وەسفی قۆناغەكانی كۆرپەلە

ن/ پرۆفیسۆر مارشاڵ جۆنسۆن/ كۆلێژی جێفێرسۆنی پزیشكی لە فیلادیلفیای ئەمریكا
مامۆستا عەبدولمەجید زندانی، د. موستەفا ئەحمەد.
و/ خالید بەرزنجی

دەستپێك:
لە مێژووی كۆرپەلەزانیدا دەرخستنی قۆناغە جۆراو جۆر و یەك لە دوای یەكەكان كە كۆرپەلە پێیدا تێپەڕدەبێت، یەكێك بووە لە مەسەلە قورس‌ و ئاڵۆزەكان، هۆكاری ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو قەبارە زۆر زۆر بچوكەی كە كۆرپەلە لەقۆناغەكانیدا، بەتایبەتی لەهەفتە یەكەمینەكانی سكپڕیدا هەیەتی، هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ ئاسان نەبوونی سەیركردن‌ و پشكنینی كۆرپەلە بەبێ‌ تەكنیك‌ و ئامێری پێشكەوتووی تایبەتی لە منداڵداندا، لەبەرئەوە هەتا سەدەی (17ز) كە وردبین دروستنەكرابوو، بە درێژایی چەندین سەدە تێگەیشتنی راست بۆ ئەم زانستە نەبوو، بگرە نەدەزانرا كە رۆڵی هەریەك لە نێرو مێ‌ لە دروستكردنی كۆرپەلەدا چییە؟
ئەمە لەكاتێكدا كە قورئانی پیرۆز مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی (7) زایینی‌ و یەكەمین سەرچاوەی بەردەستی مرۆڤایەتیشە كە باسی لەقۆناغە جیاواز و جیاكەرەوەكانی كۆرپەلە كردبێت. قورئانی پیرۆز چەندین زاراوە و ناوی بۆ قۆناغەكان داناوە كە بەهۆی ئەو زاراوانەوە پێناسەی وردی رووكەشی دەرەوەی كۆرپەلە و گرنگترین كردار و رووداوی ناوەوەی هەریەك لە قۆناغەكان دەكات، سەلمێنراویشە زاراوەكانی قورئانی پیرۆز بۆ قۆناغەكانی كۆرپەلە، نموونەیترین‌ و شیاوترین ناون‌ و هەموو ئەو مەرجانەی تێدایە كەپێویستە لە زاراوەی زانستیی زۆر ورددا هەبن.
خوای گەورە لەسورەتی (المۆمنون)دا قۆناغەكانی كۆرپەلە رووندەكاتەوە و دەفەرموێت:

(ولقد خلقنا الانسان من سلالة من طين، ثم جعلنه نطفة في قرار مكين، ثم خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاما فكسونا العظام لحما ثم أنشأناه خلقا ءاخر فتبارك الله أحسن الخالقين) المۆمنون 12ـ14.

واتە: بە ڕاستی ئێمە مرۆڤمان لە پێكهاتەیەك لە قوڕ بەدیهێناوە، پاشان كردومانەتە نوتفەیەك لە جێگەیەكی لەبارو پارێزراودا كە منداڵدانی دایكە، پاشان نوتفە ئاوەكەمان كردە عەلەقە، پاشان عەلەقەکەمان كردە موزغە، پاشان موزغەکەمان كردە ئێسك، دوابەدوای ئەوەیش ئێسكەكەمان بەگۆشت داپۆشی، پاشان لەشێوەیەكیتردا دەرمانهێناوە (شێوەی ئادەمیزاد)، بەڕاستی خوای گەورەیش بەرز و پیرۆزە و باشترین بەدیهێنەرە.

قۆناغەكانی ئەم لێكۆڵینەوەیە:

قۆناغی یەكەم (نطفة):
پێناسەی زاراوەیی (نطفة):

لە زمانی عەرەبیدا وشەی (نطفة) بە چەند مانایەك هاتووە لەوانەیش: (القلیل من الما‌ء والذی یعدل قطرة) واتە: كەمێك لە ئاو بە ئەندازەی دڵۆپێك. لە بەرگی نۆیەمی (لسان العرب/ ص335)دا لەبارەی (نطفة)وە دەڵێت: “والواحدة نطَفهُ، ونُطَفة شبهت بقطرة الماء“. واتە: (نطفة) چوێنراوە بەدڵۆپێك ئاو، هەروەها لە (تاج العروس/ ج6، ص258-259)و (لسان العرب/ ج9، ص336) لەم بارەیەوە دەڵێن: “ونطفت آذان الماشية وتنطفت، إبتلت بالماء فقطرت“. واتە: تكانەوەی ئاو لەگوێچكەی ئاژەڵ كاتێك تەڕدەبێت‌ و دڵۆپی ئاوی لێدەتكێت.
لە فەرموودەیەكی پیرۆزی پێغەمبەردا(صلى الله عليه وسلم) كە ئیمام موسلیم لە سەحیحەكەیدا (ب1، ل42)دا گێڕاوێتییەوە، وشەی (نطفة) هاتووە كە فەرمویەتی:

(فلم نزل قياما ننتظره حتى خرج إلينا وقد إغتسل ينطف رأسه بالماء). واتە: راوەستابووین چاوەڕێی پێغەمبەرمان(صلى الله عليه وسلم) دەكرد، هەتا بۆ لامان هاتە دەرەوە و خۆی شۆردبوو دڵۆپە ئاو لە سەری دەتكایە خوارەوە.
هەروەها ئیمام ئەحمەد لە (مسند)دا لە (ب3، ل166)دا لەئەنەسی كوڕی مالیكەوە (خوا لێیان ڕازی بێت) گێڕاوێتییەوە دەفەرموێت:  (كنا جلوسا مع رسول الله(صلى الله عليه وسلم) فقال: يطلع عليكم الآن رجل من أهل الجنة، فطلع رجل من الأنصار تنطف لحيته من وضوئه). واتە: دانیشتبووین لەگەڵ پێغەمبەری خوادا(صلى الله عليه وسلم) فەرمووی: ئێستا پیاوێكتان لە ئەهلی بەهەشت لێ دەردەكەوێت، پاش ئەوە پیاوێكی (ئەنسار) دەركەوت‌ و بەهۆی دەستنوێژەكەیەوە ئاو لە ڕیشی دەتكایە خوارەوە.
لە فەرمودەیەكی دیكەدا:

(مرّ يهودي برسول الله(صلى الله عليه وسلم) وهو يحدث أصحابه، فقالت قريش: يايهودي إن هذا يزعم أنه نبي، فقالت: لأسألنه عن شيءٍ لايعلمه إلاّ نبي، فجاء حتى جلس ثم قال: يا محمد(صلى الله عليه وسلم) مم يخلق الإنسان؟  فقال رسول الله(صلى الله عليه وسلم): يا يهودي من كلٍ يخلق من نطفة الرجل ومن نطفة المرأة).

واتە: جولەكەیەك بەلای پێغەمبەری خوادا(صلى الله عليه وسلم) رۆیشت كە قسەی بۆ هاوەڵەكانی دەكرد، قوڕەیشییەكان بە جولەكەكەیان وت: ئەو پیاوە دەڵێت: من پێغەمبەرم، جولەكەكەیش وتی: ئێستا من پرسیارێكی لێدەكەم، پێغەمبەر نەبێت كەسی دیكە نایزانێت، پاشان هات دانیشت، پاشان وتی: ئەی موحەممەد(صلى الله عليه وسلم) مرۆڤ لە چی بەدی دەهێنرێت؟ پێغەمبەریش(صلى الله عليه وسلم) فەرمووی: ئەی جولەكە، مرۆڤ لە هەردووكیانەوە بەدی دەهێنرێت، لە نوتفەی پیاو و لە نوتفەی ئافرەتەوە.
زاراوەی (نطفة) لە گیانداری مەنەوی‌ و هێلكۆكە دەستپێدەكات‌ و بەقۆناغی چاندن (الإنغراس) یان كێڵان (الحرث)، كۆتایی پێدێت. (نطفة)یش لە ماوەی دروستبوونیدا بەم قۆناغانەدا دەڕوات:

1- ئاوی قوڵپدەر (ما‌ء الدافق):

ئاوی پیاو بە قوڵپ و تەكان دەڕوات، هەروەك لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە:

(فلينظر الانسان مم خلق، خلق من ماء دافق) الطارق 5ـ6.

واتە: با مرۆڤ تەماشاب كات لە چی بەدیهێنراوە، لە ئاوێكی بەتەكان و قوڵپدەر بەدیهێنراوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، قورئانی پیرۆز هۆكاری پاڵپێوەنانی ئاوەكە بەتەكان و قوڵپ، بۆ خودی ئاوەكە خۆی دەگەڕێنێتەوە، هەروەك وشەی (دافق) كە (إسم الفاعل)ە واتە: بە (بكەر) هاتووە نەك بە (إسم المفعول)، وەك لەتەفسیری قورتوبی بەرگی دووەم (ل4) و لە پەراوێزی (جمل)ی تەفسیری (جلالین) بەرگی چوارەم (ل517)داو (فتح القدیر) بەرگی پێنجەم (ل419)دا، لەبارەی بەكارهێنانی وشەی (دافق) كە بە (إسم الفاعل) هاتووە دەڵێن: “أن القرآن يسند التدفق للماء نفسه، مما يشير إلى أن للماء قوة دفق ذاتية“. واتە: قورئانی پیرۆز، هۆكاری پاڵپێوەنانی ئاوەكە بۆ ئاوەكە خۆی دەگەڕێنێتەوە، ئەمەیش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ئاو هێزێكی پاڵپێوەنانی خۆیی تێدایە.
زانستی سەردەمیش سەلماندویەتی بۆ ئەوەی كرداری پیتاندن روو بدات، پێویستە گیاندارە مەنەوییەكانی نێرینە بەردەوام لە زیندووێتی‌ و جموجوڵ‌ و تەكاندابن‌ و بە هەمان شێوە هێلكەیش بەردەوام لە زیندووێتی‌ و جوڵە و تەكاندابێت‌ و بەرەو قەناتی (ڤالوب) بڕوات.

وێنەی هێلكۆكەیەكی نەپیتێنراو لەناو لۆچەكانی جۆگەی هێلەكەدا، چاوەڕوانی سپێرمێك دەكات تا پێكەوە مرۆڤێكی نوێ‌ بنیاتبنێن، پەردە لۆچەكان چەندین رژێن دەردەدەن كە كاری لێكردنەوەی پەردەی دەرەكیی خانەكان ئەنجامدەدەن‌و رێ‌ بەگیانداری مەنەوی دەدەن بگەنە پەردەی پارێزەری هێلكۆكە. وەرگیراوە لەكتێبی: (Nilsson et al, Achild is Born, Newyork, Delacorte Press, 1982)

لە چاپی (3)ی كتێبی: (Human Reproduction Essentials of Reporductive and Perinatal Medicine) كە نوسراوی هەردوو زانا (پەیج‌ و ڤیللی)یە هاتووە: “ئاشكرایە جگە لە ئاوی پیاو و گیاندارە مەنەوییەكان، چەندین رەگەزی دیكە یارمەتیی كرداری پیتاندن دەدەن، لەوانەیش، ماددەی پڕۆستاگلاندین: (Prostaglandin)ە، كە دەبێتە هۆی هاتنەوەیەك‌ و بچوكبوونەوەی منداڵدان، ئەمەیش دەبێتە هۆی گواستنەوەی گیاندارە مەنەوییەكان بۆ شوێنی پیتاندن”.
لە (ل10)ی كتێبی: (The developing human)دا كە لەنوسینی پرۆفیسۆر (كیس مۆر)ەو مامۆستای كۆرپەلەزانییە لە زانكۆی تۆرنتۆی كەنەدا، دەڵێت: “بەهەمان شێوەیش ئاوی ئافرەت جگە لەهێلكە، چەندین رەگەزی دیكەی تێدایە كە بەشداری دەكەن‌ و یارمەتیی كرداری پیتاندن دەدەن، لەوانەیش: هەندێ‌ ئەنزیم كە قەناتەكان‌ و رووی منداڵدان دەیڕێژن، وا لە گیانداری مەنەوی دەكەن توانای پیتاندنی هەبێت، ئەویش بە لابردنی پرۆتینی شەكریی لەسەر گیاندارە مەنەوییەكە”.
لە كتێبی (Achild is Born) واتە: لەدایكبوونی منداڵ كە نوسراوی نیلسۆن (Nilsson) ە لە (ل28)دا دەڵێت: “ئەم ئەنزیمانە جگە لەوەی كە دەبنە هۆی لابردنی پرۆتینی شەكریی لەسەر گیانداری مەنەوی، هەڵیشدەسن بە لابردنی ئەو خانانەی كە چواردەوری هێلكەیان داوە و پەردەی هێلكە لە بەردەم گیانداری مەنەویدا دەردەخەن”.
كەواتە: وشەی (نطفة) بەمانای بڕێكی كەمی شلە دێت، ئەم زاراوەیە وەسفی ئەو بڕە شلانە دەكات كە بەشێوەی بەتەكان لەلایەن (نێرو مێ)ەوە دەڕێژرێن.

2- (السلالة):

لەزمانی عەرەبیدا وشەی (سلالة) بەچەند مانایەك هاتووە لەوانەیش: لە (لسان العرب/ ج11، ص388)دا و ( قاموس المحیط/ ج3، ل7)و (تاج اللغة/ ج5، ص1731)و (تاج العروس/ج7، ص377-378)دا دەڵێن: “السلالة إنتزاع الشی‌ء وإخراجه فی رفق“. واتە: راكێشانی شتێك‌ و دەرهێنانی بەهێواشی‌ و لەسەرخۆیی.
مانایەكی دیكەی (سلالة) لە (القاموس المحیط/ ج3، ص47) و (تاج العروس/ ج7، ص377–378)دا هاتووە: (تعني أيضا السمكة الطويلة). واتە: هەروەها بەمانای ماسیی درێژكۆلە دێت.
هەروەها سەبارەت بە وشەی (الما‌ء المهین) لەتەفسیری (طبری/ ج21، ص59)و تەفسیری (قرطبی/ ج19، ص159)دا دەڵێن: مەبەست لە(السلالة) ئاوی پیاوە. ئەگەر بڕوانینە گیاندارە مەنەوییەكانیش بۆمان دەردەكەوێت كە بەشێكن لەئاوی پیاو و لەسەر شێوەی ماسیی درێژكۆلە بەهێواشی لەئاوی پیاو (ما‌ء المهین)ەوە دێنەدەرەوە. قورئانی پیرۆزیش لەم ئایەتەدا ئاماژە بۆ هەموو ئەوانە دەكات، وەك دەفەرموێت:

(ثم جعل نسله من سلالة من ماء مهين) السجدة 8.
لەماوەی كرداری پیتاندندا، ئاوی پیاو بەقەناتی زێدا دەڕوات هەتا لە قەناتی ڤالوبدا بەرەو رووی هێلكە دەبێتەوە، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە، كەمێك لەئاوی پیاو دەگاتە ئەو شوێنە و تەنها یەك گیانداری مەنەوی هێلكەكە دەبڕێت، لە دوای ئەوەیش یەكسەر گۆڕانكارییەكی خێرا لە پەردەی هێلكەكەدا روودەدات بە جۆرێك كە ناهێڵێت گیاندارە مەنەوییەكانی دیكە بچنەژوورەوە، بە چوونە ژوورەوەی ئەو گیاندارە مەنەوییەیش بۆ هێلكە، هێلكەی پیتێنراو دروست دەبێت.

 

وێنەی هێلكۆكەیەك سەد جار گەورەكراوە، بەهۆی ملیۆنان كوڵكی بچووكەوە لەناو شلەكانی جۆگەی  هێلكەدا پاڵیپێوەدەنرێت بۆ ناوجۆگەی هێلكە. وەرگیراوە لەكتێبی:(Nilsson et al, Achild is Born, Newyork, Delacorte Press, 1982)

 فەرموودەیەكی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە ئیمام موسلیم لەسەحیحەكەیدا بەرگی دووەم (ل1064) گێڕاوێتییەوە، ئاماژە بەوە دەكات كە كرداری پیتاندن لە هەموو ئاوی پیاوێك روونادات، هەروەك دەفەرموێت: (ما من كل الما‌ء یكون الولد) واتە: هەموو ئاوی پیاوێك نابێتە منداڵ. بەو جۆرە تەنها گیاندارێكی مەنەوی لەو هەزاران گیاندارەی ئاوی پیاودا كرداری پیتاندن دروست دەكات، بەوەیش وەسفەكەی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) زۆر بە وردیی هەموو ئەو مانا زانستییانە دەردەخات كە زانستی ئەمڕۆ دەریخستوون.

3- دڵۆپی ئاوێتە (نطفة أمشاج):

هێلكەی پیتێنراو شێوەی دڵۆپ وەردەگرێت، ئەمەیش بەتەواوی لەگەڵ مانای یەكەمی وشەی (نطفة)دا دەگونجێت كەبەمانای دڵۆپ دێت، واتە (نطفة أمشاج) بەمانای دڵۆپێكی ئاوێتە لە دوو ئاو دێت، ئەم قۆناغەیش لەسەرەتای دروستبوونییەوە كە بەشێوەی زانستی بە(زایگۆت) یان (هێلكەی پیتێنراو) ناسراوە، قورئانی پیرۆز ئاماژە بۆ ئەم قۆناغە دەكات‌ و دەفەرموێت:

(انا خلقنا الانسان من نطفة أمشاج نبتليه فجعلناه سميعا بصيرا) الإنسان 2.

لێرەدا خاڵێكی زۆر گرنگ هەیە كەپەیوەندیی بەم دەقە قورئانییەوە هەیە، ئەویش وشەی (نطفة)یە كە بەشێوەی (ناوی تاك) هاتووە، بەڵام وشەی (أمشاج) كە سیفەتە بەشێوەی (كۆ) هاتووە، لە ڕێزمانی عەرەبیدا هەمیشە دەبێت (صفە) شوێنكەوتەی (موصوف)بێت واتە: ئەو شتەی كە وەسف دەكرێت ئەگەر تاك یان كۆ بێت، دەبێت وەسفەكەیش هەمان حاڵەتی هەبێت، بەڵام لەم ئایەتەدا دەبینین (صفة) شوێنكەوتووی (موصوف) نییە، چونكە (نطفة) تاكە و سیفەتەكەی كە(أمشاج)ە كۆیە.
زاراوەی (نطفة أمشاج) لە لای زانا موفەسیرە پێشینەكانی قورئانی پیرۆز ئاشكرابووە، هەروەك تەفسیری (قرطبی/ ج19، ص121)و پەراوێزی صاویی تەفسیری (جلالین/ ج4، ص273)و (فتح القدیر/ شوكانی/ ج5، ص344) وتویانە: “النطفة مفردە لكنها فی معنی الجمع“، واتە: (نطفة) تاكە بەڵام لەمانای كۆدا دێت.
زانستی ئەمڕۆ دەتوانێت زۆر بەڕوونی ئەم مانایە لێك بداتەوە، بەو شێوەیەی كە توێژەرەوانی پێشوو لە دەقە قورئانییەكەوە بەڵگەیان هێناوەتەوە.

 وشەی (أمشاج) لە ڕوانگەی زانستییەوە سیفەتێكی كۆیە و زۆر بە وردی‌ و بە تەواوی وەسفی وشەی (نطفة)ی تاك دەكات، كە ئەمەیش ئاماژەیە بۆ ئەو ئاوێتەیەی دروستدەبێت‌ و سیفەتەكانی باوان‌ و نەوەكانی هەموو كۆرپەلەیەك هەڵدەگرێت. ئەم قۆناغە لەگەڵ ئەوەی بەردەوام دەبێت لەسەر گەشەكردن‌ و دابەشبوون بە چەند خانەیەكی بچووك‌ و بچوكترەوە كە ناودەبرێت بە (blastomeres) (پلاستۆمێرس یان پلاستیۆلا یان ئەریمە)، بەڵام شێوە دڵۆپییەكەی خۆی دەپارێزێت. لەپاش ئەمە بە چوار رۆژ بارستەیەكی گۆیی لەخانە دروست دەبێت كە ناودەبرێت بەتۆوەسوڕ یان توویی (morula). دوای پێنج رۆژی تری پیتان، (نطفة) بە (blastocyst) واتە: ئەریمەبۆشایی ناودەبرێت، لەگەڵ ئەمەیشدا خانەكانی تۆوەسوڕ بۆ دووبەش كەرت دەبن. هەرچەندە (نطفة) لەم كاتەدا بۆ چەند خانەیەك لە ناوەوە دابەشدەبێت، بەڵام سروشت‌ و شێوەی دڵۆپەیی خۆی لەدەستنادات، ئەویش بەهۆی پەردە ئەستورەكەیەوە كەخۆی و رووخساری دەپارێزێت، لەهەموو ئەوقۆناغەی كە باسمانكرد، زاراوەی (نطفة أمشاج) لە هەموو گەشەكردنەكانیدا شێوەیەكی زۆر تەواو و گونجاو دەدات بە (نطفة)، هەروەها لەوكاتەدا بەشێكە لەئاوی پیاو و ئافرەت، شێوەی (دڵۆپ)یش وەردەگرێت، كە لەمانای (نطفة)دا خۆی دەبینێتەوە، هەروەها چەند تێكەڵێكی زۆر هەڵدەگرێت كە لە وشەی (أمشاج)دا خۆی دەبینێتەوە، لەبەرئەوە ئەم قۆناغەی كۆرپەلە شێوەی دەرەوە و پێكهاتەی ناوەوەی قۆناغەكە دەردەخات، لەكاتێكدا زاراوەی (مۆریولا یان تۆوەسوڕ یان تویی) كە بەمانای: شتێكی بێ بۆشایی‌ و ناوپڕ دێت كە شل نەبێت، زاراوەیەكی پڕاوپڕ نییە بۆ ئەم قۆناغە، هەروەها هەموو ئەو زاراوانەی دیكە كە بۆ ئەم قۆناغە دانراون وەكو قۆناغی دوو خانەیی‌ و چوار خانەیی‌ و هەشت خانەیی، هیچیان بەتەواوی مانای قۆناغەكان ناگەیەنن وەك ئەو پێناسەیەی كە خوای گەورە بۆ ئەم قۆناغەی داناوە ئەویش (نطفة أمشاج)ە.

 

وێنەیەكی وردبینیی نوتفە لەقۆناغی تویی (مۆریولا)دا

  ئەنجامەكانی پێكهاتنی هێلكەی پیتێنراو (نطفة أمشاج):
أ‌) بەدیهێنان (الخلق):
ئەمە سەرەتای راستەقینەی بوونی مرۆڤە، چونكە گیانداری مەنەوی – پیاو (23) بۆهێڵ – هەڵگری بۆماوەیی تێدایە، بەهەمان شێوەیش هێلكۆكە (23) هەڵگری بۆماوەیی هەیە، كە نیوەی ژمارەی هەڵگرە بۆماوەییەكان دەنوێنێت لە هەر خانەیەكی مرۆڤدا، گیانداری مەنەوی (سپێرم) لەگەڵ هێلكەدا یەكدەگرن‌و خانەیەكی نوێی مرۆڤ كە ژمارەی كرۆمۆسۆمەكانی (46) دانەیە پێكدەهێنن، بەبوونی ئەو خانەیەیش كەهەڵگری ئەو ژمارە كرۆمۆسۆمەیە، بونەوەری مرۆڤ دروستدەبێت‌و هەموو هەنگاوەكانی دواتریش پشت بەم هەنگاوە دەبەستن‌ و لەمەوە سەرچاوە دەگرن، كەواتە: ئەمە یەكەمین هەنگاوە بۆ بوونی بەدیهێنراوێكی نوێ‌.

ب) دووەمین ئەنجام لەپێكهاتنی (نطفة أمشاج)دا بریتییە لە:

كرداری ئەندازەگیری (التقدیر) یان (بەرنامەی جینەكان): پاش چەند كاژێرێك لە دروستبوونی مرۆڤێكی نوێ‌، لەناو خانەیەكی تەواودا كردارێكی دیكە دەستپێدەكات، ئەویش یەكگرتنی ئەو سیفەتانەیە كە لە داهاتوودا لەسەر كۆرپەلەكە دەردەكەون، واتە: سیفەتە زاڵەكان، هەروەك سیفەتە بەزیوەكانیش لەم كردارەدا دیاریدەكرێن كە لەوانەیە لەنەوەكانی داهاتووتردا دەربكەون، بەو جۆرەیش ئەندازەگیریی وەسفەكانی كۆرپەلەو دیاریكردنیان تەواودەبێت.
وشەی (تقدیر) لەزمانی عەرەبیدا بەم مانایانە دێت:
1- (الترویة والتفكیر فی تسویة أمر وتهیئتە). واتە: تێڕامان‌و بیركردنەوە لەئەنجامدان‌و ئامادەكردنی كارێك.
2- (تقدیره بعلامات یقطعه علیها). واتە: خەمڵاندن بەنیشانە و هێمایەك كە گومانی تێدانەبێت.
3- (أن تنوي أمرا بعقدك، تقول: قدرت أمر كذا وكذا، أي: نويته وعقدت عليه) (لسان العرب 5/76)، واتە: نییەتی بڕیاردان لە ئەنجامدانی كارێك بهێنیت‌و بڵێیت: بیرم لەئەنجامدانی كارێك كردۆتەوەو خەمڵاندومە، واتە نییەتم هێناوە و بڕیاری ئەنجامدانی كارێكم داوە.
قورئانی پیرۆز لەئایەتەكانی (17، 18، 19)ی سورەتی (عبس)دا لەیەكەمین قۆناغەكانی (نطفة أمشاج)دا ئاماژەیكردووە بۆ هەردوو كردارە یەكلەدوای یەكەكەی بەدیهێنان‌و ئەندازەكردن واتە: (الخلق والتقدیر)، وەك دەفەرموێت:

(قتل الانسان ما أكفره، من أي شيء خلقه، من نطفة خلقه فقدره)عبس 17ـ19.

ج) سێیەمین ئەنجام‌ و بەرهەم لەپێكهاتنی (نطفة أمشاج)دا بریتییە لەدیاریكردنی رەگەز (تحدید الجنس):

لەكرداری ئەندازەكردن كە لە(نطفەی أمشاج)دا روودەدات (نێرو مێ) دیاریدەكرێت، هەروەك ئایەتی (45، 46)ی سورەتی (النجم) ئاماژە بەوە دەكات‌و دەفەرموێت:

(وأنه خلق الزوجين الذكر و الانثى، من نطفة اذا تمنى) النجم.

واتە: بە بێگومان خوای گەورە هەردوو رەگەزی نێرو مێی دروستكردووە لە(نطفة)یەك كاتێك كە ئەندازەدەكرێت. خۆ ئەگەر ئەو گیاندارە مەنەوییەی كە لەپیتاندنی هێلكەدا سەركەوتنی بەدەستهێنا، كرۆمۆسۆمی (Y)ی هەڵگرتبوو ئەوا ئەنجامەكە (كوڕ)دەبێت، ئەگەر كرۆمۆسۆمی (X)ی هەڵگرتبوو ئەنجامەكە (كچ)دەبێت.
د) قۆناغی چوارەمی (نطفة) بریتییە لەكێڵان‌و چاندن (الحرپ والإنغراس):
(نطفة) هەتا پێش قۆناغی كێڵان‌و چاندن یان (Implantation) بەجوڵاوی دەمێنێتەوەو بەپێوەنووسان‌و لكاندنیشی بەمنداڵدانەوە قۆناغی جێگیربوون دەستپێدەكات، فەرموودەیەكی پێغەمبەریشصل(صلى الله عليه وسلم) ئاماژە بەوە دەكات‌و دەفەرموێت: (یدخل الملك علی النطفة بعدما تستقر فی الرحم بأربعین أو خمسة وأربعین یوما) رواه مسلم فی صحیحه ج4/ 2037 ح2)، واتە: فریشتە دەچێت بۆ لای نوتفە دوایئەوەی لەمنداڵداندا بە(40) یان (45) رۆژ جێگیردەبێت، لەكۆتا قۆناغی (نطفة أمشاج)دا، تورەكەی نەژادی (كیس الجرثومة) (blastocyst) بە ڕووپۆشی منداڵداندا دەچێنرێت، كە لەشێوەی چاندنی تۆو لەناو خاكدا لەكرداری كێڵانی زەوی دەچێت. ئەم كردارەیش ئایەتی (223)ی سورەتی (البقرة) ئاماژەی پێدەدات، هەروەك خوای گەورە دەفەرموێت:

(نساؤكم حرث لكم فأتوا حرثكم أنى شئتم وقدموا لأنفسكم واتقوا الله و اعلموا أنكم ملاقوه و بشر المؤمنين) البقرة223.

واتە: خێزانەكانتان شوێنی كێڵان (كێڵگە)ن بۆ ئێوە، ئێوەیش هەرچۆن ویستتان تێیدا بكێڵن وەكو چۆن خوای گەورە فەرمانیپێكردوون… هەروەك لەتەفسیری ئەم ئایەتەدا ئەبوحەیان لە(ب2، ل170)و تەبەری لە(ب2، ل392)و قورتوبی لە(ب3، ل92)دا دەڵێن: (شبه الجماع بالحرث إذ النطفة كالبذرة والرحم كالأرض والولد كالنبات)، واتە: كرداری جووتبوون لێكچوێنراوە بەكێڵان كە (نوتفە) وەك تۆوی رووەك وایەو منداڵدانیش وەكو زەوییەكە وایەو منداڵەكەیش وەكو رووەكەكە وایە. بەم چاندنەیش قۆناغی كێڵان دەستپێدەكات كەتەمەنی (نطفة) لەوكاتەدا (6) رۆژە، لەڕاستیدا (نطفة) لەڕووپۆشی منداڵداندا (تورەكەی نەژادی) بەهۆی چەند خانەیەكەوە دەچێنرێت كە لە(نطفة)ەكەوە گەشەدەكات‌و بەدیواری منداڵدانەوە دەنوسێت، لەكۆتاییشدا (وێڵاش) دروستدەكات، هەروەك چۆن (تۆو)ی رووەك لەخاكدا دەچێنرێت. زاناكانی ئێستای كۆرپەلە لەوەسفی ئەم رووداوەدا زاراوەی چاندن (Implantation) بەكاردەهێنن كە لەماناكەیدا زۆر لەوشەی كێڵان (حرث) دەچێت، قۆناغی كێڵانیش كۆتا قۆناغە لەقۆناغەكانی (نطفة)‌و بەكۆتاییهاتنی ئەم قۆناغەیش كۆرپەلەكە لەشێوەی (نطفة): دڵۆپی خڕەوە دەگوێزرێتەوەو بەدیواری منداڵدانەوە دەنوسێت هەتا قۆناغێكی نوێ‌ دەستپێبكات، ئەوەیش لە(15)یەم رۆژدا دەبێت. بەو جۆرە قورئانی پیرۆز هەموو رووی قۆناغەكانی (نطفة) هەر لەدەستپێكردنییەوە هەتا كۆتایی بەبەكارهێنانی چەند زاراوەیەكی زانستی وەسفدەكات، لەكاتێكدا ئەستەمە بەبێ‌ بەكارهێنانی وردبینی گەورە، بتوانرێت گەشەسەندنەكان‌و گۆڕانكارییەكان كە لەماوەی قۆناغی (نطفة)دا روودەدەن دەربخرێن، هۆكاری ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ قەبارە زۆر بچوكەكەی (نطفة). قورئانی پیرۆز یەكەم قۆناغی (نطفة)ی بە(ما‌ء دافق) دیاریكرد، هەروەك پەروەردگار دەفەرموێت: (فلينظر الانسان مم خلق، خلق من ماء دافق) الطارق5ـ6. هەروەها كۆتا قۆناغی بەچاندنی (نطفة) لەشوێنێكی زۆر جێگیردا كە منداڵدانە‌و بە(قرار مكین) ناویبردووە، دیاریكرد، ئاشكرایشە لەو سەردەمەی كە قورئانی پیرۆز ئەم زانیارییانەی لەبارەی قۆناغە یەكەمینەكانی دروستبوونی مرۆڤەوە باسكردووە، زاناو پزیشكەكانی توێكاری جگە لەموسوڵمانەكان، بیروباوەڕیان وابوو كە مرۆڤ لەخوێنی حەیزەوە دروستدەبێت. ئەم بۆچوونەیش بەردەوامبوو هەتا سەدەی (17) كە وردبین (microscope) داهات‌و گیانداری مەنەوی‌و هێلكە دەرخرا، هەروەها چەندین بیرو بۆچوونی هەڵەی دیكەی بەربڵاو هەبوون هەتا سەدەی (18)، كە زانرا هەریەك لەگیانداری مەنەوی‌و هێلكە پێویستن بۆ دووگیانی. -پەرتوكی زانای بەناوبانگ (كیپ مور)، The developing human).
بەوجۆرەیش زانستی مرۆڤایەتی لەدوای چەندین سەدە، ئینجا توانی بگاتە ئەو راستییە زانستییانەی كە لەقورئانی پیرۆزو فەرمودەكانی پێغەمبەردا(صلى الله عليه وسلم) هاتوون.

 – وەسفكردنی منداڵدان بە(قرار مكین):
قورئانی پیرۆز وردترین‌و گشتگیرترین‌و مانابەخشترین وەسفی بۆ (نطفة)و ئەو شوێنەیشی كە تێیدا جێگیردەبێت كردووە، وەك دەفەرموێت:

[ ثم جعلناه نطفة في قرار مكين] المۆمنون13.

واتە: پاشان نوتفەكەمان لەجێگەیەكی پارێزراوو لەباردا كە منداڵدانی دایكە دامەزراندووە.
وشەی (قرار) لەئایەتە پیرۆزەكەدا ئاماژە بۆ پەیوەندیی نێوان كۆرپەلەو منداڵدان دەكات، هەروەك لە(مقایس اللغة/ ج5، ص7-8)و (لسان العرب/ ج5، ص84)دا لەبارەی وشەی (قرار)ەوە دەڵێن: (فالرحم مكان إستقرار الجنین)، واتە: منداڵدان شوێنی جێگیربوون‌و هاوسەنگبوونی كۆرپەلەیە. بەڵام وشەی (مكین) ئاماژەدەكات بەپەیوەندیی نێوان منداڵدان‌و لەشی دایك، هەروەك لە(تاج العروس/ ج3، ص486)دا زوبەیدی دەڵێت: (قرار معناه: إستقرار وإستراح، وكذلك القرار هو مكان یستقر فیه الما‌ء ویتجمع)، وشەی (قرار) واتە: جێگیربوون‌و حەوانەوە، هەروەها (قرار) شوێنێكە ئاو تێیدا جێگیردەبێت‌و كۆدەبێتەوە. هەروەك قورئانی پیرۆز وەسفی ئەو شوێنە لەمنداڵداندا دەكات كە (نطفة)ی تێدا جێگیر دەبێت بەوەی كە (قرار)ە. بێگومان زانستیش زۆرێك لەدرێژەی ئەم وەسفە گشتگیرە مانابەخشەی دەرخستووە.
منداڵدان بۆ (نطفة)و قۆناغە داهاتووەكانی كۆرپەلە ئارامگەیەكی (9) مانگییە، لەگەڵ ئەوەی سروشتی لەش وایە هەموو تەنێكی دەرەكی‌و بێگانە بكاتەدەرەوە، بەڵام منداڵدان كۆرپەلە دەگرێتەخۆی‌و خۆراكی دەداتێ‌. منداڵدان چەندین ماسولكەو بەستەرەدەماری هەیە كۆرپەلە لەناوخۆیدا دەپارێزێت. منداڵدان بۆ گەشەكردنی كۆرپەلە وەڵامدەداتەوەو بەڕێژەیەكی گەورە دەكشێت هەتا لەگەڵ گەشەكردنیدا بگونجێت.
كۆرپەلە لەدوای شلەی ئەمینۆسی كەبریتییە لە(پەردەی ئەمینۆسی) كە نوسێنراوە بەوێڵاشەوە بەچەند چینێك دەورەدەدرێت، لەوانە: چینی ماسولكە ئەستورەكانی منداڵدان، پاشان بەدیواری منداڵدان، هەموو ئەمانەیش یارمەتیی كۆرپەلە دەدەن كە لەشوێنێكی گونجاودابێت بۆ جێگیربوون‌و گەشەكردنێكی باش.
بەوجۆرە وشەی (قرار) لەقورئانی پیرۆزدا بۆ ئەو هەموو مانایانەو جگەلەوانەیش بەكارهێنراوە، كە ئەركەكانی منداڵدان دەگرێتەخۆی، لەو روانگەیەی كەشوێنێكی گونجاوە بۆ جێگیربوون‌و نیشتەجێكردن لەگەیاندنی بەگەشەكردنەكەی.
كەواتە: وشەی (قرار) كە قورئانی پیرۆز وەسفی منداڵدانی پێكردووە، هەموو ئەو راستییانە كۆدەكاتەوە كەزانست دەریخستوون.
بەڵام وشەی (مكین) بەمانای جێگیركراو بەتوندی دێت، هەروەك زۆرێك لەموفەسیرین ئەو مانایە باسدەكەن، لەوانەیش: هەریەكە لە(إبن كثیر/ ج3، ص24)، (طبری/ ج18، ص7) و(أبو حیان/ ج6، ص398)، دەڵێن: (مكین تعنی: مثبت بقوة) واتە: وشەی (مكین) بەمانای جێگیركراو دێت بەتوندی، هەروەك ئایەتێكی دیكەی قورئانی پیرۆز مانای وشەی (مكین) رووندەكاتەوە بەوەی كە: دامەزراوو جێگیرە بەتوندی، ئەویش ئایەتی (54)ی سورەتی (یوسف)ە كە دەفەرموێت: 

(فلما كلمه قال انك اليوم لدينا مكين امين) یوسف 54.

لێرەدا (مكین) بەمانای (قوی التمكین) دێت، ئەو وشەیەیش ئاماژەدەكات بۆ پەیوەندیی منداڵدان بەلەشی دایك‌و شوێنە نمونەییەكەی بۆ بەدیهێنان‌و گەشەكردنی بوونەوەرێكی نوێ‌، منداڵدان دەكەوێتە ناوەڕاستی لەشەوەو لەناو مەڵبەندی حەوزدایەو بەچەندین ئێسك‌و ماسولكەو بەستەر دەورەدراوە كە بەتوندی لەناو لەشدا جێگیریدەكەن، واتە: (مكین)ە، هەروەك قورئانی پیرۆز بڕیاری لەسەرداوە، ئەم وشەیە لەهەموو ئەو مانایانەی كەدامەزراندن‌و جێگیربوونی منداڵدان رووندەكەنەوە لەلەشی دایكدا. بەو جۆرەیش هەموو وەسفێك كەپەیوەندیی نێوان منداڵدان‌و لەشی دایك بگرێتەخۆ، دەچێتە ژێر مانای هەردوو وشەی (قرار)و (مكین)ەوە كە هەردووكیان دوو مانای تەواوو پڕاوپڕ دەگەیەنن لەهەقیقەتی منداڵدان‌و ئەركە وردەكارییەكانیدا، دیارە كەسیش درك بەگرنگیی ئەم دوو وەسفە ناكات، مەگەر یەكێك نەبێت كەزانیاریی هەبێت بەگەشەكردنی كۆرپەلەو پێویستییەكانی منداڵدان.

پوختەی باس:
قورئانی پیرۆز‌و سوننەتی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بۆ یەكەم قۆناغ لە قۆناغەكانی كۆرپەلە وشەی (نطفة)ی بۆ داناوە كە وشەیەكی عەرەبییە و ئاماژەیە بۆ كەمێك لە ئاو یان دڵۆپێك لە ئاو، بەو جۆرە كۆرپەلە لەكەمێك ئاوی باوك‌ و دایكەوە دروست دەبێت، پاشان لەقۆناغی پیتێن (زایگۆت)دا شێوەی دڵۆپێكی خڕ وەردەگرێت، لەپێش پیتێنیشدا، لەئاوی پیاوەوە گیانداری مەنەوی دێتەدەرەوە بەوەیش دەبێتە (سلالة)یەك لەئاوی پیاو، هەروەك لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە.
گیانداری مەنەوی (Sperm) لەشێوەی ماسیی درێژكۆلەدایە، كەئەوەیش یەكێكە لەماناكانی (سلالة) كە بەواتای (السمكة الطویلة)دێت‌و قورئانی پیرۆز بۆ وەسفی ئەم قۆناغە بەكاریهێناوە. بەكرداری پیتێن لەنێوان گیانداری مەنەوی‌و هێلكەدا كۆرپەلەكە شێوەی دڵۆپێكی خڕ وەردەگرێت كە پێكهاتەی ئاوی پیاو و ئافرەت‌و چەندین تێكەڵكراوی سیفاتی بۆماوەییە، قورئانی پیرۆزیش وشەی (نطفة أمشاج)ی بۆ ئەم قۆناغە داناوە، كە وەسفێكی مانابەخشە، چونكە لەشێوەی دڵۆپێكدایە، وشەی (نطفة) بەتاك هاتووەو ئەو تێكەڵاوانەیش كە لە نوتفەكەدایە بە وەسفی (كۆ) هاتوون كە وشەی (أمشاج)ە.
هەروەها قورئانی پیرۆز روونیكردۆتەوە كە ئافرەت شوێنگەی كێڵان (الحرث)ە‌و بەو وەسفەیش بۆمان دەردەكەوێت كە (نطفة) لەمنداڵدانی ئافرەتدا دەچێنرێت، پاشان (نطفة)ەكە دەستدەكات بەگۆڕانكاری هەتا دواتر دەبێتە هەڵواسراو (علقە)یەك. هەروەها قورئانی پیرۆز روونیدەكاتەوە كەئەو (نطفة)ەیە لەلەشی دایكدا جێگیردەبێت، لەشوێنێكدا كە بەدوو وەسفی پەیوەندیدار بەكۆرپەلەو گەشەكردنەكەیەوە وەسفكراوە، ئەو دوو وەسفەیش وشەی (قرار) و(مكین)ن، كە تەواوترین ماناو دەربڕین دەگەیەنن لەگرنگترین تایبەتمەندییەكانی منداڵدان‌و جیاكەرەوەكانیدا.
بەوجۆرە قورئانی پیرۆزو سوننەتەكانی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) زیاتر لە(1400) ساڵە، چەندین زاراوەیان پێشكەشكردووە كەوەسفی قۆناغەكانی كۆرپەلە دەكەن، كە بەتەواوی لەژێر رۆشنایی زانست‌و زانیارییەكانی سەردەمدا لەگەڵ بنەڕەتی زاراوەكاندا گونجاون، چونكە بەوردی وەسفیان بۆ هەموو قۆناغێك پێشكەشكردووە، بەشێوەیەك كە رووكەشی دەرەوەو گرنگترین رووداوەكانی دروستكردنی ئەو قۆناغە دەگرێتەوە، لێرەدا ئەوەی كەدەمانەوێت دووپاتیبكەینەوە لەگەڵا بەردەوامبوونی چەندین توێژینەوەی نوێ‌ لەم بابەتەدا، ئەوەیە كە دەكرێت زاراوە قورئانییەكان زیاتر گونجاوبن لەو زاراوە بەكارهێنراوانەی ئێستای ناوەندە زانستییەكان، بەجۆرێك كەزاناو لێكۆڵەرەوەكان بەكاریبهێنن لەجیاتیی زاراوەكانی ئەم سەردەمە.

 ئەی مرۆڤ چۆن بێباوەڕی دەكەیت؟!

لەنیشانەكانی خوای گەورە لە(نطفة)دا:

* ئەی مرۆڤ ئایا پرسیارت لەخۆت كردووە، پێش لەدایكبوونت لەكوێ‌ بوویت، ئایا پرسیارت لەخۆت كردووە چۆن دروستبوویت‌و لەچی دروستبوویت؟! ئایا دەزانیت چۆن دروستبوونت دەستیپێكرد؟! بێگومان لەشی مرۆڤ چەندین رژێنی زۆر دەڕێژێت لەوانە: ئارەق، فرمێسك، لیك، میز، شیر، هەروەها گیانداری مەنەوی، كەئەمەیان دەردراوێكە وەك هیچ كام لەدەردراوەكانی دیكە نییە، چونكە لەم دەردراوەوە هەموو گەل‌و هۆزو نەتەوەكان پەیدادەبن. بێگومان تۆی مرۆڤ، دوو كەرتی نیوەیی بوویت، نیوەیەكیان باوكت رژاندوویەتی‌و نیوەكەی دیكەیشیان  دایكت رژاندوویەتی. ئایا ئەم دوو نیوەیە چۆن بەیەك گەیشتن؟ ئایا ئەمە بەئەندازەگیریی خوای باڵادەست‌و شكۆمەندو زۆر زانایە نییە؟ كێ‌ خۆشەویستی‌و سۆزو بەزەیی نێوان هاوسەرەكانی بەدیهێنا، هەتا ببێتە هۆكاری هاوسەرگیری؟
كێ‌ نیوەتی لەباوكتەوە ئامادەكردو بواری بۆ رەخساندو یارمەتیدا بەجوڵەو خۆراك؟ كێ‌ لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە خستییە رۆیشتن‌و رێگەی بەیەكگەیشتنی لەگەڵ نیوەكەی دیكەدا بۆ ئاسانكردو دەرگاكانی لەبەردەمیدا واڵاكرد؟ ئایا كێ‌ منداڵدانی دایكتی هێنایەوەیەك هەتا یارمەتیی ئەو نیوەیەی دیكەی باوكت بۆ جوڵانەوەو گوێزانەوە بۆ شوێنی بەیەكگەیشتنی ئەندازەكراو، بدات؟
ئایا كێ‌ ئەو نیوەیەی تۆی لەدایكەوە گواستەوەو خۆراك‌و شوێنی بۆ ئامادەكرد؟ كێ‌ هەردوو نیوەكەی كۆكردەوە لەكاتێكی دیاریكراوو  شوێنێكی دیاریكراوو لەژینگەیەكی دیاریكراوو لەماوەیەكی دیاریكراوی تەمەنی دایكتدا، كۆكردەوە بەشێوەیەك كەبتوانێت لەو ماوەو شوێنە دیاریكراوەدا كۆرپەلە هەڵبگرێت، هەتا بنیاتنانی دروستكراوێكی نوێ‌ ئاشكرابكات؟
ئایا كێ‌ ئەو هەموو ئەندازەگیریەی بۆ بەدەستهێنانی بەدیهێنراوێكی بێوێنە ئەندازەكرد كە تۆی مرۆڤیت؟
بەدیهێنراوێك كەكاروبارەكانی بەڕێكوپێكی بۆ رێكخراوەو بۆی ئەندازەكراوە، ئەندازەكردن لەكاتدا، ئەندازەكردن لەشوێندا، ئەندازەكردن لەشێوەو روخسارو بوارەكاندا، ئەندازەكردن لەڕژێن‌و هۆرمۆنەكاندا، ئەندازەكردن لەتایبەتمەندیی‌و سیفاتەكاندا، ئەندازەكردن لەهەڵسوكەوت‌و تواناكاندا، ئەندازەكردن لەمنداڵا‌و نەوەكاندا، ئەندازەكردن بۆ داهاتوو دەرهێنانی غەیبییاتەكانی رابردوو بۆ كاتی ئێستا. ئایا كێ‌ تایبەتمەندییەكانی باوان‌و باپیرانی بۆ منداڵا‌و نەوەكانی داهاتوو گواستەوە؟ تۆ ئەی مرۆڤ، كارو پلەوپایەت هەرچی بێت، منداڵیت یان گەورە، بێدەستەڵاتیت یان پایەدار، پادشایت یان سەرۆك، زانایت یان نەزان، تۆ ئاوێكی كەمنرخبوویت‌و كاروبارەكانت بۆ ئەندازەكراو بوویتە مرۆڤێكی تەواوو بیسەرو بینا. ئایا لەپشتی ئەمانەوە ئەندازەگیری‌و رێكخستن بەدیناكرێت؟!
ئایا رێكەوت پێكیهێنا؟ ئایا (نطفة) بۆ خۆی پێكیهێنا؟ یان رژێن‌و هۆرمۆنەكان بوون؟ ئایا كام لەمانە لەپشتی ئەم هەموو رێكخستنە وردو ئەندازەكردنە داناییانەی شێوەو قەبارەو ئەرك‌و تایبەتمەندی‌و كات‌و شوێنەكاندا بوون؟! یان ئەمانە توانای خوای گەورەو بەدیهێنەرو داناو زانامان نیشاننادەن، كە زانیاریی تەواوی بەهەموو شتەكان هەیە؟ بۆ هەموو ئەندامێك ئەرك‌و گرنگییەكی رەخساندووەو گونجاندنی تەواوی لەنێوان ئەرك‌و گرنگییەكاندا فەراهەمهێناوە. خوای گەورە دەفەرموێت:

 (قتل الانسان ما أكفره، من أي شىء خلقه، من نطفة خلقه فقدره، ثم السبيل يسره، ثم اماته فأقبره، ثم اذا شاء أنشره، كلا لما يقض ما أمره)عبس 17ـ23.

واتە: بەكوشت بچێت ئادەمیزاد، چی وایلێكردووە كە كافربێت؟! (بۆچی بیرناكاتەوە) خوا لەچیی بەدیهێناوە؟! لەنوتفەیەك بەدیهێناوە‌و هەموو ئەندامانی دەرەوەو ناوەوەی پێبەخشیوەو ئەندازەگیریی وردی لەدروستكردنیدا ئەنجامداوەو لەوەودوا ژیانی بۆ ئاسانكردووەو سەرپشكیكردووە لەپەیڕەویكردنی رێگەی چاكە یان خراپە، ئیمان یان كوفر، (دوای ئەوەی كە دەستنیشانی هەردووكیانی بۆ كردووەو سەرەنجامیانی روونكردۆتەوە) لەوەودوا دەیمرێنێت‌و دەیخاتە ناو گۆڕەوە، پاشان كاتێك بیەوێت زیندوویدەكاتەوە، بەڕاستی، ئەوەی كە خوا فەرمانیپێداوە هێشتا ئادەمیزاد بەجێینەهێناوە.
هەرئەو سەرەتایەی كە بە(نطفة) دەستیپێكردو چەندین بۆماوەو كرۆمۆسۆمەكان‌و بۆیەكانی تێدابوو كەبەچاوی ئاسایی نابینرێن، بنیاتی مرۆڤایەتی بەمرۆڤێكی رێك‌و تەواو لێدروستبوو، بەهەوڵوتێكۆشانی زەویی پڕكرد لەشارستانییەت، كەواتە: ئەو زاتەی كەیەكەمجار ئەندازەی لەسەر دروستكردن دانا، جارێكی دیكەیش ئەندازەو قەدەری لەسەر دادەنێتەوە، خوای گەورە زۆر راستی فەرمووە، كە لەوەسفی مرۆڤێكی بێباوەڕدا دەفەرموێت:

(أو لم ير الانسان أنا خلقناه من نطفة فاذا هو خصيم مبين، وضرب لنا مثلا ونسي خلقه قال من يحي العظام وهي رميم، قل يحيها الذي أنشأها أول مرة وهو بكل خلق عليم) یس 77ـ79.

واتە: ئایا ئادەمیزاد سەرنجینەداوە كە: ئێمە بێگومان بەدیمانهێناوە لەنوتفەیەك، كەچی خێرا بووەتە دوژمنێكی ئاشكراو دژایەتیماندەكات؟! نموونەی لاوازیی‌و بێدەسەڵاتی بۆ ئێمە هێناوەتەوە‌و بەدیهێنانی خۆی لەبیركردووە، دەیوت: كێ ئەم ئێسكانە زیندوودەكاتەوە لەكاتێكدا رزیوو پرتوكاون؟! پێیانبڵێ: ئەو زاتەی كە یەكەمجار دروستیكرد، هەرئەویش زیندوویدەكاتەوە، ئەو بەهەموو بەدیهێنراوێك زاناو ئاگادارە.
– ئایا ئەم بەرهەڵستییەی كەسێك كە تنۆكێكی رژێنراو (نطفة)بوو، دەتوانێت رووبەڕووی پەروەردگاری زەوی‌و ئاسمانەكان‌و بەدیهێنەری ژیان‌و زیندەوەران ببێتەوە، ئایا ئەمە ناژیری نییە؟ بێگومان چەندین چاخ بەسەر زەویدا تێپەڕی ئەم مرۆڤە هەرناوو بونیشی نەبوو، لەپاشان كرایە گەورەی سەرزەوی‌و نەوەكانی خۆی هێنایە سەرزەوی لە(نطفة)یەكی ئاوێتە، لەدوای ئەوەیش بەهۆكارەكانی زانستی (بیستن‌و بینین‌و… هتد) رێزدارتركرا هەتا ببێتە مرۆڤێكی ئامادە بۆ وەرگرتنی رێنمایی‌و هەڵگرتنی ئەمانەت، هەروەك پەروەردگار دەفەرموێت:

 (هل اتى على الانسان حين من الدهر لم يكن شيئا مذكورا، انا خلقنا الانسان من نطفة أمشاج نبتليه فجعلناه سميعا بصيرا) الإنسان 1ـ2. واتە: بەڕاستی ماوەیەكی زۆر لەڕۆژگار بەسەر ئادەمیزاددا هات، كە شتێكی وانەبوو ناوببرێت، بێگومان ئێمە مرۆڤمان لەتێكەڵەیەك (نوتفەو هێلكۆكەیەك) دروستكرد، لەكاتێكدا دەمانەوێت تاقییبكەینەوە، هەربۆیە دەزگای بیستن‌و بینینمان پێبەخشی.
بەوجۆرە تاقیكردنەوە تەواودەبێـت‌و ئەو كردەوانەی مرۆڤ ویستویەتی بیانكات دەستیدەكەوێت‌و هەرچی شتەكانە لەدونیادا لەناودەچن، تەنها خراپەكاری‌و چاكەكاری دەمێنێتەوەو پاداشتیش لەسەر ئەوانە دەبێت.

 سەرچاوەكان:
القران الكریم.
القرطبی/ ط. دار إحیا‌ء التراث العربی.
الطبری/ ط. دارالفكر، بیروت.
أبوحیان/  ط. دارالفكر، بیروت.
إبن كثیر/ ط. دارالكتب العلمیە، بیروت.
الشوكانی/ ط. دارالمعرفة، بیروت.
تفسیر الجلالین.
صحیح مسلم/ ط. دار إحیا‌ء التراث العربی.
مسند أحمد/ ط. المكتب الإسلامی، بیروت.
لسان العرب/ ط. دار صادر، بیروت.
القاموس المحیط/ ط. مكتبة ومطبعة الحلبی، بمصر.
تاج العروس/ ط. دارالفكر للنشر والتوزیع.
الصحاح للجوهری/ ط. القاهرة.
مقاییس اللغة/ ط. مكتبة ومطبعة الحلبی، بمصر.
نظرة تأریخیة فی علم اڵاجنة (بحث قدم فی مۆتمر الإعجاز العلمی بباكستان).
كتێبی (The developing human) پرۆفیسۆر (كیث مور).
كتێبی (Human Reproduction Essentials of Reporductive and Perinatal Medicine, 3rd edition)
كتێبی (Achild is Born)