گرِكانی عه‌ده‌ن و ئاگری حه‌شر

به‌پێنوسی: طارق عبده إسماعيل
وه‌رگێرِانی: د.دارا گوڵ حامد

له‌ صه‌حیحی موسلیم دا هاتووه‌ له‌ حوزه یفه‌ى كورِى ئو‌سه یدى غه‌فاریيه‌وه‌(خوا لێى رِازى بێت):  (اطلع النبي صلى الله عليه وسلم علينا ونحن نتذاكر فقال: ما تذاكرون؟ قالوا: نذكر الساعة. قال: إنها لن تقوم حتى ترون قبلها عشر آيات، فذكر الدخان والدجال والدابة وطلوع الشمس من مغربها ونزول عيسى ابن مريم صلى الله عليه وسلم ويأجوج ومأجوج، وثلاثة خسوف: خسف بالمشرق، وخسف بالمغرب، وخسف بجزيرة العرب، وآخر ذلك نار تخرج من اليمن تطرد الناس إلى محشرهم).

واته‌: له‌كاتیكدا ئێمه‌ یادمان ده‌كرده‌وه‌ پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله علیه وسلم ) هات بۆ لامان و فه‌رموى: یادى چى ده‌كه‌نه‌وه‌؟ گوتیان: یادى كاتى هاتنى قیامه‌ت (الساعة) ده‌كه‌ینه‌وه‌، فه‌رمووى: قیامه‌ت نایه‌ت هه‌تا له‌ پێشیدا(10) نیشانه‌ نه‌بینن، دوكه‌ڵه‌كه‌، ده‌جال، ئاژه‌ڵه‌كه‌ (الدابة)، هه‌لَهاتنى رِۆژ له‌ رِۆژئاواوه‌، هاتنه‌خواره‌وه‌ى عیسای كورِى مه‌ریه‌م (عليه لسلام) ، یه‌ئجوج و مه‌ئجوج، سيَرِۆچوونه‌كه‌، رِۆچونێك له‌ رِۆژهه‌ڵات، یه‌كێكى تر له‌ رِۆژئاواو رِۆچونێكى دورگه‌ى عه‌ره‌ب، وه‌كۆتا نیشانه‌ش له‌و(10) نیشانانه‌، ئاگرێكه‌ له‌ یه‌مه‌نه‌وه‌ خه‌ڵك به‌ره‌و مه‌حشه‌ر رِاپێچ ده‌كات.

وه‌ له‌ گێرانه‌وه‌یه‌كی ترى پێشه‌وا موسلیمدا: (…نار تخرج من قعر عدن ترحل الناس.) واته‌: ئاگرێكه‌ له‌ چاڵایی عه‌ده‌نه‌وه‌ خه‌ڵك كۆچ پێده‌كات. وه‌لاى “ئه‌بى داود “یش:  ( وآخر ذلك نار تخرج من اليمن من قعر عدن تسوق الناس إلى المحشر).   واته‌: كۆتا نیشانه‌ بریتى یه‌له‌ ئاگرێك له‌ چاڵایی عه‌ده‌نه‌وه‌ له‌ یه‌مه‌ن دێته‌ ده‌رو خه‌ڵك به‌ره‌و مه‌حشه‌ر رِاپێچ ده‌كات.

پێشه‌كی

شوێنى جوگرافیی شارى عه‌ده‌ن:

عه‌ده‌ن دووه‌م گه‌وره‌ترین شارى یه‌مه‌نه‌, به‌سه‌ر كه‌نداوى عه‌ده‌ندا ده‌رِوانێت 170 كم له‌ رِۆژهه‌ڵاتى گه‌رووى (باب المندب) وه‌ دووره‌.

زۆرینه‌ى شارى عه‌ده‌ن ده‌كه‌وێته‌ ئاوى ئۆقیانوسه‌وه‌، ئه‌م شاره‌ له‌ گرِكانێكى زۆر گه‌وره‌ په‌یدابووه‌، كه‌له‌لایه‌كى زه‌ریاكه‌دا ته‌قیوه‌ته‌وه‌و بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر به‌رده‌وام بووه‌ ئنجا دواى سستبوون ساردبوونه‌وه‌ى, وه‌كو هه‌موو گرِكانێكى تر ده‌رچه‌یه‌كى بۆ دروست بووه‌ به‌ڵام ده‌رچه‌یه‌كى یه‌كجار گه‌وره‌و فروان دواتر بۆته‌ ئه‌و شاره‌ مێژووییه‌. ئه‌وه‌ى باسمان كرد زۆر به‌رِوونى به‌ وێنه‌ى مانگه‌ ده‌ستكرده‌كان ده‌بینرێت.

ئاشكرایه‌ هیج كه‌سێك له‌ كۆندا نه‌یزانیوه‌ شارى عه‌ده‌ن كه‌وتۆته‌ سه‌رده‌رچه‌ى گرِكانێك، هه‌تا ئینگلیزه‌كان خستیانه‌ ژێر ده‌ستى خۆیانه‌وه‌و، له‌گه‌لَ سه‌ره‌تاى چاخى فرِینداو وینه‌گرتنى شاره‌كان له‌ به‌رزاییه‌ زۆره‌كانه‌وه‌، ئه‌وكات شارى عه‌ده‌ن وه‌ك شاخێكى رِوچاله ده‌رچه‌یه‌كى گه‌وره‌ى گرِكانێكى زه‌به‌لاحى دامركاوه‌ ده‌ركه‌وت، هه‌روه‌ك پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) له‌ فه‌رموده‌كه‌ى سه‌ره‌تادا فه‌رموویه‌تى، هه‌ربۆیه‌ ئینگلیزه‌كان ناوى(Kraytar) واته‌(ده‌رچه‌ى گرِكان)یان لێناو، ئه‌و ناوه‌ش له‌ناویاندا باو بوو به‌كاریان ده‌هێنا نه‌ك عه‌ده‌ن.

شاندێكى پاشایه‌تى به‌ریتانی بۆ زانستى گرِكانه‌كان ساڵى 1964ز به‌سه‌رۆكایه‌تى پرۆفیسۆر I.G.Gass هه‌ستان به‌ تویژینه‌وه‌ له‌ گرِكانى عه‌ده‌ن كه‌ توێژینه‌وه‌ زانستیه‌كه‌ى به‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ ده‌ست پێده‌كات(هه‌موو گرِكانه‌كانى ترى زه‌وى له‌به‌رانبه‌ر گرِكانى عه‌ده‌ن دا وه‌ك یاریيه‌ ئاگرینه‌ن هیچى تر (العاب النارية) ئه‌وه‌ش له‌ رِێگه‌ى به‌راوردكردنی پێكهاته‌ بنیاتیه‌كانى ئه‌و گرِكانانه‌و گرِكانى عه‌ده‌ن.

وه‌ له‌ گۆڤارى (Readers Digest 1979) دا وتاریكی زانستى ده‌خوێنینه‌وه‌ كه‌ ده‌ڵێت گرِكانى كاراكاتى له‌ ئه‌نده‌نوسیا(Karakati volcano) كه‌ سالىَ 1883ز ته‌قیوه‌ته‌وه‌و زانایان به‌به‌هێزترین گرِكانى تۆماركراوى یاده‌وه‌رى مرۆڤایه‌تیان مه‌زه‌نده‌ كردووه‌، كه‌ بۆته‌ هۆى گیان له‌ده‌ستدانى چل هه‌زار 40000 كه‌س و ده‌نگى ئه‌م گرِكانه‌ له‌ دوورى 5000 كیلۆمه‌تره‌وه‌ بیستراوه‌و، خۆڵه‌میش و دوكه‌ڵه‌كه‌ى بۆ ماوه‌ى هه‌فته‌یه‌ك به‌رى خۆرى له‌ ته‌واوى گۆى زه‌وى گرتوه‌و وه‌ ئه‌و گرِكانه‌ بووه‌ هۆى هه‌ڵوه‌شان و له‌ناودانى زۆربه‌ى ئه‌و دورگه‌یه‌ى كه‌ تێیدا ته‌قیوه‌ته‌وه‌و زانایان هێزى ئه‌و گرِكانه‌یان به‌ سه‌د100 بۆمبى هایدرۆجینى خه‌مڵاندووه‌!!!!.
نوسه‌ر به‌مجۆره‌ كۆتایی به‌ وتاره‌كه‌ى دێنێت: ئه‌م گرِكانه‌ زۆر گه‌وره‌یه‌-كه‌ باسكرا- به‌به‌راورد له‌گه‌ل گرِكانى(عه‌ده‌ن)دا وه‌ك یاريیه‌ئاگرینه‌ وایه‌.

شاری عه‌ده‌ن و به‌شێك له‌ ده‌رهاویشته‌كانی گرِكانه‌كه‌ و ده‌ریای چوارده‌وری ده‌ركه‌وتووه‌.

ئه‌ندازیار(مه‌عروف عه‌قه‌به‌) له‌ توێژینه‌وه‌كه‌یدا(عه‌ده‌ن: رِه‌هه‌ندى مێژوویى و شارستانى) ده‌ڵێت: گرِكانى(عه‌ده‌ن به‌یه‌كێك له‌و شه‌ش ناوه‌نده‌ گرِكانیه‌ ده‌ژمێردرێت كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر یه‌ك هێڵى گرِكانى و له‌ گه‌روى(باب المندب) له‌ ده‌روازه‌ى خواروى زه‌ریاى سووره‌وه‌ تا شارى(عه‌ده‌ن) درێژ ده‌بێته‌وه‌، وه‌له‌م دواییانه‌دا یه‌كێك له‌و ناوه‌نده‌ گرِكانیانه‌ له‌ چیاى (الطير) له‌به‌رانبه‌ر كه‌ناره‌كانى یه‌مه‌ن له‌ زه‌ریاى سوردا چالاك بوه‌وه‌.

له‌ كۆتایدا پوخته‌ی رِوه‌كانى ئیعجازى زانستى و جوگرافى و مێژوویى و نادیارى(غیبی) فه‌رمووده‌ پیرۆزه‌كه‌ى پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم ده‌خه‌ینه‌ رِوو:

(1) پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ده‌فه‌رموێت (عه‌ده‌ن) شارێكى رِووچاڵه‌ (قعر عدن) ئه‌وه‌ش ده‌رناكه‌وێت ته‌نها به‌ وێنه‌گرتنى دوور نه‌بێت به‌ فرِۆكه‌ یاخود به‌ مانگى ده‌ستكرد.

(2) فه‌رموده‌كه‌ى پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه وسلم) ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ (عه‌ده‌ن) ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر گرِكانێكى دامركاو، به‌ڵام درێژبۆوه‌ى ئه‌م گرِكانه‌ ده‌گاته‌ ناوكى گۆى زه‌وى كه‌به‌ بارستاییه‌ زۆر گه‌وره‌كه‌ى له‌ ئاسن و نیكلى تواوه‌ جیاده‌كرێته‌وه‌و چه‌ندین ئاگراوى تواوه‌ له‌م گرِكانه‌وه‌ له‌ چالاكبونێكى گه‌وره‌دا له‌ ئاوه‌ نزیكه‌كانى زه‌ریاى چوارده‌ورى شاره‌كه‌دا هاتوونه‌ ده‌ره‌وه‌، به‌مشێوه‌یه‌ ئه‌و گرِكانه‌ شاخێكى زۆر گه‌وره‌ى دروست كردووه‌ كه‌ ده‌رچه‌ى گرِكانه‌كه‌ى ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر و ئه‌وه‌ش شارى(عه‌ده‌نه‌).

دووباره‌ ئاگره‌كه‌ له‌هه‌مان شوێندا ده‌رده‌چێته‌وه‌، ئه‌وه‌ش كارێكى باوه‌ له‌زۆربه‌ى گرِكانه‌كانى جیهاندا، دیاره‌ كۆتا ده‌رچونیشى زۆر به‌تین و به‌هێزتر ده‌بێت و مرۆڤ، هه‌موو بۆ شوێنى كۆبونه‌وه‌ (محشر) له‌ زه‌وى شام پاڵده‌نێت، بوونى زه‌ریاش رِى له‌ بڵاوبونه‌وه‌ى ئاگرێك به‌ هه‌موو زه‌ویدا ناگرێت، چونكه‌ زه‌ریاكان له‌ رِۆژى قیامه‌تدا ده‌كوڵێن و ئه‌و ئاگره‌ى كه‌له‌ ژێرماندایه‌ ده‌رِژێنن، ئه‌مه‌ش یه‌كێكه‌ له‌رِاڤه‌ى زانایان بۆ ئه‌م ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌: وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ الإنفطار:3

هه‌روه‌ك زانراوه‌ گرِكانه‌كان بومه‌له‌زه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌بێت. به‌ هۆى تێشكانى توێكڵى زه‌وى له‌ ئاكامى هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌ى مادده‌ تواوه‌ گرِكانیه‌كان له‌ قوڵایى زه‌ویه‌وه‌ بۆ چینه‌كانى سه‌ر زه‌وى، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆى خلیسكانى چینه‌كانى زه‌وى و به‌مجۆره‌ش پیش ده‌رچوونى ماده‌ تواوه‌ گرگرتوه‌كان بۆ سه‌ر زه‌وى بومه‌له‌رزه‌ دروست ده‌بێت.

ئنجا دواى رِوودانى بومه‌له‌رزه‌كه‌ گرِكانه‌كه‌ هه‌رچى قورسایى خۆیه‌تى له‌ ئاسن و كانزاى ترى تواوه‌ بۆ سه‌ر زه‌وى ده‌هاوێژێت هه‌روه‌ك په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت: إِذَا زُلْزِلَتْ الأَرْضُ زِلْزَالَهَا. وَأَخْرَجَتْ الأَرْضُ أَثْقَالَهَا الزلزله‌1-2

واته‌: كاتێك زه‌وی هاته‌ له‌رزه‌ به‌له‌رزینی خوَی وزه‌وی هه‌رچی شتی قورسى ناوی هه‌یه‌ هه‌مووی فرِێدایه‌ ده‌ره‌وه‌ ئه‌مه‌ش
واتاى كۆتایى رِووداوه‌كانى دنیاو ده‌ستپێكى رِۆژى هه‌ستانه‌وه‌یه‌، ئه‌مه‌ش به‌ داكه‌وتنی ئاگرێكى گرِكانى ده‌بێت له‌ وشكانى و زه‌ریاكاندا، بیگومان به‌هێزترینیان ئاگرى گرِكانى (عه‌ده‌ن)ه‌ كه‌ خه‌ڵك بۆ مه‌حشه‌رو پرسینه‌وه‌ رِاپێچ ده‌كات، هه‌روه‌ك ئایه‌ت و فه‌رموده‌ پیرۆزه‌كان ئاماژه‌یان پێداوه‌. لێره‌دا ده‌بینین پێوه‌ندیه‌كى ئاشكراو لێكدانه‌برِاو، له‌ نێوان بومه‌له‌رزه‌و نێوان ئه‌وه‌ى زه‌وى له‌ شێوه‌ى به‌ردى گرِگرتوودا به‌شێوه‌ى گرِكانه‌كان ده‌یهاوێته‌ ده‌ره‌وه‌ هه‌یه‌. بۆیه‌ ده‌بینین كه‌ ئایه‌ته‌كانى په‌روه‌ردگار ئه‌و دوو كرداره‌ به‌یه‌كه‌وه‌ گرێده‌ده‌ن و ته‌ئكید له‌سه‌ر رِوودانى بومه‌له‌رزه‌ ئنجا هاوێشتنى قورساییه‌كانى ناو هه‌ناوی زه‌وى ده‌كه‌ن،كه‌ ئه‌وانیش بریتین له‌به‌رده‌ تواوه‌كان كه‌ بێگومان له‌به‌رده‌كانى سه‌ر رِووى زه‌وى قورسترن چونكه‌ زۆربه‌ى بریتین له‌ ئاسن و نیكلى تواوه‌، ئاشكراشه‌ كه‌ چه‌قى قورسایى زه‌وى بارستاییه‌كى یه‌كجار گه‌وره‌یه‌ كه‌ قه‌باره‌كه‌ى ده‌گاته‌ چواریه‌كى قه‌باره‌ى گۆى زه‌وى، په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت: إِذَا زُلْزِلَتْ الأَرْضُ زِلْزَالَهَا. وَأَخْرَجَتْ الأَرْضُ أَثْقَالَهَا .

لێره‌دا پێویسته‌ ساتێك بوه‌ستین و بیر بكه‌ینه‌وه‌، كاتى دابه‌زینى قورئانى پیرۆز كىَ ده‌یزانى كه‌ پێوه‌ندى له‌ نێوان بومه‌له‌رزه‌و نێوان مادده‌ تواوه‌ گرگرتوه‌كاندا, كه‌ زه‌وى دواى بومه‌له‌رزه‌ ده‌یانهاوێژێت, هه‌یه‌؟ ئاشكرایه‌ زانایان ئه‌و راستیه‌یان نه‌ده‌زانی. كاتێك په‌یان پێبردو زانیان كه‌ گه‌یشتنه‌ قوڵایى ئۆقیانوسه‌كان و ئه‌و تێكچونانه‌ى پلێتى زه‌وى و ئه‌و دارِمانانه‌یان بینى كه‌ بوونه‌ هۆى بومه‌له‌رزه‌ به‌هێزه‌كان و ده‌رچوونى برِێكى یه‌كجار زۆرى به‌رده‌ تواوه‌ گرِگرتوه‌كان.

قورئانى پیرۆز به‌ ده‌قێكى پیرۆز كه‌ باسى رِۆژى هه‌ستانه‌وه‌ (القيامة) ده‌كات دووپاتى ئه‌م رِاستیه‌ ده‌كاته‌وه‌ وه‌ك ده‌فه‌رموێت: وَإِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ*وَأَلْقَتْ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتْ الانشقاق: 3-4

واته‌: ساتێك كاتێك زه‌وی رِاكێشراو ئه‌وی تیابوو فرِىَىداو هیچی تیا نه‌ما. له‌و دوو ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌دا ئاماژه‌یه‌كى رِوون هه‌یه‌ بۆ پێوه‌ندى نێوان بومه‌له‌رزه‌و كشان و جیابونه‌وه‌ى پلێته‌كانى زه‌وى و جوڵه‌كانیان و ئنجا هاوێشتنى ئه‌وه‌ى له‌ناویدایه‌ له‌ ئاگرو مادده‌ى تواوه‌.

له‌گه‌ل فه‌رموده‌ى گرِكانى(عه‌ده‌ن)دا پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه وسلم) چه‌ند رِۆچونێكى زه‌وى باسكردووه‌، هه‌روه‌ك رِون بۆوه‌ دووباره‌ بۆیه‌ رِۆچون پێوه‌ندى به‌ بومه‌له‌رزه‌وه‌ هه‌یه‌، و رِووداوه‌ زانستیه‌ جێولۆجیه‌كان له‌ گه‌ڵ رِێكخستنی زانستیی جێولۆجی فه‌رمووده‌ پیرۆزه‌كه‌ی پیغه‌مبه‌ری خواداو( صلى الله عليه وسلم). ئه‌و ئایه‌ته‌ پیرۆزانه‌ى ئاماژه‌یان پێدرا ته‌واو رِێكده‌كه‌وێت به‌م شێوه‌یه‌:- بومه‌له‌رزه‌ ئنجا رِۆچون ئنجا گرِكانه‌كان، و یه‌كه‌مین و گه‌وره‌ترینیان گرِكانى(عه‌ده‌نه‌).

به‌و پێیه‌ش كه‌ زۆرینه‌ى گرِكانه‌كان له‌ ژێر زه‌ریاكاندان، ئه‌و كاته‌ش زه‌ریاكان گرِ ده‌گرن و كڵپه‌ ده‌ستێنن هه‌روه‌ك په‌روه‌ردگارى باڵاده‌ست ده‌فه‌رموێت: وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ التكویر:6 واته‌:وه‌ ده‌مێك كه‌ده‌ریاكان هه‌ڵگیرسێنران.

سه‌رچاوه‌كانی نووسه‌ر:

مقالات من السي أن أن ومن جوجل أريس ومقال من جريدة المدينة للدكتور محمد علي البار العدد 16613 يوم 18 شوال 1429هجرية وبعض المقالات الأخرى.
وهذا موقع متصل بلأقمار الصناعية ولايحتاج لبرنامج تحميل ومن خلاله سترى مدينة عدن داخل فوهة البركان العظيم ومحاط معظمها بمياه البحر المحيط كما عرضنا الصورة بأول مقالنا هذا
http://wikimapia.org