“گەنمەكە لەناو گوڵەگەنمەكاندا جێبێڵن”

“گەنمەكە لەناو گوڵەگەنمەكاندا جێبێڵن”  

 

ئیعجازێكی درەخشانی نوێ

{يوسف أيها الصديق أفتنا في سبع بقرات سمان يأكلهن سبع عجاف و سبع سنبلات خضر و أخر يابسات لعلي أرجع إلى الناس لعلهم يعلمون. قال تزرعون سبع سنين دأبا فما حصدتم فذروه في سنبله إلا قليلا مما تأكلون  ثم يأتي من بعد ذلك سبع شداد يأكلن ما قدمتم لهن إلا قليلا مما تحصنون. ثم يأتي من بعد ذلك عام فيه يغاث الناس و فيه يعصرون} يوسف45/49
كاتێك كۆمەڵگە سەرەتاییەكان پەیدابوون، چەند گۆڕانكارییەكی ریشەیی ئەوانی لە ئابوری دەشتەكییەوە، بۆ ئابوریەك كە پشت بە كشتوكاڵی سەرەتایی دەبەستێت، گواستەوە. هەر لەوكاتەشەوە چەند گرفتێك لەبارەی چۆنیەتی هەڵگرتنی بەروبوم و، لەناوچوونی بەرهەمەكە دوای هەڵگرتن، مرۆڤی سەرقاڵ كردبوو. گرفتی كەمی خۆراك كە وڵاتە بەرەوپێشچووەكان بەدەستیەوە دەناڵێنن، بووەتە جێ گرنگی لێكۆڵەران و توێژەرانی بواری گەشەسەندنی گوندی، چونكە ئەو وڵاتانە، هاوردەكەری خۆراكن و لە دابینكردنی ئاسایشی خۆراكیاندا، تووشی گرفتی زۆر دێن.
گەشەكردنی كشتوكاڵیی، لەبنەڕەتدا زیادكردنی بەرهەم و باش بەكاربردنی بەروبومە كشتوكاڵیەكان پێویست دەكات.
لەئێستادا رێژەی لەدەستدانی دوای چنینەوەی بەرهەم، بە (5- 10%)ی بەرهەمی دانەوێڵەی جیهانی مەزەندە دەكرێت.
بە گوێرەی ڕاپۆرتی رێكخراوی خۆراك و كستوكاڵی جیهانیی (FAO)، لە كۆمەڵگە لەتەكنەلۆجیا دواكەوتووەكاندا،لەدەستدانەكە زیاتر لە 30% تێدەپەڕێنێت.
بەرهەمی نیشتیمانیی دانەوێڵە، راستەوخۆ بە گۆڕانی ئاووهەوا و ئەو رێگایانەی بۆ باشتركردنی جۆر بەكاردێن، دەگۆڕێت.
لەم گوتارەدا، كە بەرهەمی لێكۆڵینەوەیەكی زانستیە، ئیعجازی زانستی لە گوتەی پەروەردگاردا (فذروه فی سنبله) شیدەكەینەوە.
ئەوەی لە ئایەتە پیرۆزەكانی “سورەتی یوسف 46-49″دا ڕامان دەگرێت، دوو تێبینی زانستین، ئەوانیش:
یەكەم: دیاریكردنی ماوەی گونجاویی دانەوێڵە لە 15 ساڵدا، كە بەرەنجامی حەوت ساڵی بەردەوامی چاندن و دورینەوەیە، ئەو حەوت ساڵەش ساڵەكانی هات و فەڕن، دوای ئەوەش حەوت ساڵی قورس و ناخۆش دێت كە وشكە ساڵین، دوای ئەوانیش ساڵی پانزەهەم دێت كە خەڵكی دەكەونە خۆشیەوە و میوە دەگوشن. ئەوەی جێی ئاماژەیە توێژینەوە زانستیەكان ئەوەیان سەلماندووە، كە پانزە ساڵ ئەوپەڕی ماوەی بەردەوامبوونی وزەی دانەوێڵە و پەرەسەندنە تێیدا.

دووەم: چۆنیەتی هەڵگرتن، هەروەك لە گوتەی پەروەردگاردا (فذروه فی سنبله) هاتووە، كە گرنگترین رێگەی زانستییە و توێژینەوەكەمان گرنگیەكەی ئاشكرا دەكات.

ئەو هۆكارانەی كە لە گۆڕان یا خراپبوونی تۆودا گرنگن:
هۆكاری كات: كار لە خێرایی كارلێكەكانی خراپبوون و لێكهەڵوەشان دەكات، كە بەهۆیەوە ئەوپەڕی كاتی عەمباركردن دەزانرێت.
گەرمی: كارلێكێكی راستەوخۆی گرنگە لە بەرزكردنەوەی لەرینەوەی تەنۆلكەكاندا. بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی بەریەككەوتنی تەنۆلكەكان، كە ئەمەش كارلێكەكانی خراپبوون و لێكهەڵوەشان ئاسان دەكات.
بڕی ئۆكسجین و دووانە ئۆكسیدی كاربۆن: ئەمەش دەچێتە گۆڕانەكانی زیندە و نازیندەهەواییەكانی زیندەوەران و، خانە زیندووەكانی دانەوێڵەكانەوە.
شێداربوون (hydration): گرنگترین هۆكارە لە تەكنەلۆجیای عەمباركردندا و بە هۆكارێكی سەرەكی خراپبوونی دانەوێڵە دادەنرێت.

پاراستنی جۆر و باشیی خۆراك

لە هەڵگرتنی دانەوێڵەدا، ئامانجی بەكارهێنانی تەكنەلۆجیا، پاراستنە لەهەموو ئەو هۆكارانەی كە دەبنە هۆی خراپبوون، بەتایبەت لە باشیی و جۆری دانەوێڵەكەدا. ئەو هۆكارە تەكنەلۆجیایانەش رەنگە بەهای تەندروستی و خۆراكیی تا رادەیەكی باش وەكخۆی بهێڵنەوە.
لەبارەی ئاستی جۆرییشەوە چەند روخسارێكی جیاواز هەن كە پوختەكەی ئەمانەن:
1_ بەهای خۆراكیی: یەكەم و گرنگترین پێوەر بۆ گونجانی بەكارهێنانی خۆراك لەلایەن مرۆڤ و ئاژەڵەوە، نەبوونی مادە ژەهراویەكانە. هەربۆیە واباشترە لە نەبوونی كەڕو، بەكتریا و پاشماوەی مادە ژەهراویەكان، كە لە كشتوكاڵدا بەكاردێن، دڵنیابینەوە. هەروا بۆن، تام، رەنگ و پیكهاتەی دانەوێڵەكە و، بەتایبەت ئەو مادانەی لە ئەنجامی بەكاربردنی دانەوێڵەكەوە پەیدادەبن،وەك هەویر، بەشێكن لە پێوانی بەهای جۆری خۆراك.
2_ بەهای تەكنەلۆجیایی: ئەم بەهایە توانای بەكارهێنان لە پیشەسازیە سەرەتاییەكاندا درووست دەكات.
كەرەسەی بەكارهاتوو لەم توێژینەوەیەدا
توێژینەوەكە لەسەر بەرهەمی ساڵێكی گەنم بە دوو جۆر، بەمشێوەیەی خوارەوە ئەنجامدراوە:
یەك: هێشتنەوەی تۆوی گەنمەكە لە گوڵەگەنمەكەدا.
دوو: جیاكردنەوەی لە گوڵەگەنمەكە، واتە تەنها گەنمەكە.
ئەوەش بۆماوەی ساڵێك و دوو ساڵی دوایەك و، ئەو بەرهەمانەش لە چاندنی تۆوەكەوە وەرگیراون، دووبارە لە توێژینەوەكەدا بەكارهێنراونەتەوە.
تەكنیكی بەكارهاتوو:
چاندنی تۆوەكە: كردارەكە بە لەناوبردنی میكرۆبەكان بەهۆی ئاوی (جاڤیل)*وە بۆماوەی 5 خولەك دەستپێدەكات، دوای ئەوە تۆوەكان 5 جار بە ئاوی دڵۆپینراو شۆرانەوە ئنجا چاندنەكە لە (25°) پلەی سەدیدا ئەنجامدرا.
چاندنی ڕوەكەكان: ئەو ڕوەكانەی، پاش چاندنی تۆوەكان بەو رێگەیەی سەرەوە، بەدەستهاتن، بۆ ئینجانەی پڕلمی پاكژكراو (بە گەرمی C100 بۆ ماوەی دوو رۆژ) گوێزرانەوە، ئنجا لەبەر تیشكی دەسكردا بۆ ماوەی 16 كاتژمێر و پلەی گەرمی (22C) دا،لە ناوەندی چاندنێكدا كە هەموو رەگەزە خۆراكیە پێویستەكانی تێدابوو، دانران. ئەو ڕوەكانەش كە بەدەستهاتن لە لێكۆڵینەوەی ڕەگ و قەدەگەشەی ڕوەكیدا، هەروەها لە پاڵفتەكردن و هەڵسەنگاندنی كلۆرۆفیلدا بەكارهێنران.
جیاكردنەوەی كلۆرۆفیل: لێرەدا شیكردنەوەی هێڵكاری رەنگی (كرۆماتۆگرافی)مان لەسەر چینێكی تەنك لە سلیكۆن بەكارهێنا، جیاكردنەوەكەش بەهۆی گیراوەیەكی پێكهاتوو لە ئەسیری نەوت، ئەسیتۆن و بەنزین، بە كێشی قەبارەی (6/12/34) ئەنجامدرا.

*جاڤیل: هایپۆكلۆرایتی سۆدیۆم: پێكهاتەیەكی كیمیاییە شێوەكەی NaCIO یە، مادەیەكی سپیكەرەوە وپاكژرەوەی میكرۆب لەناوبەرە.
ئەنجامەكان:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گرنگی بەمانەی خوارەوە دراوە:
كاریگەری ڕێگەی هەڵگرتن لەسەر پاكیی تۆو.
1_باری درووستی: دوای دوو ساڵ لە عەمباركردن، دەتوانرێت تەنها بەچاو “بێ بەكارهێنانی هیچ ئامێرێكی گەورەكردن” باری تۆوەكان لە گوڵەكانیاندا و هەروا جیا لەگوڵەكانیان تێبینی بكرێت. وێنەی 2 ئەوە نیشان دەدات كە هیچ جۆرە خراپبوون و نابوود بونێك لە گوڵەگەنمەكاندا روینەداوە و 100% وەك خۆیان ماونەوە، لەگەڵ ئەوەشدا لە شوێنێكدا، كە مەرجە پێویستەكانی تەندروستیی (وەك: پلەی گەرمی، شێ و ئەوانی تریش)ی تێدا رەچاو نەكراوە، هەڵگیراون.
2_كێشی پاراوی: لێرەدا دەركەوت ئەو تۆوەی كە لە گوڵەگەنمەكاندا جێمان هێشتبوو، بڕێكی زۆر ئاوی ونكردبوو و، بە تێپەڕینی كات، بە بەراورد لەگەڵ ئەو تۆوەی لە گوڵەگەنمەكان جیاكرابووەوە، وشك بوون. ئەمە واتە 20.3% ی كێشی گەنمی جیاكراوە لە گوڵەگەنمەكەی، لە ئاو پێكدێت، كە ئەمەش كاریگەری نەرێنی لەسەر توانای ئەو تۆوانە لەلایەنی چاندن، گەشە، و هەروەها لەلایەنی توانای خۆراكیەوە جێدەهێڵێت، چونكە بوونی ئاو خراپبوون و بێبەهایی گەنمەكە لەڕووی تەندروستیەوە ئاسان دەكات.
3_بەراوردی توانای گەشە: لێكۆڵینەوەی توانای گەشە، توانای گەشەی زۆر و خێرای ئەو گەنمانەی سەلماند كە لە گوڵەكانیاندا هەڵگیرابوون

وێنەی ڕوونكاری 1: قۆناغەكانی گەشەی گەنم پیشان دەدات

(وێنەی 1).
كاریگەری جۆری هەڵگرتن لەسەر تۆو و ئەو روەكانەی لە چاندنی ئەو تۆوانەوە وەرگیراون.
لەم بەشەی لێكۆڵینەوەكەماندا، گرنگی بە هەندێك پێوەری شێوەی دەرەكی و فیزیۆلۆجی ئەو روەكانەی كە لە چاندنی ئەو تۆوانەی لە هەردوو بارەكەدا دەسكەوتوون (جیانەكراوە لە گوڵەگەنمەكانیان و جیاكراوە لێیان بۆ ماوەی 1 و 2 ساڵ)، دراوە.
ئەو پێوەرانەش لەم خاڵانەی خوارەوەدا پوخت دەكەینەوە:
*گەشەی قەد.
*گەشەی رەگ.
*بڕی كلۆرۆفیل.
*توانای هەناسەدان.
ئەم پێوەرانەش بەشێوەیەكی تەواو ورد مەودای تەندروستی هەردوو جۆر ڕوەكەكە دەردەخەن. (وێنەی 1) بەراوردە لە نێوان، ڕوەكێكی دەسكەوتوو لە تۆوێكی جێهێڵراو لە گوڵەگەنمەكەیدا بۆ ماوەی 2 ساڵ و، یەكێكی دی جیاكراوە لە گوڵەگەنمەكەی بۆ هەمان ماوە. ئەنجامەكە ئەوە دەردەخات كە هەڵگرتنی تۆو لە گوڵەگەنمەكەیدا، توانای گەشەیەكی باشی پێدەبەخشێت بەبەراورد لەگەڵ ئەو تۆوەی لە گوڵەگەنمەكەی جیاكراوەتەوە.

وێنەی 2: گەشەی تۆوی گەنم: أ: لە گوڵە گەنمەكەیدا ب: جیاكراوە لە گەڵە گەنمەكەی بۆ ماوەی ساڵێك
ج: جیاكراوە لە گەڵە گەنمەكەی بۆ ماوەی 2 ساڵ

وێنەی (ژمارە 2) هەمان ئەنجام دەچەسپێنێت و هەمان شت لەبارەی قەد و ڕەگەوە نیشان دەدات. دیارە خێرایی گەشەی قەد و ڕەگی ئەو ڕوەكانەی،لە گوڵەگەنمەكانیاندا بۆ ماوەی 2 ساڵ جێهێڵرابوون، بەرچاوتر و زۆرتر بوو لە گەشەی قەد و ڕەگی ئەو ڕوەكانەی، لە تۆوی ئەو گەنمانەوە دەسكەوتبوون كە لە گوڵەگەنمەكانیان، بۆ هەمان ماوە، جیاكرابوونەوە، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت كە هەڵگرتن لە گوڵەگەنمدا تەواو باشترە و، لێرەشدا ڕوەكانی ئیعجازی زانستی لە پەرتوكی خوای كارلەجێدا دەردەكەون.

هاوتەریب لەگەڵ ئەو ئەنجامانەدا، هەستاین بە هەڵسەنگاندنی پرۆتین و شەكرەكان لە تۆوەكاندا. خشتەی ژمارە 1 ئەوە دەردەخات ئەو تۆوانەی لە گوڵەگەنمەكاندا دەمێننەوە، پرۆتین و شەكرەكان تیایاندا وەك خۆیان و بێ هیچ كەم و زیاد كردنێك دەمێننەوە، بەڵام ئەو تۆوانەی لە گوڵەگەنمەكانیان جیا دەكرێنەوە، دوای یەك ساڵ 20% و دوای دوو ساڵ 32%ی پرۆتین كەم دەكەن.

وێنەی 3: چوزەرە گەنمی دەسكەوتوو لە تۆوی أ: هێڵراوە لە گوڵەگەنمەكەیدا بۆ ماوەی 2 ساڵ.

وێنەی ڕونكاری ژمارە 3 :هێندی پرۆتین و شەكرەكان لە تۆوی گەنمدا، لە هەردوو باری جیاكراوە لە گوڵەگەنمەكانی و جیانەكراوە لێیان،دەردەخات.              

بەنیسبەت پێكهاتەی كلۆرۆفیلەوە لە گەڵای روەكەكاندا، ئەنجامی پاڵفتەكردنی كلۆرۆفیل لە هەر سێ نمونەكە و ئەو ڕوەكانەش لێیانەوە وەرگیراون، ئەوە دەركەوت كە بڕی باش لە كلۆرۆفیل لەو گەنمانەدا هەبوو كە لە گوڵەگەنمەكانیاندا بەجێهێڵرابوون. بەساخی مانەوەی توێكڵی تۆوەكان، بە چاودێریكردنی گەیاندنی كارەبا لە ناوەندی حازینەیەكی پێكهاتوو لە ئاودا، دیاری كرا. لەم لێكۆڵینەوەیەشدا ئەوە دەركەوت كە ئەو تۆوانەی لە گوڵەگەنمەكاندا هەڵگیرابوون، توێكڵەكانیان بەساخی مابوونەوە بە بەراورد لەگەڵ ئەوانەی جیا لە تۆوەكانیان هەڵگیرابوون، ئەمەش بە گەیاندنی كارەبا لە تۆوەكاندا دیاریكرا، كە لەتۆوە جیاكراوەكاندا گەیاندنی بەرز و لە جیانەكراوەكانیشدا گەیاندنی كارەبای ئاسایی نیشاندرا.

وێنەی ڕوونكاری 3: بەراوردی پێكهاتەی مژینی كلۆرۆفیلی گشتی.

 

وێنەی ڕوونكاری 4: ساخ مانەوەی توێكڵی تۆوەكان بە بەدواچونی گەیاندنی كارەبایی.

وێنەی ڕوونكاری 5: توانای هەناسەدانی تۆوەكان لە هەردوو باری جیاكراوە و هێڵراوە لە تۆوەكانیاندا بۆ ماوەی 2 ساڵ.

لە كۆنەوە كۆمەڵگا سەرەتاییەكان بەدەست ئەو گرفتانەوە، كە رێ لە هەڵگرتنی خۆراك دەگرن، ناڵاندویانە. گەنم یەكێكە لەو دانەوێڵانەی بە چەند رێگەیەك هەڵگیراوە و، یەكێك لەو رێگایانەش ئەوەیە كە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە (فذروه فی سنبله إلا قلیلا مما تأكلون). ئەوەش ئەوەیە كە پەروەردگاری باڵادەست لێكدانەوەی خەوی فێری یوسف پێغەمبەر (د.خ) كرد و، ئەنجامە بەدەست هاتووەكەی دووپاتی ئیعجازێكی زانستی لە ئایەتە پیرۆزەكەدا دەكاتەوە. ئەم لێكۆڵینەوەیەش توانی جیاكاریە فیسیۆلۆجی، خێرایی گەشەی دانەوێڵە هەڵگیراوەكان و هەروەها توانای هەناسەدانیش تێیاندا دەربخات، كە بڕەكەی (182g/h/µl) ە، ئەمەش توانای پارێزگاری هەموو وزەی دانەوێڵەكە دەكات، بەتایبەت ئەگەر بزانین توندی توانای هەناسەدان هەمیشە لەگەڵ بەكارهێنانی شەكر و پرۆتینەكاندا هاوڕێیە، كە ئەمەش بە نەرێنی كار لە وزەی گەشە و ئاسان خراپبوونی دانەوێڵە دەكات.
هەڵگرتن یا عەمباركردنی دانەوێڵە لە گوڵەگەنمەكەیدا، وەك لە ئایەتە پیرۆزەكەدا هاتووە، بە سیستمێكی بنەڕەتی پاراستنی بەرهەم، لە كەشێكی دژواردا، دادەنرێت، ئەوەش كشتوكاڵ، تەكنیكەكانی هەڵگرتن و پاراستنی بەرهەم پێكەوە كۆدەكاتەوە، هەروەها ئەو شێوەی هەڵگرتنەش بە سیستمێكی رۆشنبیری دەژمێررێت، كە كۆمەڵگە مرۆییەكان بەهۆیەوە جەنگێكی راستەقینە، بۆ گەرەنتی دەسكەوتنی گێڕانەوەی بەرهەم بە گرتنەبەری ستراتیجی هەمەجۆر (تەكنەلۆجی، ئاكاری و كۆمەڵایەتی)، لە پێناو مانەوەدا، بەرپا دەكەن، ئەمەش پێی دەوترێت بەڕێوە بردنێكی باشی بەرهەم.

هەڵگرتنی دانەوێڵە، وەك ئەوەی لە قورئاندا هاتووە، دوای لێكۆڵینەوەی دەرچوونی ئەلكترۆلیتەكان، ساخ مانەوەی توێكڵی خانەكانی سەلماند.

لە كۆتاییدا لە كاتێكدا بڕی پرۆتین و شەكرەكان دەپشكنین، ئەوە دەردەكەوێت كە بڕی پرۆتین و شەكرەكان لەو دانەوێڵانەی لە گوڵەگەنمەكانیاندا هەڵگیراون، هیچ گۆڕانێكیان تیادا ڕونادات، لە كاتێكدا بڕی پرۆتین و شەكرەكان بە رێژەی 30% لەو دانەوێڵانەی لە گوڵەگەنمەكانیان جیاكرابوونەوە كەمی كرد، هەروەها لە گوتەی پەروەردگاردا (إلا قلیلا مما تأكلون)، مەبەست لێی جیاكردنەوەی بڕی گەنمی پێویستە لە گوڵەگەنمەكانیان تەنها بۆ پێداویستی ئێستایان، ئەوەش دووبارە ئیعجازێكی ترە لە ئایەتە پیرۆزەكەدا.

ئەم بابەتە لەژمارە 23ی گۆڤاری هەیڤ بڵاوكراوەتەوە