شوێنەواری گەلە لەناوچووەكان [أَڵمْ تَرَ كَیْفَ فَعَڵ رَبُّكَ بِعَادْ]

شوێنەواری گەلە لەناوچووەكان

[أَڵمْ تَرَ كَیْفَ فَعَڵ رَبُّكَ بِعَادْ]

ئامادەكردنی: ئەندازیار عادل لەتیف مەولەوی                                                                                                        بەشی دووەم

وەك لە بەشی یەكەمی (شوێنەواری گەلە لەناوچووەكان) دا ئاماژەمان پێكرد، كە ئیعجازی مێژوویی و پەنهانی بە یەكێك لە گرنگترینی بوارەكانی دەرئاسا(موعجیزە) قورئانییەكان دێتە ژماردن, بێگومان لەناو ئەمانیشدا پلە بەندی هەیە و بە گوێرەی گرنگی پێدانی خودی قورئانی پیرۆز بۆ بابەتەكە لە لایەك و دركپێكردن و دۆزینەوەی ئیعجازەكەش لە لایەن مرۆڤەوە لە لایەكی ترەوە دەرئاساكە زیاتر لە لە بواری (باوەڕبە پەناهان) و (دوو دڵ نەبوون لە ڕاستیی قورئانی پیرۆز) ەوە دەخاتە سەر شانۆی واقیع و ئەوكات باوەڕداران باوەڕیان پێی بەهێزتر دەبێت و بێباوەڕانیش دەخاتە بەر بەرپرسێتییەكی گەورەترەوە.
(گەلی عاد)، (گەلی هود –سەلامی خوای لەسەربێت-), (ئۆبار)، (دورگەی لمین)، (اڵاحقاف)، (ئیرەم) و كۆمەڵێك دەستەواژە و زاراوەی تر كە هەمووان ئاماژە بە گەلی (عـــــاد) دەكەن، ئەو گەلەی كە خوای گەورەو میهرەبان پێغەمبەرێكی بۆ ناردبوون بە ناوی (هـــود) – سەلامی خوای گەورەی لێبێت- و بانگی دەكردن بۆ یەكخوا پەرستی و دوركەوتنەوە لە هاوەڵ پەیداكردن بۆ زاتی پەروەردگار
[وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُوداً قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُفْتَرُونَ ] -هود:50-. واتە [بۆگەلی عاد هـــودی برایانمان بۆناردن، پێی گوتن ئەی خزمینە خودای تاك و تەنها بپەرستن، هیچ خودایەكی تر نییە شایستەی پەرستن بێت جگە لە زاتی ئەو، ئێوەش كە خوای تر دەپەرستن و هاوەڵ بۆ خوا دادەنێن، ئەوا تەنها درۆیەكە لە گەڵ خوای گەورەدا دەیكەن و جگە لەدرۆ هیچی تر نییە. ].
خوای گەورە خۆی دەفەرموێت و سوێندی لەسەر دەخوات، كە ئەو دەستەڵات و توانایەی بەخشی بووم بە گەلی عاد بە ئێوەمان نەبەخشیوە، هەروەها هۆكاری بیستن و بینین و لێكدانەوە كە سودی پێ نەگەیاندن.
[وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيمَا إِن مَّكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعاً وَأَبْصَاراً وَأَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلَا أَبْصَارُهُمْ وَلَا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَيْءٍ إِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُون]-اڵاحقاف26-
دیارە گەلی عاد ڕویانكردووەتە بتپەرستی و خوای تاك و تەنهایان لەیادكردووە، هود پێغەمبەریش-سەلامی خوای لەسەر بێت- ئامۆژگاری كردوون و بانگی كردوون بۆ خواپەرستی, بەڵام ئەوان بە سەرلێشێوا و نەفام و درۆزنیان داوەتە قەڵەم. ئەم پێغەمبەرە بەڕێزەش هەر بەردەوام لەگەڵیان دەدوێت و دەفەرموێت من نەفام نیم من پێغەمبەرم، بەڵام بێسودە، تا ئەوكاتەی خوای گەورە عەزاب و خەشمی خۆیان دەخاتە سەر و موجادەلە و زۆربڵێی ئەوان لەسەر كۆمەڵێك بت، كە خۆیان و باو باپیرانیان ناویان لێنابوون هیچ سودێكی پێنەگەیاندن. خوای گەورە هود پێغەمبەر و ئەوانەی لەگەڵیدابوون ڕزگاری كردن و گەلی عادیشی لەناو برد.
هەروەك لە مێژوو ناسی ناسراو (الطبری) ەوە وەرگیراوە مێژووناسان دەڵێن گەلی عاد سێ بتیان پەرستووە كە ناویان (صدا‌ء), (صمود) و (الهبا‌ء) بووە .

لەڕاستیدا باسكردن لە گەلی عاد و هەوڵی بێوچانی هود پێغەمبەر -سەلامی خوای لێبێت- هەموو ئەو دانایی زانیارییانەی لە بواری بیروباوەڕ و بانگەواز و بوارە ئیمانییەكاندا وەریدەگرین زۆرن و بێشومارن، چونكە خوای گەورە جگە لە هەردوو سورەتی (هود) و (اڵاحقاف) لەچەندین سورەتی تردا باسی ئەم گەلە لەناوچوەمان بۆدەكات و وەك پەندێك دەیخاتەوە پێش چاومان.
دۆزینەوەی شوێنەواری شاری ئیرەم:
لە سەرەتای ساڵی 1990ز دا هەموو ڕۆژنامە جیهانییە گەورەكان بە ڕیپۆرتاژ و نووسراوی سەرنجڕاكێش هەواڵی دۆزینەوەی (شارێكی عەرەبی ئەفسانەیی) ونبویان دایە جیهان و بەمەش بۆ یەكەمجار شوێنەواری گەلی عاد ئاشكرابوو.
خوای گەورە دەفەرموێت [وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ] -اڵاحقاف-21-
واتە [یادی براكەی عاد، كە هود پێغەمبەرە (سەلامی خوای لەسەر) بكەرەوە كە نیشتەجێی ناوچەیەك بوون بە (ئەحقاف) ناسرابوو- ناوچەیەكی لمینە دەكەوێتە خواروی دورگەی عەرەبییەوە- كە ئەو قەومە پێش هود و دوای هودیش كۆمەڵێك نێردراوی تر ئینزاری كردن، كە جگە لە خوای تاك و تەنها خوایەكی تر نەپەرستن، هود فەرمووی من لە عەزابی خوای گەورە دەترسم بكەوێتە سەرتان لە ڕۆژی قیامەتدا ]
پێش ئەوەی باس لە دیاری كردنی ناوچەی (اڵاحقاف) بكەین، پێویستە شیكارییەك بۆ مانای وشەی (اڵاحقاف) بكەین: ابن كثیر) لە تەفسیرەكەیدا وشەی (اڵاحقاف)ی بە كۆمەڵە شاخێكی لمین لێكداوەتەوە، بە ڵام (الماوردی) پێناسەیەكی زۆر وردی بۆ كردووە، كە لە ڕاستیدا زۆر دەگونجێت لە گەڵ وێنەكانی (Google Earth)دا و دەڵێت ((اڵاحقاف) كۆی وشەی (حقف)ە بریتییە لە لمێكی زۆر و درێژ و لار، كە نەگەیشتبێتە ئاستێك پێی بگوترێت شاخ. هەروەها لە بارەی پێگەی ناوچەی (اڵاحقاف) لە لایەن ڕاڤەكارانی قورئانەوە جۆرەها بۆچوون هەیە، كە زۆرینەیان پێیان وایە دەكەوێتە خواروی دورگەی عەرەبییەوە. لەم وێنانەی لای خوارەوەدا وینەی هەندێك لە ناوچەی ئەحقاف دەركەوتووە :

وەك لە نەخشەكەدا دیارە ناوچەی (چارەكی خاڵی) –Empty Quarter- دەركەوتووە.

لەم وێنەیەدا كە لە Google Earth ەوە وەرگیراوە ناوچەی ئەحقاف بەڕەنگە قاوەیی باوەكە ی جیادەكرێتەوە.
زانایانی جیۆلۆجی پێیان وایە ئاوی ژێرزەوی لەژێر شاخە لمینەكانی ئەم ناوچەیەدا بەڕێژەیەكی زۆر هەیە و بە هۆی بوونی لێژییەكی لەبەرچاوی زەوییەكان هەموو ئاوی ژێرزەوی ئەحقاف بەرەو ئەو ناوچەیە دەهێنێتەوە، كە ئێستا زانایان پێیان وایە گەلی عادی لێ نیشتەجێبوون .
ساڵی 1990 هەواڵی دۆزینەوەی (شارێكی عەرەبی ئەفسانەیی) ڕوپەڕی ڕۆژنامە جیهانیەكانی داگیر كرد و ئەو هەواڵە دونیای ڕۆژنامەگەری ئەوكاتەی هەژاند شاری (ئیرەم) ، (ئۆبار) ، (عبار) یان (دورگەی لمین).
ئەوشارەی كە پێش 14 سەدە لەقورئانی پیرۆزدا باسی لێوەكراوەو زۆر لە بێباوەڕان، یان ئەوانەی پێیان وابوو، كە پێگە و شاری گەلی عاد تەنها ئەفسانەیە و پشتاو پشت لە عەرەبی دەشتەكی ئەوناوچانەوە وەرگیراوە و گومانیان لە قورئانیش هەبوو، یان دەیانگوت ئەگەر ڕاستە،بۆچی ئەوشارە هیچ شوێنەوارێكی دیار نییە و تەنانەت شوێنەكەشی نازانرێت كوێیە .
پاك وبێگەردیی بۆخوای گەورە، كەپاش چواردەسەدە ئەو جێگایە دۆزرایەوە و پەردە لەسەر شارێكی ونبوو لادرا، كە قورئان لە چەندین جێگادا باسی لێوە كردووە.
زانای لاوی شوێنەوارناس (Nicholas Clapp) ئەو زانایە بوو لە ساڵی 1990ز دا ئەم شارە
ونبووەی دۆزییەوە، ئەم زانایە لە هەوادارانی مێژووی عەرەبی و لەهەمانكاتدا دەرهێنەری فیلمی دۆكیومێنتەری بوو . نیكۆلاس كلاپ لە میانەی ئەو توێژینەوانەی لەم ناوچەیەدا دەیكرد كتێبێكی زۆر گرنگی زاناو توێژەری ئینگلیزی (Bertram Thomas)ی دۆزییەوە كە بەناوی (Arabia Felix) لەساڵی 1932ز دا داینابوو. ناونیشانی كتێبەكەی (بێرترام تۆماس) بریتتیە لەو نازناوە ڕۆمانییەی كە بۆ بەشی باشوری دورگەی عەرەبی داندراوە – شایەنی باسە یەمەن و عومانیش لەو ناوچەیەدان- . یۆنانیەكان بەم ناوچەیەیان گوتووە (Eudaimon Arabia) واتە ناوچەی ( عەرەبی بەختەوەر)، بەڵام توێژەرانی عەرەب لەچاخەكانی ناوەڕاستدا بەم ناوچەیەیان گوتووە (یەمەنی بەختەوەر).
بەواتایەكی تر بەگشتی لەلایەن عەرەب و یۆنان و ڕۆمانییەكانیشەوە ئەم ناوچەیە بە (ناوچەی عەرەبی بەختەوەر ) ناوبراوە، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئەو كەسانەی لە سەردەمی خۆیدا لەم ناوچەیەدا ژیاون خەڵكێكی زۆر بەختەوەر و خۆشگوزەران بوون لە كاتێكدا كەوتونەتە سەر ڕێگای بازرگانی بەهارات كە شوێنێكی ستراتیجی بووە لە نێوان وڵاتی هیند و دورگەی عەرەبیدا لە باشور، هەروەها خاوەنی درەختێكی زۆر بەنرخ بوون، كە (بخور) یان لێبەرهەم دەهێنا و جۆرە بۆنێك بوو لە دابوو نەریتە ئاینییەكانی عەرەبەكاندا بەكار دەهێنراو نرخی ئەوجۆرە بەرهەمە لەوسەردەمەدا هیچی وای لە ئاڵتون كەمتر نەبوو .
بەڵێ (بێرترام تۆماس)،كە ئەم بابەتەی زۆر بەگرنگ گرتبوو خودی خۆشی سەردانی مەیدانیی بۆ ناوچەكە كردووە و لەسەر زاری عەرەبە دەشتەكییەكان سۆراغی شارێكی بەناوی (ئۆبار) یان (عبار) كردووە و لەوپەڕی كاركردندابووە بۆ گەیشتن بە ئامانج ، بەڵام مەرگ مۆڵەتی ئەم زانایەی نەداوەو توێژینەوەكەی نەگەیاندە پایان.
(نیكۆلاس كلاپ) پاش ئەوەی كتێبەكەی ئەم توێژەرە ئینگلیزەی بینی هێندەی نەخایاند دەستیكرد بە توێژینەوەكەی و بڕوای بە بوونی ئەوشارە ونبووە هەبوو، بۆ سەلماندنی هەبوونی شاری (ئۆبار) یان (عبار) كلاپ دوو ڕێگای گرتە بەر:
یەكەم: كاتێك بۆی دەركەوت ئەو شارەی دەشتەكییەكان باسی لێوە دەكەن ڕاستە و هەیە ڕاستەوخۆ داوای لە ئاژانسی ئاسمانی و فەزایی ناسا ی ئەمریكی كرد بۆ دەستخستنی وێنەیەكی ئەوناوچەیە لەڕێگەی مانگە دەستكردەكانەوە، دیارە ئەمەش بەهەوڵێكی بێوچان و لێبڕانێكی زۆر هەتا توانی دەستەڵاتداران ڕازی بكات بەگرتنی ئەو وێنەیە.
دووەم: كلاپ هەستا بە خوێندنەوە و توێژینەوە لە سەر ئەو دەستنووس و نەخشە كۆنانەی كە لە كتێبخانەی ( هانتینغتون ) لە ویلایەتی كالیفۆرنیا بە مەبەستی ئەوەی نەخشەیەكی ناوچەكەی دەست بكەوێت.
پاش ماوەیەكی كورت نەخشەیەكی دۆزیەوە كە لەلایەن (بطلیموس) ی زانای جوگرافیناسی مصری – ئیغریقی یەوە ساڵی (200) ز كێشرابوو، كە لەو نەخشەیەدا پێگەی شارەكە وئەو ڕێگایانەی دێن بۆ شارەكە ڕونكراوەتەوە، لەمكاتەدا هەواڵی تەواوبوونی وێنەكانی ئاژانسی ناسا هاتەوە، كە لە وێنە كەدا هەندێك ڕێگای كاروانچییان دەركەوتووە ، زۆر ئەستەمە لە سەر زەوی ئەوڕێگایانە جیا بكرێتەوە مەگەر لە ئاسمانەوە كاتێك تەماشای هەموو ناوچەكە دەكرێت لە ڕێگەی مانگە دەستكردەكانەوە ئەو ڕێگایانە جیابكرێنەوە.
كلاپ نەخشە كۆنە مصرییەكەی لەگەڵ وێنەكەی ناسادا بەراوردكردو بۆی دەركەوت هەردووكیان لە ڕێگاكاندا لێكدەچن و كۆتا وێستگەی ڕێگاكانیش كە شوێنێكی بەرفراوانە ئەوە شارێكی گەورە و كۆنە.

لەڕێگەی وێنەی مانگی دەستكردەوە ڕێگاكانی كاروانچیانی كۆن دەركەوتووە.
كلاپ دڵنیابوو لە دروستی كارەكەی خۆی و هەمووی چەند ڕۆژێكی نەخایاند دەستی بە هەڵكەندن كرد و وردە وردە شت لەدوای شت لە شوێنەواری ئەو شارە ونبووەی، كە لە زاری دەشتەكییەكانەوە دەبیسترا دەدۆزرایەوە و شاری (ئۆبار- دورگەی لمین-) كە تا دوێنێ شارێكی ئەفسانەیی بوو ئێستا گومانی تێدا نەماو شوێنەوارەكەی وەدەر كەوت.

وێنەی هەندێك لە شوێنەواری گەلی عاد و تیمی هەڵكەندن بۆ دۆزینەوەی شوێنەواری ئەو ژیارە كە لەڕاستیدا وەك لە قورئانی پیرۆزدا ئاماژەی پێفەرمووە تەنها شوێنەوارەكەی ماوە و كارە هونەرییەكانی ئەو ژیارە لەسەر زەویدا سڕاوەتەوە.
بەڵام بەڵگە چییە ئەم شارەی كلاپ دۆزییەوە پێگەی ئەوگەلی (عـــــاد)ە یە كە قورئانی پیرۆز باسی لێوە دەكات؟
دكتۆر زارینز یەكێك لە ئەندامەكانی ئەوتیمە توێژەرەو لێپرسراوی تیمی هەڵكەندنی ئەم شوێنەوارە بووە دەڵێت :پایەی زۆر گەورە یەكێكە لە نیشانە زۆر دیارەكانی شاری (ئۆبار)،لەهەمانكاتدا شاری (ئیرەم) یش بە خاوەن پایە ناودەبرێت، جۆرە پایە و كۆڵەكەیەك كە نموونەی لە ناوچەكەدا نەبووە، ئەمەش باشترین بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە ئەم شارەی دۆزراوەتەوە ئەو شارەیە، كە قورئان باسی لێوە فەرمووە لە سورەتی (الفجر) داو دەفەرموێت:[أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ (6) إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ (7) الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ (8)  ] (الفجر )
واتە: [ئایا نەتزانیوە ئەی موحەمەد پەروەردگارت چی كردووە بە گەلی عاد-6- ئیرەم كە خاوەنی هێز و تەلاری بەرز و پایە و كۆڵەكەی ناوازەبوون-7- لەسەردەمی ئەواندا لە هیچ شوێنێكدا كۆشك و تەلار و پایەی وەك ئەوەی ئەوان دروستنەكرابوو-8- ]
یەكێكی تر لەو بەڵگانەی ،وامان لێدەكات بڵێین ئەم شارەی دۆزراوەتەوە شاری (ئیرەم) ە ئەوەیە، كە شارێكی بازنەییە و ڕاڕەوەكانی بە شێوەی بازنەییە و پایەی خڕ یان بازنەیی تێدایە، كە لەڕاستیدا ئەم جۆرە پایانە تایبەتن و هەموو شارە دێرینەكانی تری ناوچەكە بگەڕێیت تەنها پایەی چوارگۆشە دەبینیت و پایەی خڕ تەنها لەم شارەدا بەدیدەكرێت، هەروەها دەشڵێن پایەكانی ئەم شارە بە ئاڵتون ڕوكەشكراون، یان لە زیو دروستكراون، ئەمەش جوانییەكی كەموێنەی داوە بە پایەكان، ئەمەی باسكرا دەبێتە ڕاڤەیەكی واقیعی فەرموودەكەی خوای گەورە كە دەفەرموێت [ الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ (8) ] –الفجر- .
ئەمە وێنەی یەكێك لە قەڵاكانی شاری (ئیرەم) ە كە (10) م لەژێر چینەكانی لمی بیابانەوە بوو لەڕێگەی مانگی دەستكردی پێشكەوتوی ئەمەریكییەوە گیراوە، لەڕاستیدا ئەم قەڵایە بە گەورەیی و تایبەتمەندی پایەكانی جیادەكرێتەوە .

1- وێنەی شاری ئۆبار پێش هەڵكەندن كە ئاستەمە جیابكرێتەوە چونكە بەتەواوی لم دایپۆشیوە.
2- دەركەوتنی شاری ئۆبار پاش هەڵكەندن و لابردنی 12 م لم .
كە خوای گەورە لە بارەی توانای بیناسازی ئەم گەلەوە لەسەر زاری هود پێغەمبەرەوە -سەلامی خوای لەسەر بێت- پێیان دەفەرموێت [أَتَبْنُونَ بِكُلِّ رِيعٍ آيَةً تَعْبَثُونَ {128} وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ {129}وَإِذَا بَطَشْتُم بَطَشْتُمْ جَبَّارِينَ {130} فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ {131}وَاتَّقُوا الَّذِي أَمَدَّكُم بِمَا تَعْلَمُونَ {132} أَمَدَّكُم بِأَنْعَامٍ وَبَنِينَ {133}وَجَنَّاتٍ وَعُيُونٍ {134} إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ{135} قَالُوا سَوَاء عَلَيْنَا أَوَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَكُن مِّنَ الْوَاعِظِينَ {136}] –الشعراء-واتە: [ئایا ئێوە لە هەموو شوێنێكی بەرزدا بینای بڵند دروستناكەن؟ و گاڵتە بە خەڵكانی ڕێبواریش ناكەن؟ ئەمەش زیادەڕەوییەو هیچ سودێكی بۆ دین و دونیاتان نییە-128- لەڕێی كارگەكانتانەوە هەر خەریكی دروستكردنی قەڵا و باڵەخانەی بەرزن، یان خەریكی كۆگای ئاون لە ژێر زەویدا وادەزانن ئیتر نامرن-129- كاتێك دەست دەوەشێنن بە مەبەستی كوشتن یان لێدان زۆر بە ستەمكارانە ئەنجامی دەدەن-130- لەخوابترسن و گوێڕایەڵم بن ئەوە باشترە بۆتان-131- لەخوابترسن لەو هەموو نازو نعمەتەی پێی بەخشیون و لێیشتان شاراوانییە-132- ئاژەڵی پێبەخشیون لە وشتر و مانگاو ماڵات… و منداڵ و نەوەیشی پێبەخشیون-133- هەروەها باخچە و باخات وبێستانی زۆر لەگەڵ كانی و ڕوبار و سەرچاوەی ئاو-134- هود پێغەمبەر –سەلامی خوای لەسەر بێت – فەرمووی من لەوە دەترسم، ئەگەر ئێوە سوربن لەسەر كوفر و باوەڕنەكردن و ستەم و پێنەزانینی نیعمەتەكان ئەوا سزای گەورەی دونیاو ڕۆژی دواییتان بكەوێتە سەر-135- گوتیان لای ئێمە یەكسانە بیرمان بخەیتەوە و بمانترسێنیت، یان وازمان لێبهێنیت و قسە نەكەیت، چونكە ئێمە باوەڕت پێناهێنین-136- ]

تۆمارە مێژووییەكان دەریانخستووە، ئەم ناوچەیە سەوز و تەڕو پاراو و بەبەرهەم بووە، هەروەك لە قورئانی پیرۆزیشدا ئاماژەی پێكراوە، بەڵام توشی گۆڕانكاری ئاووهەوا هاتووە و بووە بەناوچەیەكی بیبان و وشك و بێبەرهەم .
هەروەك لە وێنەكانی یەكێك لە مانگە دەستكردەكانی سەر بە ئاژانسی ئاسمانی و فەزایی ناسای ئەمەریكییەوە دەبینرێت، كە لە ساڵی 1990 ز دا گیراوە دەریخستووە، كە ئەم ناوچەیە كۆمەڵێك زۆر بەندا و كەناڵ و جۆگای ئاودێرییان هەبووە و سیستمێكی ئاودێری ڕێكخراویان هەبووە، كە توانای فەراهەم هێنان و كۆكردنەوەی ئاوی بۆ 200,000 كەس هەبووە. هەروەها وێنەی دوو ڕوبار گیراوە كە لە ئێستادا تەنها شوێنەكەیان لە ئاسمانەوە دەردەكەوێت و وشكیان كردووە ، لێكۆڵوەران پێیان وایە ئەم ناوچەیە ناوچەیەكی سەوز و كشتوكاڵی بووە.

وێنەی دوو روبار كە گەلی عاد سودیان لێبینەوە و لە ئێستادا وشكیان كردووە..
ئەوەی كە مایەی سەرسامییە ئەوەیە، وەك لەسەرەوە باسمانكرد قورئانی پیرۆز لە لایەك و تۆمارە مێژوییەكانیش لە لایەكی تر ئاماژە بە ئاو و باخ و باخاتی ئەم ناوچەیە دەكەن، بەڵام لە ئێستادا دەبینین ناوچەیەكی وشك و بیبانە!. بەڵێ ئەمە ئەو خاڵەیە كە گرنگە باسی لێوە بكەین، وەك گۆڤاری (Am’ interesse) ی فەرەنسی ئاماژەی پێكردووە، شاری ئیرەم یان (ئۆبار) توشی ڕەشەبا و گەردەلولێكی لمین هاتووە چین بەچین بووەتە هۆی داپۆشینی شارەكە و بەرزی ئەو لمەش كە داباریوەتە سەر ئەو شارە بە (12)م مەزەندەكراوە.
خوای گەورە باس لە چركەساتی دەست پێكردنی لەناوبردنی ئەو شارەو گەلەكەی ناویمان بۆ دەكات و دەفەرموێت: [كَذَّبَتْ عَادٌ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَنُذُرِ{18} إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرّ{19} تَنزِعُ النَّاسَ كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ مُّنقَعِر{20}] –القمر-
واتە [گەلی عادیش بڕوایان بە هود پێغەمبەر نەكرد- سەلامی خوای لەسەر بێت- تۆڵەی ئێمەش لەسەر كوفر و ئینزاركردنیان بۆ بڕوانەكردنیان بە پێغەمبەرەكەیان، باوەڕنەهێنان پێی بێگومان بەهێز و بە ئازار بوو-18- بێگومان بایەكی زۆر سارد و دەنگ بەرزمان هەڵكردە سەریان لەڕۆژێكی شومدا كەبەردەوام بوو لەسەریان -19- خەڵكی لە ڕەگ دەردەهێناو لە سەر سەر دەیدان بە زەویدا و سەریان لەلاشە دەبووەوە، هەروەك چۆن دارخورما لە قەدەكەی جیادەبێتەوە-20-]. هەروەها لە شوێنێكی تردا قورئانی پیرۆز دەفەرموێت: [ وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِكُوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عَاتِيَةٍ{6} سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً فَتَرَى الْقَوْمَ فِيهَا صَرْعَى كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ{7}]- الحاقە- واتە: [گەلی عاد بە بایەكی زۆر سارد و دەنگ بەرز و بەهێز بە هیلاكدا بران و لە ناو بران -6- لەگەڵ توڕەیی خۆیدا بۆی ناردن حەوت شەو و هەشت ڕۆژی یەك لەدوای یەكی خایاند بێ پشوو و بێ وەستان، لەوشەو و ڕۆژانەدا دەتبینی ئەوخەڵكە مردون و هەروەك قەدی دارخورمای ناوكلۆر لێی دەكەوتن-7- ].
ئەوەی لەم وتارەدا دەرفەتمان مابێت باسی لێوە بكەین دواین تابلۆی قورئانییە، كە بە وشە پیرۆز و پڕ ڕەوانبێژییەكەی باس لە تەنها ساتە وەختێكی زۆر كەممان بۆدەكات پێش ڕووداوەكە، كە دەفەرموێت: [فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضاً مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ{24}]- اڵاحقاف- واتە: [جاكاتێك هەورێكیان بینی ڕووەو دۆڵ و ناوچەكەیان دێت، گوتیان ئەوە هەورێكی باراناوییەوە بارانمان بۆ دەبارێنێت، نەخێر ئەوە ئەو كارەسات و بەڵایەیە كە پەلەتان دەكرد بۆتان بێت، ئەوە بایەكی بەهێزە و سزایەكی بە ئێش بەئازاری لە خۆگرتووە ].
لەو ئایەتانەی سەرەوە بۆمان دەركەوت، كە جۆری ئەو بایەی هەڵیكردووەتە سەریان یەكەم (ڕیح صَرْصَر) بایەكی زۆرسارد بووە كەواتە بایەك بووە لە باكورەوە هاتووەو لە بیبانی چارەكی خاڵییەوە( ربع الخالی) كە خۆڵێكی زۆر وردی هەیە ، دووەم (عاتیە) واتە خێراییەكەی زۆر زۆر بەهێز بووە، كە سەدان كیلۆمەتر بووە لە كاتژمێرێكدا بیگومان بایەكی تێكدەرە و هەرچی بەر دەكەوێت لە مرۆڤ و ئاژەڵ و دارو درەخت لولیدەكات و دەیفەوتێنێت هەروەك لەگەردەلولەكاندا (اعصار) دەیبینین.كەواتە گەردەلولێكی لمینی زۆر گەورە بووە لەم وێنەیەدا تەماشای ئەم گەردەلولە لمینە بكە بۆ تێگەیشتنت لە باسەكە.

وێنەی گەردەلولێكی لمین .
بۆیە جێی خۆیەتی بە بێباوەڕان بڵێینن كە قورئان فەرموودەی خوایە و خوای گەورە خۆی مرۆڤ و بونەوەری فەراهەمهێناوە هەرخوای گەورەش گەلی عادی دروستكردووە و لەناویشی بردوون خۆیشی لەڕێگەی قورئانەوە ئاماژەی بە شوێن و شێوازی لەناوچونەكەشیان كردووە. ئێمەی مرۆڤیش پاش چواردە سەدە لە دوای هاتنە خوارەوەی ئەو ئایەتانە و بەبەكارهێنانی ئەم هەموو تەكنەلۆجیاو مانگی دەستكردو ئامێرە پێشكەوتووانەوە، ئینجا گەیشتینە ئەو ئەنجامەی كە كۆمەڵێك ڕاڤە بۆ ئەو گەلە و شوێنەوارەكانیان بكەین لە كاتێكدا خوای گەورە لە قورئاندا باسی لێوە فەرمووە و پێغەمبەرەكەشی سەروەرمان موحەمەد-درودی خوای لەسەر بێت- بە ئەمانەتەوە ئەو قورئانەی پێگەیاندوین و ئێمەش جارێكی تر بەم بەڵگە ڕوونانە و چەندین و هەزاران بەڵگەی تری ئاوا بەهێزیش بەوانە دەڵێین كە گومانیان لە بێگەردی قورئانی پیرۆز هەیە، دەڵێین قورئان فەرمودەی خوایە، بێگەردیشە و بە بێگەردیش دەمێنێتەوە بۆیە خۆشبەختی بۆ ئەو كەسەی دەیكاتە دەستوری ژیانی و نێردراوەكەشی كە دواین پێغەمبەرە دەكاتە ڕابەر و ڕێگای بەرەو بەهەشت دەگرێت.

ئەو جێگایەی گەلی عادی تێدا ژیاوە ئێستا پڕبوە لە لم و بۆتە شاخی لەلم پێك هاتوو.

سەرچاوەكان:
1- قورئانی پیرۆز
2- تەفسیری الجلالین .
3- تەفسیری المیسر.
4- Google Earth.
5- اڵامم البائدە ………… هارون یحیی.
6- وتارێكی فراس نور الحق – كە لە پێگەی –موسوعە الاعجاز العلمی فی القران و السنە وەرگیراوە.

7- وتارێكی دكتۆر منصور أبو شریعە العبادی -جامعە العلوم و التكنلوجیا الاردنیە- كە لە پێگەی –موسوعە الاعجاز العلمی فی القران و السنە-وەرگیراوە.