ڕاستێتی بانگەشەی شێواندنی قورئان

 

د. دیاری ئه‌حمد ئیسماعیل .. پسپۆڕ له‌(10) خوێندنه‌وه‌كه‌ی قورئاندا

گرنگی ئاین لە ژیانی مرۆڤدا ڕاستییەكی حاشا هەڵنەگرە بەتایبەتی ئەگەر ئەو ئایینە ئاسمانی بێت، واتە بوونی پەیوەندی لە نێوان زەوی و ئاسمان، مرۆڤی دروستكراوو كردگاری بەتوانا. بۆیە ئەو ئەڵقەیەی كە ئاسمان بە زەوی دەگەیەنێت زۆر هەستیارە، و هەر خەوشێك ڕووی تێ بكات كەم و كوڕی دەكەوێتە هەموو پەیوەندییەكە.. ئەو ئەڵقەیەش بریتییە لە نیگا (الوحی).

پاراستن و مانەوەی وتەكانی خوای گەورە وەكو خۆی نیشانەی زیندوێتی ئەو ئایینەیە.. دەستكاریكردن و تێكچوونی نیگاش نیشانەی گۆڕانی ئەو ئایینەیە، تا دەگاتە ئاستێك وەك لە هەندێ پەیامی ئاسمانی شێوێندراودا بەدی دەكرێت  كەس متمانەی پێ نامێنێت، و هیچ بەربەستێكیش لە بەردەم تێكچوونی زیاتری ئەو بەرنامەیەدا نابێت!

دوژمنانی ئیسلام دەزانن لێدانی قورئان ‌و گومان كردن لە ڕاستی سەرچاوەی قورئان بەهێزترین گورزە لە ئیسلام دەدرێت. مژدەدەری مەسیحی (جۆن تاكلی) دەڵێت: “پێویستە كتێبەكەی خۆیان ـ قورئان ـ لە دژایەتی ئیسلامدا بەكار بێنن، چونكە ئەوە باشترین چەكە دژی ئیسلام، دەبێت خەڵكی ببینن ڕاستییەكانی قورئان هیچیان تازە نین و شتە نوێكانیشی ڕاست نین !”^[1] جا هەرجارە بە ناوێك و بە شێوەیەك. لەو

 هێرشانەش بانگەشەی زیادكردن و كەمكردن لە قورئاندا، هەندێك لەو لایەنانەش بە بیانووی بەرگریكردن لە قورئان و گەیشتن بە ڕاستییەكان ئەو كارانە دەكەن!

لەم دوواییەشدا تێبینی دەكرێت كە چەند لایەن و پێگەی ئەنتەرنێت و چەند كتێبێك تەنانەت بە زمانی كوردیش دەركراوەو بڵاو كراوەتەوە بانگەشەی زیادكردن و كەمكردن لە قورئاندا دەكەن.. بەڵكو هەندێكیشیان چەند هەوڵێكی گاڵتەئامێزیان داوە لە نوسینەوەی چەند وشەیەك گوایە وەك قورئان وایە!

خوای گەورە دەفەرموێت:

 {إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ} الحجر/9.

نەسەفی دەڵێت: (…خوای گەورە لە هەموو كاتێكدا قورئان لە زیادكردن و كەمكردن‌و شێواندن‌و گۆڕین دەپارێزێت، بە پێچەوانەی كتێبە ئاسمانییەكانی تر خوای گەورە خۆی كەفیلی پاراستنی نەكردوون و ئەوەی بە زاناكانیان (الربانيون والَاحبار) سپاردووە، ئەوانیش ستەمیان  كردو جیاوازی كەوتە ناویان و كتێبەكانی خۆیان شێواند …)^[2]

هەر لە سەرەتای  نیگاوە پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم زۆر مەبەستی بووە ئەوەی لە جبریلی وەردەگرێت لە بیری نەچێتەوە، بۆیە جاری وا هەبووە پەلەی كردووەو لە كاتی دابەزینی نیگادا دەمی جوڵاندووە، بۆیە خوای گەورە پێی فەرموو:

( لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ (16) إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ (17) فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ (18 ) ) القيامة.

پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم ئەو ئایەتانەی دابەزیبوون ئەیگەیانە هاوەڵەكانی و ئەوانیش لەبەریان دەكردو یەكتریان فێردەكردو هاوەڵان لە دەمی پێغەمبەرەوە قورئانیان وەرگرتووە: ئەوەتا عوبادەی كوڕی صامیت دەڵێت:

«كان الرجل إذا هاجر دفعه النبي صلى الله عليه وسلم إلى رجل منّا يعلمه القرآن، وكان يُسمَعُ لِمسجدِ رسول الله صلى الله عليه وسلم ضجةً بتلاوة القرآن حتى أمرهم رسول الله أن يخفضوا أصواتهم لِئَلا يَتَغالطوا».

 ئەوەش ئەوە دەگەیەنێت كە هاوەڵان گرنگییەكی زۆریان بە قورئان خوێندنەوەو لەبەركردنی داوەو ژمارەشیان زۆر بووە. عەبدوڵڵای كوڕی مەسعود دەڵێت:

(والله لقد أَخذتُ مِن فيّ رسولِ الله صلى الله عليه وسلم بضعاً وسبعين سورة)^.[3]

 

جگە لە لەبەركردنی قورئان لە لایەن هاوەڵانەوە.. پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم هەر لە سەرەتای دابەزینی نیگاوە، ئەو ئایەتانەی كە دادەبەزین داوای لە هاوەڵان دەكرد كە بیاننوسنەوە، بۆ ئەو مەبەستەش نوسەرانی نیگای هەبوو، كە لەبەر دەستی پێغەمبەردا صلی الله علیه وسلم قورئانیان بۆ دەنووسییەوە.. ئەمە جگە لەوەی هاوەڵان خۆیان ـ ئەوەی نووسین و خوێندنەوەی دەزانی ـ موسحەفیان بۆ خۆیان دەنووسی.. بەم شێوەیەش ئایەتێك دانەبەزیبوو لە سەردەمی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم خۆیدا بە نووسراوی نەپارێزرابێت… هەروەها ئەوانەی كە قورئانیان لەبەربووە زۆر بوون. بۆ نمونە ئەوانەی  ڕووداوی بیری مەعونەو شەڕی یەمامە گەیشتبووە (140) لە هاوەڵان.

هەندێ بەڵگە لەسەر ئەوەی لەسەردەمی پێغەمبەردا صلی الله علیه وسلم قورئان نوسراوەتەوە:

* ئیبن عومەر دەگێڕێتەوە:  (أن رسول الله صلى الله عليه وسلم نهى أن يُسَافر بالقرآن إلى أرض العدو).^[4] دیارە قورئانی نوسراوەیە، چونكە مەبەستی فەرموودەكە قورئانی ناو سنگ نییە.

* لە عوسمانەوە دەگێڕنەوە:

(كان رسولُ الله صلى الله عليه وسلم مِمَّا يَأْتي عَلَيهِ الزَمانُ، يَنْزِلُ عَلَيهِ مِنَ السُوَرِ ذَواتِ العَدَدِ، فَكانَ إذا نَزَلَ عليهِ الشَيءُ يَدعُو بَعضَ مَنْ يَكْتُبُ عِنْدَهُ فَيَقُولُ: ضَعُوا هذِهِ في السُّورَةِ التي يُذْكَرُ فِيها كَذا وكَذا. وَينْـزِلُ عَلَيـهِ الآيةُ فَيَقُولُ: ضَعُوا هَذهِ الآيَةَ في السُّورَةِ الّتي يُذْكَرُ فِيها كَذا وكَذا وَيَنْزِلُ عَليهِ الآياتُ فَيَقُولُ: ضَعُوا هَذهِ الآياتِ في السورةِ التي يُذْكَرُ فيها كذا وكذا). ^[5]

* زەیدی كوڕی سابت دەڵێت: 

(كُنْتُ أَكْتُبُ الوَحْيَ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ وَهُوَ يُمْلي عَلَيَّ، فَإذا فَرَغْتُ، قَالَ: اقْرَأْهُ، فَأَقْرَأُهُ، فَإِنْ كَانَ فِيهِ سَقَطٌ أَقَامَهُ). ^[6]

* لە چیرۆكی موسڵمانبوونی عومەری كەڕی خەتتابدا هاتووە:  (كَانُو يَقْرَؤونَ في بَيْتِ فَاطِمَة بِنْتِ الخَطَّابِ، وَكان خَبَّابُ بنُ الأَرَتِ يُقْرِئُهُم القُرآنَ في صَحيفَةٍ) ^[7] ئەم ڕووداوەش مەككیەو پێش كۆچكردن

 ڕوویداوە، كەواتە هەر لە سەرەتای دابەزینی قورئانەوە مۆڵەت بە موسوڵمانان دراوە قورئان بنووسنەوە.

لە ژیانی پێغەمبەردا صلی الله علیه وسلم قورئان هەمووی لە پەرتوكێكدا كۆنەكرابووه‌وە، بەڵكو پەرتوبڵاو بوو. لەهەمان كاتدا هەندێك لە هاوەڵان قورئانیان لای خۆیان نوسیبووەوە. مەككی ئەبوتالب دەڵێت:(هەندێك لە هاوەڵان موسحەفی تایبەتی خۆیان هەبووە، و هەندێكیان لە لێواری پەڕەكانی چەند وشەیەكی تەفسیریان لەسەر دەنووسی). ^[8]

پاش وەفاتی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم قورئانخوێنەكان بەردەوام ئەوانەی دوای خۆیان فێری قورئان دەكرد.. لە ڕیوایەتكردندا پشت بەو قورئانە دەبەسترا كە لەناو سنگی قورئانخوێناندا پارێزراوبووەو هەروەها هەندێك لەو نوسراوانەی كە لە سەردەمی پێغەمبەردا صلی الله علیه وسلم نوسرابوونەوە… بەڵام دووای كوژرانی نزیكەی (70) كەس لە قورئانخوێنەكان (الحفاظ) لە شەڕی یەمامەدا لەگەڵ هەڵگەڕاوەكاندا، بۆیە عومەری كوڕی خەتتاب داوا دەكات لە ئەبوبەكر كە فەرمان بە كۆكردنەوەی قورئان لە دووتوێی پەڕتوكێكدا بدات و لە ونبوون بپارێزرێت، نەوەكا قورئانخوێنی زیاتر بكوژرێن و بڕۆن، كە سەرچاوەی پارێزگاریكردنی ئەم قورئانەن… دوای گفتوگۆیەكی زۆر پاشان ئەبوبەكر قەناعەتی هێناو داوایان لە زەیدی كوڕی سابت كرد كە هەستێت بەو كارە.

بۆ چەسپاندن و وەرگرتنی ئایەت و سورەتەكان دەبووایە لەسەر هەر پارچەیەك دوو شایەت هەبووایە.. مەبەستیش لە شایەتی شایەتیدان نەبوو لەسەر ئەوەی ئایا نوسراوەكە قورئان بێت یان نا، چونكە بەڵگە لەسەر قورئانییەتی هەر نوسراوێك چەندین هاوەڵ شایەت بوون لەسەری، چونكە لەبەریان بووە (واتە گەیشتۆتە ڕاددەی تەواتور)، بەڵكو بۆ ئەوە بووە كە شایەتی بدەن لەسەر ئەوەی كە نوسراوەكە لەبەردەم پێغەمبەردا (صلی الله علیه وسلم) نوسراوەو بە ئاگاداری ئەو بووە.

دووای بڵاوبوونەوەی ئیسلام بە وڵاتاندا قورئانخوێنان بڵاوبوونەوەو موسڵمانانیان فێری قورئان دەكرد، و هەر وڵاتەش لەو هاوەڵە قورئانخوێنانەوە قورئانیان وەردەگرت كە بۆیان ڕەوانە كرابوون… هاوەڵانیش هەریەكە قورئانی بە پێی ئەو ڕیوایەتەی لە پێغەمبەرەوە (صلی الله علیه وسلم) كە وەری گرتبوو دەیخوێندەوە، ئەوەشی فێری خەڵكی دەكرد.

كاتێك قورئانخوێنی شوێنە جیاكان بگەیشتنایە بە یەك –وەك لە فەتحی ئەرمینیادا ڕوویدا- و قورئانیان بە ئامادەبوونی یەكتر بخوێندایە، هەندێك جار دەنگەدەنگ و ناكۆكیان لە نێواندا دروست دەبوو، چونكە هەر یەكەیان خوێندنەوەكەی خۆی بە ڕاستتر دەزانی لەوی تر.. هۆكەشی كەم شارەزایی بوو لە شێوازەكانی تری خوێندنەوە كە هەر هەموویان ڕاستن و (لەو هاوەڵە قورئانخوێنانە كە بە وڵاتانا بڵاوبووبونەوە وەرگیرابوون) و ئەوانیش لە پێغەمبەرەوە (صلی الله علیه وسلم) ڕیوایەتیان كردبوو. لە كاتێكدا هاوەڵان خۆیان ئاشنا بوون بە جیاوازی خوێندنەوەكان، و دەیانزانی كە قورئان بە (7) پیت دابەزیووە، وەك لە پێغەمبەرەوە (صلی الله علیە وسلم)  گێڕاوبوویانەوە، كە دەفەرموێت:

(إنَّ هذا القرآنَ أُنزِلَ عَلى سَبعَةِ أحرفٍ، فاقْرَأوا ما تيسرَ منهُ). ^[9]

 

بۆ بنەبڕكردنی جیاوازی و دووبەرەكی لە خوێندنەوەی قورئانداو ئاشناكردنی موسڵمانان – ئەو كاتە زۆر بووبوون- ئەمە جگە لە زەرورەتی بوونی سەرچاوەیەكی ڕاست و متمانەپێكراو، خەلیفە عوسمان –بە ڕاوێژو ڕەزامەندی گەورە هاوەڵان- فەرمانیدا بە نوسینەوەی چەند نوسخەیەك لەو قورئانەی كە لە سەردەمی ئەبوبەكردا كۆكرابووەوە، پاش پێداچوونەوەیەكی كۆتایی، كە ڕەچاوی هەموو شێوازی خوێندنەوەكانی تیا بكرێت، پاشان ئەم نوسخانە بنێررێت بۆ شارە سەرەكییەكان و بكرێتە تاكە سەرچاوە بۆ قورئانخوێنان، وسوتاندنی هەر نوسراوێكی تر كە لای هەر كەسێك هەبێت، چونكە هەندێك لە هاوەڵان و شوێنكەوتوانیان موسحەفی خۆیانیان هەبووەو تێبینی خۆیانیان لەسەر تۆماركردبوو.

ڕەخنەگران ئەمە بە هەل دەزانن و عوسمان تاوانبار دەكەن بە زیادكردن، یان كەمكردن، یان گۆڕینی هەندێك ئایەت، یان دەمارگیری كردبێ بەوەی وتوویەتی بە لەهجەی قوڕەیش بینوسنەوە، یان دەستكاری خەتی نوسینەوەكەی كردبێ. بەڵام دووای خوێندنەوەی ڕیوایەتەكان، دەردەكەوێت كە عوسمان –ئەوانەشی لەگەڵی بوون- زۆر بە ئەمانەتەوە قورئانیان كۆكردۆتەوە، بۆ نمونە:

* عەبدوڵڵای كوڕی زوبەیر بە عوسمانی وتووە: 

 (وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا.. قَالَ: قَدْ نَسَخَتْهَا الْآيَةُ الْأُخْرَى، فَلِمَ تَكْتُبُهَا أَوْ تَدَعُهَا؟ قَالَ: يَا ابْنَ أَخِي لَا أُغَيِّرُ شَيْئًا مِنْهُ مِنْ مَكَانِهِ). ^[10]

 

سەبارەت بەوەی عوسمان بە زەیدو هاوەڵەكانی وتووە بە لەهجەی قوڕەیش بینوسن. زەرقانی دەڵێت: (ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە تەنها بە زمانی قوڕەیش نووسرابێتەوە –چەند بەڵگەیەك دەهێنێتەوە- لەوانە: قورئان وشەی زۆری تێدایە لە زمانی هۆزەكانی تری عەرەب و لە زمانی قوڕەیشیشدا نییە، وەكو سیوتی باسی دەكات لە (الاتقان) لە جۆری سی وحەوتەم، هەروەها پێمان نەگەیشتووە بە نەقڵێكی موتەواتیر كە لە كاتی نووسینەوەیدا هیچ كام لە حەوت پیتەكەی قورئانیان وازلێهێنابێت، ئەگەر وایان بكردایە ئەوا بە تەواتور پێمان دەگەیشت، لەبەر ئەوەی ئەمە ڕووداوێكی زۆر گرنگە، كە پێویست دەكات بگوێزرێتەوە بە تەواتور. تەنها ئەوەی پێمان گەیشتووە لە هەندێ ڕێگاوە ئەوەیە كە جیاوازیان تێكەوت لە نووسینی وشەی (التابوت) لە ئایەتی ( وَقَالَ لَهُمْ نِبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَن يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ) البقرة/248 ئایە بە تای درێژ بینووسن یان تای خڕ، ئەوەبوو عوسمان فەرمانی پێدان بە تای درێژ بینووسن، چونكە بەو شێوەیە دەنووسرێت لە زمانی قوڕەیشدا. لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت كە عوسمان مەبەستی –لە ڕیوایەتەكەدا- جیاوازی بووە لە شێوازی نووسینەوەو ڕەسمدا نەك لەفزو لەهجە و حەرف..)^{. [11]}

هەندێك دەق، لە فەرموودەی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) و وتەی هاوەڵان، كە لە كتێبی پێشیناندا هاتووە، نەیارانی قورئان كردوویانە بە بەڵگە لەسەر دەستكاری كردنی قورئان بە كەمكردن و زیادكردن.. هەندێك لەو دەقانە:- (القرآنُ ألفُ ألفِ حَرْفٍ وَسَبعَةٌ وَعِشرونَ أَلفَ حَرْفٍ فَمَنْ قَرَأَهُ صَابِراً مُحْتَسِباً فَلَهُ بِكُلِ حَرْفٍ زَوجةٌ مِنَ الحورِ العِينِ): ^[12]

* ئةلباني: (القرآن ألف ألف حرف.. الحديث).. باطل! ^[13]

– لە موسحەفی عائیشەدا هاتووە: (إِنَّ اللهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلى النَّبّي يا أيُّها الّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَليهِ وَسَلِّمُوا تَسْليماً، وَعَلى الّذينَ يَصِلوُنَ الصُّفُوفَ الأُوَّلَ. قَالتْ: قَبْلَ أَنْ يُغَيّرَ عُثْمانُ المصاحِفَ).* رواه أبو عبيد في فضائل القرآن، ص193. وفي سنده محمد ابن أبي حميد: ضعيف. ^[14]

– ئەوەی لە سورەتی (الخلع والحفد)دا هاتووە لە موسحەفی ئیبن عەبباس و ئوبەی كوڕی كەعب:  (اللّهُمَّ إِنّا نَسْتَعينُكَ وَنَسْتَغْفِرُكَ وَنُثْني عَليْكَ وَلا نَكْفُرُكَ وَنَخْلَعُ وَنَتْرُكُ مَنْ يَفْجُرُكَ، اللّهُمَّ إيّاكَ نَعْبُدُ وَلَكَ نُصَلّي وَنَسْجُدُ وَإليْكَ نَسْعَى وَنَحْفدُ، نَرْجُو رَحْمَتَكَ وَنَخْشى عَذابَكَ إِنَّ عَذابَكَ الجِدَّ بِالكافرينَ مُلْحِقٌ).

خاوەنی كتێبی (الإنتصار) دەڵێت: ئەو دوعای قنوتەی كە لە ئوبەی كوڕی كەعبەوە دەیگێڕنەوە، كە لە موسحەفەكەیدا نوسیبووی، بەڵگە نییە كە قورئانە، بەڵكو تەنها دوعایە. ئەگەر قورئان بووایە بە تەواتر پێمان دەگەیشت. دەبێت قورئانیش بووبێت لەسەرەتاداو نەسخ كراوەتەوەو مۆڵەت درابێت وەك دوعا بخوێنرێتەوە.هەروەها شتی تریشی لە موسحەفەكەیدا تۆمار كردبوو كە قورئان نەبوو، وەك دوعاو تەفسیر.. ^[15]

– ئیبن عومەر وتوویەتی: (لايَقُولَنَّ أَحَدُكُم: قَدْ أَخَذْتُ القرآنَ كُلَّهُ، وَما يُدريهِ مَا كُلُّهُ. قَدْ ذَهَبَ مِنْهُ قرآنٌ كثيرٌ، وَلكِنْ لِيَقُلْ: قَدْ أَخَذْتُ مِنْهُ مَا ظَهَرَ).

*لای سیوتی: رواه أبو عبید فی فضائله، ص 190 عن ابن عمر مرفوعاً. وسنده صحیح. ^[16]

* بەڵام خاوەنی (روح المعانی) دەڵێت: إما موضوع أو مؤول. ^[17]

* زەرقانیش دەڵێت: نیسبەت كردنی ئەم قسەیە بۆ ئیبن عومەر ڕاست نییەو درۆیە، و ئەگەر گریمان ڕاستیش بێت، ئەمە فەرموودەیەكی (موقوف)ە –واتە نەگێڕدراوەتەوە بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم – گریمان گێڕدرابێتیشەوە بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم –واتە ئەگەر (مرفوع)یش بێت- ئەوە دژی بەڵگە ڕاستەكانە (الادلة القاطعة) كە بە تەواتور پێمان گەیشتووە بەبێ زیادو كەم، وە دیارە موعارەزەكردنی بەڵگەی (قطعی)ی حیسابی بۆ ناكرێت لە فەرموودەی (احاد)دا قیمەتی سەنەدەكەشی چەند بەرز بێت. ^[18]

– ئەو ڕیوایەتەی كە ئەنەس دەیگێڕێتەوە لە چیرۆكی كوژراوانی بیری مەعونە كە پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) لە قنوتدا دوعای لێ كردوون: قال أنس: ونزل فيهم قرآنٌ قَرَأْناهُ حتى رُفِعَ: (أَن بَلِّغُوا عَنَّا قَوْمَنَا أَنَّا لَقِينا رَبَّنَا فَرَضِيَ عَنَّا وَأَرْضَانَا).صحيح.^[19]

دوای هێنانەوەی هەندێك لەو دەقانەی كە ڕەخنەگرانی قورئان بەكاری دەهێنن بۆ تۆمەتباركردنی هاوەڵان بە كەم كردن و زیاد كردن لە قورئاندا بۆمان دەردەكەوێت، ئەم هێرشە لەسەر قورئان تازە نییەو نزیكی چواردە سەدەیە بەردەوامەو، جارجار كز دەبێت –دووای پوچەڵكردنی-و جارجار هەڵدەداتەوە، بەڵام هەمان بەڵگە –بە حیسابی خۆیان- دووبارە دەكەنەوە، بەشێوەیەكی تر، یان بە زمانێكی تر، لە شێوەی هێرش كردن و دان نەنان بە قورئان، یان لە شێوەی -گوایە- گەڕان بە دوای ڕاستیدا! بەڵگەش وەڵامدانەوەی زانایانی ئیسلامە لە كتێبە كۆنەكاندا بۆ ئەو گومانانە.

قۆستنەوەی نەیارانی قورئان بۆ ئەو دەقانەی لە كتێبە كۆنەكاندا ڕیوایەت كراوە –ڕاست و نادرووست- كە زۆر جار نووسەری ئەو كتێبانە ئاماژەی بە نادروستی ڕیوایەتەكان كردووە، یان زنجیرەی ڕاوییەكانی نوسیوە، بەڵام نەیاران تەنها دەقەكان دەگێڕنەوە بێ باسكردنی ڕای نووسەر خۆی لەسەر ڕاستی و درووستی ئەو دەقانە!

لەو دەقانەی كە هێناومانەتەوە بە نموونە –ڕیوایەتەكانی تریش كە باس نەكراون بە شێوەیەكی گشتی لەو شێوازانەن- بۆمان دەردەكەوێت كە زۆربەیان نادروستن: درۆن –واتە داهێنراون-موضوع- یان لاوازن، یان لە نێوان ئەوەدان لاوازن یان (حسن). دیارە لەم بابەتە (عقیدی)یە گرنگەدا كار بە ڕیوایەتی (موضوع) و (ضعیف) ناكرێت.^[20]

ئەوانەشی كە ڕیوایەتەكەیان دروستە (صحیح)ە یان (حسن)ە ئەوا هەر دەقێك زانایان وەڵامیان داوەتەوە: یان لە جۆری نەسخی خوێندنەوەو مانەوەی حوكمەكەیەتی لە قورئاندا، یان لە جۆری نەسخی حوكم و مانەوەی خوێندنەوەیەتی لە قورئاندا، یان لە جۆری نەسخی هەردوو خوێندنەوەو حوكمە لە قورئاندا، كە جیاوازی لەسەر نیە لە نێوان زانایاندا.

ئەو قورئانەی ئێستا لەبەر دەستماندایە، و لە پەڕتوكێكدا نووسراوەتەوە ئیجماعی هەموو موسوڵمانانی لەسەرە ئەو قورئانەیە كە عوسمان كۆی كردۆتەوەو، ئەویش لەبەر موسحەفەكەی ئەبوبەكر نوسیویەتییەوەو، خوێندنەوەی بەڕیوایەتی موتەواتیر پێمان گەیشتووەو تا ئەمڕۆش ئەو ڕیوایەتانە لە سەرەوە دەگوێزرێتەوە بۆ خوارەوە.

گرنگترین مەرجی ڕاستی خوێندنەوە (صحة التلاوة) بریتیە لە بوونی سەنەدێكی نەپچڕاوی ڕاستی موتەواتیر تا دەگاتە پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم)، لەویشەوە بۆ جبریل و پاشانیش بۆ خوای گەورە.. ^[21]

 زانراوە ئەگەر هەواڵێك (خبر)ێكی پێچەوانەی موتەواتیر هەبێت نابێتە ڕەتدانەوەی یان سڕینەوەو بەڕەنگاری (معارظة)ی دەقە موتەواتیرەكە، كە بەڵگەیەكی (قطعی)یەو، هیچ بەڵگەیەكی تری (ظنی) با دروستیش بێت، وەرناگیرێت لە بەرامبەریدا.

سەرچاوەكان:

تفسير النسفي: مدارك التنزيل وحقائق التأويل/ عبدالله بن أحمد بن محمود النسفي، إعتنى به: عبدالمجيد طعمة حلبي، دار المعرفة، بيروت، ط2، 1429ه، 2008م.

تفسير الكشاف عن حقائق التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل/ أبو القاسم جارالله محمود بن عمر الزمخشري الخوارزمي، إعتنى به وخرج أحاديثه وعلق عليه: خليل مأمون شيخا، دار المعرفة، بيروت، ط2، 1426ه، 2005م.

تەفسیری قورئانی پیرۆز/ عثمان عبدالعزيز، ط2، بيروت، لبنان، 2010.

موسوعة الحديث الشريف/ قرص حاسوبي، مؤسسة سليمان بن عبدالعزيز الراجحي الخيرية، 1428ه.

مناهل العرفان في علوم القرآن/ محمد عبدالعظيم الزرقاني، دار إحياء التراث العربي، بيروت، لبنان، ط2.

تأريخ القرآن وغرائب رسمه وحكمه/ محمد طاهر بن عبدالقادر الكردي المكي الخطاط، شركة ومطبعة مصطفى البابي الجلبي وأولاده بمصر، ط2، 1953م، 1372ه.

إتقان البرهان في علوم القرآن/ د. فضل حسن عباس، دار النفائس، الأردن، ط2، 2010م، 1430ه.

البرهان في علوم القرآن/ الإمام بدرالدين محمد بن عبدالله الزركشي، تحقيق: محمد أبو الفضل ابراهيم، دار المعرفة، بيروت، لبنان، 1972م، 1391ه.

الإتقان في علوم القرآن/ جلال الدين عبدالرحمن بن أبي بكر السيوطي، حققه وعلق عليه وخرج أحاديثه: فواز أحمد زمرلي، دار الكتاب العربي، بيروت، لبنان، 1427ه، 2007م.

مباحث في علوم القرآن/ د.صبحي صالح، دار العلم للملايين، بيروت، لبنان، ط10، 1977.

الجامع لأحكام القرآن/ محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي، تحقيق: د. عبدالحميد هنداوي، المكتبة العصرية، صيدا، بيروت،لبنان، 2011م، 1432ه.

التبيان لرفع غموض النسخ في القرآن/ د. مصطفى ابراهيم الزلمي، مكتب التفسير، أربيل، ط1، 2000م.

مباحث في علوم القرآن/ د. مناع القطان، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط19، 1983م، 1406ه.

الإبانة عن معاني القراءات/ أبي محمد مكي بن أبي طالب القيسي القيرواني ثم الأندلسي القرطبي، تحقيق: فرغلي سيد عرباوي، لبنان، ط1، 2011.

جمع القرآن الكريـم  حفظـا وكتابـة/ أ. د. علي بن سليمان العبيـد، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية.

الغارة التنصيرية على أصالة القرآن الكريم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن، لە ئەنتەرنێتەوە.

تأريخية الفكر العربي الإسلامي/ محمد أركون/ ترجمة: هاشم صالح، مركز الإنماء القومي والمركز الثقافي العربي، الدار البيضاء- المغرب ، ط2، 1996.

تأريخ القراءات والقراء وجهودهم في القراءة والتأليف في القراءات وعلومها منذ العهد النبوي وحتى اليوم/ د. محمود أحمد سعيد الأطرش، دار الإيمان، الإسكندرية،ط1، 2011م.

المستنير في القراءات العشر/ للإمام أبي طاهر أحمد بن علي بن عبيدالله بن عمر بن سوار البغدادي (ت496ه)، تحقيق ودراسة الدكتور عمار أمين الددو، دار البحوث والدراسات الإسلامية وإحياء التراث، الإمارات العربية المتحدة، ط1، 2005م، 1426ه.

التذكرة في القراءات/ أبو الحسن طاهر بن عبدالمنعم بن غلبون، تحقيق ومراجعة الدكتور سعيد صالح زعيمة، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 2001م، 1422ه.

كتاب التيسير في القراءات السبع/ الإمام أبو عمرو عثمان بن سعيد الداني، تصحيح أوتو پرتزل، المعهد الألماني للأبحاث الشرقية، بيروت، 2009م.

شرح طيبة النشر في القراءات العشر/ أبو القاسم محمد بن محمد بن محمد بن علي النويري، تحقيق: د. مجدي محمد سرور سعد باسلوم، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط1، 2003م، 1424ه.

قطر من غيث النفع في أصول وكلمات القراءات السبع/ د. محمد نبهان بن حسين مصري، دار ابن حزم، بيروت، لبنان، ط1، 2010م، 1431هـ.

ميزان الإعتدال في نقد الرجال، أبو عبدالله محمد بن أحمد بن عثمان، تحقبق محمد البجاري، دار المعرفة للطباعة والنشر، بيروت. لە ئەنتەرنێتەوە.