ژینگە بە چاوێكی ئیمانییەوە / بەشی 1

ئامادةكردنى مامۆستا شەماڵ موفتی

ژینگە لە 2 تەوەرەی سەرەكی دەدوێت: سروشت و ژینگەی دەستكرد
پێش ئەوەی بچینە باسەكەشەوە بە پێویستی دەزانم ئاشنابین بەم زاراوانەی خوارەوە:
• ژینگەی شارستانی: Environment
بۆ یەكەمین جار لە مێژوودا لە 1835 سانت هێلییر (ST-Heliere)ی زانای ڕووەكی فەرەنسی بەكاری هێنا و لە نیوەی سەدەی 20 ەوە وەك زاراوەیەك بەكار دێت كە دەدوێ لە كاریگەری چالاكییە ( پیشەسازی و كشتوكاڵی و خزمەتگوزاری )یەكانی مرۆڤ لەسەر سەرچاوە سروشتییەكان و جۆری ژیان و گەشەپێدان و دەستكردەكانی مرۆڤ.
• ئیكۆڵۆجی : Ecology
لە ساڵی 1868 دا وەك وشەیەك بەكارهات بۆ یەكەمین جار لە لایەن Ernsh Heachel
كە زانایەكی ئەڵمانی بوو، لە سەدەی 20 دا بوو بە زاراوەیەكی زانستی كە مانای زانستی ژینگە دەدات و دەدوێ لە سروشت و هەمو ئەو پەیوەندییانەی نێوان زیندەوەران و دەورو بەریان.
• سەرچاوە سروشتییەكان: Natural Resources
*سروشت تەنها سەرچاوەیە بۆ :
– خۆراك و جل و بەرگ و كەل و پەل و هەموو پێداویستییەكی مرۆڤ.
– ئەو ڕووبەرە زەوییەی بەروبوومی خۆراك دابین دەكات بۆ هەموو مرۆڤایەنی و كەوتۆتە نێوان 192 وڵاتەوە مەزەنەدەكرێ بە 9 بلیۆن هێكتار.
– ئەو ڕووبەرەی خۆراكی ئاوی دابین دەكات بۆ هەمو مرۆڤایەتی (قەراغی كیشوەرەكان و ئاوی سەر وشكانییەكان) مەزەندە دەكرێ بە 2.2 بلیۆن هێكتار.
– واتە: دانیشتوانی سەر زەوی بۆ هەموو پێداویستییەكانی ژیانیان پشت دەبەستن بەم 11.2 بلیۆن هێكتارە كە سەرچاوەیەكی سنوردارە.
* كاتێك كە ژمارەی دانیشتوان زیاد دەبێت و ئابوری فراوان دەبێت سەرچاوە سروشتییەكان دەكەونە مەترسییەوە و نرخی خۆراك بەرز دەبێتەوە و باجەكەی قورس دەبێت لەسەر هەژاران.
جۆری پەیوەندییەكانی نێوان زیندەوەران
* ئاڵوگۆڕكردنی سود Mutualism
لەم جۆرە پەیوەندییانە هەردوو جۆری زیندەوەر ( تاك یان كۆمەڵ ) سوود لەیەك وەردەگرن
وینەی :1

نمونەیەكی دیكە:
تیمساح هەوڵ ئەدات ئەو باڵندانەی نزیكی دەبنەوە بیانخوات , بەڵام جۆرە باڵندەیەك كە ناسراوە بە باڵندەی ( دیككۆپ ی ئاوی ) زۆر بە دڵنیاییەوە نزیك دەبێتەوە لە تیمساح و هیچ زیانی پێ ناگات بەڵكو هێلكەكانیشی دادەنێ نزیك بە هێلكەكانی تیمساح!!

وێنەی 2

بۆ چی ؟
چونكە جۆرە مێروویەك نیشتەجێ دەبێت لە درزەكانی پێستی تیمساح و نارەحەتی دەكات, بەڵام دیككۆپ ئەو مێرووانە دەخوات و ناڕەحەتی تیمساح ناهێلێ.
• Commensalism
لەم جۆرە پەیوەندییەدا جۆرە زیندەوەرێك ( زیندەوەرانێك ) سوودمەند دەبن و جۆرێكیش سوودمەند نابێ بەڵام زیانیشی پێ ناگات. وەك لەم وێنەیەدا:
وێنەی 3 /

ئەو ماسییە وردانە ناوێرن بەتەنیا كۆچ بكەن بەڵام لە ركێفی ئەو نەهەنگەدا كۆچ دەكەن و سوودمەند دەبن بە نەهەنگەكە زیانی پێ ناگات.
خوای گەورە ئەم جۆرە پەیوەندییەمان پیشان ئەدات كە دەرسێكی لێ وەربگرین. بە نموونە: بۆچی مرۆڤ چاكەی بێ بەرامبەر ناكات؟ واتا ( كۆمێنسالزم ), بۆ ئاساییە لای ئاژەڵ و نا ئاساییە لای هەندێك مرۆڤ؟

• پەیوەندی Parasitism و Predation
لەم جۆرە پەیوەندییەدا لایەنیك سودمەند دەبێت لە سەر حیسابی زیانی لایەنەكەی تر

وێنەی 4

نموونەی تر ( هەموو جۆرە پەلامارێك و لەناوبردنی نێچیر ) … بۆچی زۆرینەی مرۆڤ لە چوارچێوەی ئەم پەیوەندییەدا مامەڵە دەكەن؟
• سیستەمی خێزان
ئەمەش چوارچێوەیەكی زیندەگییە كە زۆرینەی زیندەوەران تێدا ژیانیانی تیا بەسەر دەبەن
خوای گەورە دەفەرموێت:
(( و ما من دابة في الارض و لا طائر يطير بجناحيه الا أمم أمثالكم ).
واتە: هەموو زیندەوەرانی سەر زەوی و باڵندە میللەتن وەك ئێوە

وێنەی5

وێنەی6

سەرچاوە سرووشتییەكان
– وشكانی ( خاك )/ سەرچاوەی خۆراك و هەمو كەل و پەلێك
– ئاو
– هەوا
– جۆرە دەشتەكییەكان ( روِوەك و ئاژەڵ )

خاك
وەك باسمان كرد نزیكەی 9 بلیۆن هێكتار لە خاك سەرچاوەی هەموو بەروبوومێكی خۆراك و پێداویستییەكانی مرۆڤایەتییە, با تەماشای ئەم نەخشەیەی خوارەوە بكەین كە بەروبوومی دانەویڵەی جیهانە.

نەخشەی 1

لەم نەخشەیەدا دەردەكەوێت كە لە ساڵی 1960 بەروبوومی دانەوێڵە لە جیهاندا 824 ملیۆن تەن بووە, 815 ملیۆنی لەو ساڵەدا سەرف بووە و 8 ملیۆنی ماوەتەوە, بەڵام لە ساڵی ئایندەدا 1961 بڕی نوقسانی 17 ملیۆن تەن بووە .
لە لایەكی دیكەوە بەروبوومی دانەوێڵە زیادی كردووە ساڵ بە ساڵ , بۆ نموونە لە 1978 دا بووە بە بلیۆنیك و 445 ملیۆن تەن و 65 ملیۆن تەنی زیاد ماوەتەوە كەچی لە 2003 دا هەرچەندە بەروبوومەكە زیادبووە و گەیشتۆتە بلیۆنێك و 821 ملیۆن تەن كەچی 92 ملیۆن تەن نوقسانی هەبووە لەو ساڵەدا نەخشەی 2 ( لەبەر ئەوەی دانیشتوان ساڵی 90 تا 100 ملیۆن زیاد دەكەن )