌ێت، شه‌پۆله‌كانی ده‌لتا به‌ده‌رده‌كه‌ون و له‌ 50% زیاتری له‌ قۆناغی چواردا ده‌بێت.

قۆناغی دووه‌م (قۆناغی جوڵه‌ی خێرای چاو):

ئه‌م قۆناغه‌ نزیكه‌ی له‌ 20%- 25% ی خه‌و پێكده‌هێنێت‌ و قۆناغی خه‌وی قورسه‌ و ماسولكه‌كان له‌ باری پشوو دان، به‌ڵام میشك زۆر چالاكه‌ و بڕێكی زۆر خوێنی بۆ ده‌چێت و پله‌ی گه‌رمییه‌كه‌ی به‌رزده‌بێته‌وه‌. ئه‌م قۆناغه‌ به‌وه‌ جیاده‌كرێته‌وه‌، كه‌ مرۆڤ تێیدا (جه‌سته‌یه‌كی ئیفلیج و مێشكێكی به‌ ئاگا)ی هه‌یه‌.
له‌ سێیه‌كی یه‌كه‌می شه‌ودا زیاتر قۆناغی یه‌كه‌می خه‌و هه‌یه‌ و له‌ سێیه‌كی كۆتایی شه‌ودا زیاتر قۆناغی دووه‌م هه‌یه‌، له‌ ماوه‌ی 8 كاتژمێر خه‌ودا نزیكه‌ی (4 – 5) جار ئه‌م سوڕه‌ دووباره‌ ده‌بێته‌وه‌، واته‌ گۆڕانكارییه‌كانی جه‌سته‌ زیاتر له‌ سێیه‌كی كۆتایی شه‌ودا ڕووده‌ده‌ن.

گرنگترین سووده‌كانی شه‌ونوێژ:

• كاریگه‌ری له‌سه‌ر سیستمی به‌رگری: دڵه‌ڕاوكێ‌ و فشار ده‌بنه‌ هۆی وروژاندنی ژێرلانكه‌ ڕژێن، كه‌ ئه‌میش كارده‌كاته‌ سه‌ر ڕژێنی سه‌ر گورچیله‌ و ده‌بێته‌ هۆی زۆرده‌ردانی ماده‌ی كۆرتیزۆل، ئه‌میش كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر جه‌سته‌، به‌ تایبه‌ت سیستمی به‌رگری هه‌یه‌، كه‌ ڕێ له‌ ڕۆیشتنی خرۆكه‌ سپییه‌كان بۆ شوێنی هه‌وكردن ده‌گرێت (واته‌ ئه‌و شوێنه‌ی كه‌ ته‌نی بیانی تێدایه‌)، هه‌روه‌ها ده‌بێته‌ هۆی كه‌متر ڕژاندنی ماده‌ی لایزۆزایم، كه‌ بكوژی به‌كتریایه‌ و كار ده‌كاته‌ سه‌ر چالاكیی (ماكرۆفه‌یج)، كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ خرۆكه‌ سپییه‌ گه‌وره‌كان و ئه‌ركی سه‌ره‌كیی قوتدانی ته‌نه‌كانه‌.
دیاره‌ نوێژكردن ده‌بێته‌ هۆی ئارامی و هێمنی ده‌روون (الا بذكر الله تطمئن القلوب)، به‌مه‌ش مرۆڤ له‌ فشار ڕزگاری ده‌بێت، سیستمی به‌رگری به‌ توانایه‌كی باشه‌وه‌ كارده‌كات، له‌ نه‌خۆشی به‌دوور ده‌بێت ‌و گه‌ر توشیشی بوو ئه‌وه‌ زوو چاكده‌بێته‌وه‌.

گۆرانكارییه‌كانی سێیه‌كی كۆتایی شه‌و:

• گۆڕانكارییه‌كانی كۆئه‌ندامی سوڕان: به‌رزبوونه‌وه‌ی په‌ستانی خوێن و ناڕێكیی له‌ لێدانی دڵدا: دیاره‌ گه‌ر مرۆڤ له‌ خه‌وهه‌ڵسا  و به‌ زكر و نوێژكردن دڵی خۆی ئاودا، ئه‌وا  له‌به‌رزبوونه‌وه‌ی په‌ستانی خوێن ‌و ناڕێكیی لێدانی دڵ به‌دوور ده‌بێت، به‌هۆی ئه‌مه‌شه‌وه‌ له‌ سنگه‌ كوژێ و جه‌ڵته‌ به‌دوور ده‌بێت.
• گۆڕانكارییه‌كانی كۆئه‌ندامی هه‌ناسه‌: زیادبوونی ژماره‌ی هه‌ناسه‌ له‌ خوله‌كێكدا و ناڕێكیی له‌ هه‌ناسه‌داندا، هه‌روه‌ها كه‌مبوونه‌وه‌ی جووڵه‌ی ئه‌و كوڵكانه‌ی بۆرییه‌كانی هه‌وایان ناوپۆش كردوه‌، كه‌ به‌رپرسیارن له‌ ڕێگرتن له‌ كۆبوونه‌وه‌ی تۆز و به‌كتریا له‌ سییه‌كاندا. هه‌روه‌ها ته‌سكبوونه‌وه‌ی بۆرییه‌كانی هه‌وا و زیادبوونی ده‌ردراوه‌كانی ناوپۆشی بۆری هه‌واو سییه‌كان. بۆیه‌ ئه‌وانه‌ی كه‌ نه‌خۆشی ڕه‌بۆ یان هه‌یه‌ له‌ سێیه‌كی كۆتایی شه‌ودا زیاتر ئه‌گه‌ری نه‌وبه‌یان هه‌یه‌، به‌ به‌راورد به‌ سێیه‌كی یه‌كه‌می شه‌و. هه‌روه‌ها گه‌ر مرۆڤ ده‌ستنوێژی گرت و ئاوی له‌ده‌می ڕاداو به‌لووت ئاوی هه‌ڵمژی و كردیه‌وه‌ ده‌ره‌وه‌، كه‌ پێی ده‌گوترێت “استنشاق”، ئه‌وا به‌شێكی زۆر له‌و مادده‌ زیانبه‌خشانه‌ ده‌كاته‌ ده‌ره‌وه ‌و له‌ هه‌وكردنی سییه‌كان و گیرفانه‌ هه‌واییه‌كانی لوت به‌دوور ده‌بێت.

•گۆڕانكارییه‌كانی كۆئه‌ندامی هه‌رس: له‌ كاتی خه‌وتندا به‌ تایبه‌تی له‌ قۆناغی خێرای چاودا، ترشه‌ڵۆكی گه‌ده‌، به‌هۆی ده‌ردانی هه‌ردوو ترشی (هایدرۆكلۆراید و گاسترین)ه‌وه‌، زۆر ده‌بێت و ده‌گاته‌ لوتكه‌. به‌ له‌خه‌وهه‌ڵسانی مرۆڤ له‌و قۆناغه‌دا، بڕی ڕژانی ئه‌و ترشه‌ كه‌م ده‌بێته‌وه‌، به‌مه‌ش گه‌ده ‌و دوانزه‌ گرێ له‌ هه‌وكردن و برینداری به‌دوور ده‌بن. هه‌روه‌ها ترشی ناو گه‌ده‌ ناگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سورێنچك، كه‌زۆرجار ده‌بێته‌ هۆی برینداربوون و هه‌وكردنی سورێنچك.
هه‌روه‌ها سه‌باره‌ت به‌ خه‌ویش، ئه‌و خه‌وانه‌ی له‌ قۆناغی یه‌كه‌می خه‌ودا ده‌بینرێن، زۆربه‌ی وه‌بیر نایه‌نه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌و خه‌وانه‌ی له‌ قۆناغی دووه‌مدا ده‌بینرێن، زۆربه‌یان دێنه‌وه‌ یاد، گه‌ر ناخۆش بن مرۆڤ بێزار ده‌كه‌ن و تووشی هه‌ناسه‌ ته‌نگی و خێرا لێدانی دڵ و ترسی ده‌كه‌ن.
له‌ ئه‌بو هوره‌یره‌وه‌ (ڕه‌زای خوای لێبێت) ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) فه‌رموویه‌تی:

(يعقد الشيطان على قافية رأس أحدكم إذا هو نام ثلاث عُقَدْ يضرب على كل عُقْدَة :عليك ليل طويل فارقد، فإن استيقظ فذكر الله انحلت عُقْدة، فإن توضأ انحلت عُقْدة، فإن صلى انحلت عُقَدُهُ كلها فأصبح نشيطاً طيب النفس، وإلا أصبح خبيث النفس كسلان) (رواه البخاري ومسلم).

واته‌: (كاتێك ده‌خه‌ون، شه‌یتان له‌سه‌ر سه‌رتان سێ گرێ ده‌دات و له‌سه‌ر هه‌ر گرێیه‌ك ده‌ڵێت شه‌وێكی درێژت هه‌یه‌ ڕاكشێ هه‌ر كاتێك له‌خه‌وهه‌ڵسان و زكری خواتان كرد گرێیه‌ك ده‌كرێته‌وه‌، گه‌ر ده‌ستنوێژتان گرت گرێیه‌كی تر، گه‌ر نوێژتان كرد هه‌موو گرێكان ده‌كرێنه‌وه‌، به‌مه‌ش چالاك و ده‌روون دروست ده‌بن، ئه‌گه‌ر نا ته‌مه‌ڵ و ده‌روون پیس ده‌بن. 

ئه‌مانه‌ی خواره‌ش هه‌ندێك ئایه‌تن، كه‌ باس له‌ گرنگیی و خێری شه‌ونوێژ ده‌كه‌ن:

خوای گه‌وره‌ له‌ سوره‌تی (الاسرا‌ء)دا ده‌فه‌رموێت:

(وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مُّحْمُودًا) (الإسراء: 79).

واته‌ (له‌به‌شێكی شه‌وگاردا خۆت به‌ ده‌وركردنه‌وه‌ی قورئانه‌وه‌ ماندووبكه‌ له‌ شه‌ونوێژدا، كه‌ زیاده‌ ئه‌ركێكه‌ له‌سه‌ر تۆ، ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی په‌روه‌ردگارت بتخاته‌ شوێن و جێگه‌ی به‌ڕێزه‌وه‌، كه‌ تیایدا سوپاسكراوبیت.
هه‌روه‌ها خوای به‌خشنده‌ ده‌فه‌رموێت:

(تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ المَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ . فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ) (السجدة: 16 ، 17).

(ئه‌و ئیمانداره‌ به‌خته‌وه‌رانه‌) نێوانیان له‌گه‌ڵ ڕاكشان خۆش نییه‌، له‌ جێگه‌ و ڕێگه‌ی گه‌رم و نه‌رمدا (واته‌ به‌ نوێژ و خواپه‌رستی به‌شێكی شه‌و ده‌به‌نه‌ سه‌ر) هه‌میشه‌ نزاو پارانه‌وه‌یان ڕوو به‌ په‌روه‌ردگاریانه‌ له‌ خه‌شم و قین و دۆزه‌خ ده‌ترسن، ئاواتی ڕه‌زامه‌ندی و به‌هه‌شتیان هه‌یه‌ و له‌و رزق و رۆزی و و زانیارییانه‌ی پێمان به‌خشیوون ده‌به‌خشن. جا هیچ كه‌س له‌و به‌خته‌وه‌رانه‌ نازانێت چی بۆ هه‌لگیراوه‌ و شاراوه‌ته‌وه‌ له‌ نازونیعمه‌تی جۆراوجۆر لای په‌روه‌ردگاری، كه‌ چاوان پێی گه‌ش ده‌بنه‌وه‌ و به‌ دیتنی شاد ده‌بن، له‌ پاداشتی كاروكرده‌وه‌ی چاك و پاكیاندا كه‌ ئه‌نجامیان داوه‌).
هه‌روه‌ها( له‌ ئایه‌تی 1-6 سوره‌تی المزمل)دا ده‌فه‌رموێت:

(يا أَيُّهَا المُزَّمِّلُ . قُمِ اللَّيْلَ إلاَّ قَلِيلاً . نِّصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً . أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ القُرْآنَ تَرْتِيلاً . إنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً. إنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلاً . (المزمل: 1 -6)

واته‌ (ئه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی خۆت داپۆشیوه‌، شه‌و هه‌سته‌ نوێژ بكه‌، مه‌گه‌ر كه‌مێكی نه‌بێت، نیوه‌ی، یان كه‌متر له‌ نیوه‌ی كه‌م بكه‌ره‌وه‌، یاخود زیاتری بكه‌و به‌ وردی و له‌سه‌رخۆ ده‌وری قورئان بكه‌ره‌وه‌، چونكه‌ به‌ ڕاستی ئێمه‌ فه‌رمووده ‌و گوفتارێگی سه‌نگین داده‌به‌زێنینه‌ سه‌رت به‌ ڕاستی خۆ پێگه‌یاندن له‌ شه‌ودا قورستره‌ له‌ڕووی كرداره‌وه‌ و باشتره‌ له‌ڕووی ڕه‌فتاره‌وه‌.