چەند نموونەیەكی ئیعجازی زانستی پزیشكی

چەند نموونەیەكی ئیعجازی زانستی پزیشكی لە سوننەتدا

ن: د.كـــاوە فــرج سعدون
هێڵكارییەكان: د.دارا گوڵ حــامــد

بەڕێزان بابەتەكەمان بریتییە لەباسكردنی چەند نموونەیەك لە ئیعجازی زانستی لەسوننەتی پیرۆزی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم), پەروەردگار وەكو پێغەمبەرانی پێشوو پێغەمبەری خۆمانی ناردووە تاوەكو رێنوماییكـــــەری مرۆڤەكــــان بێــت [ ولكل قوم هاد] (الرعد:7), بۆ هەموو خەڵكی سەر زەوی, بۆ مرۆڤەكان بەگشتی، بۆئەوەی خەڵكی لەژیانیاندا بەپێ‌ی فەرمانەكانی خوا رەفتاربكەن وتووشی سەرگەردانی نەبن و ژیانی خۆیان و خەڵكانی تریش تاڵ و ناخۆش نەكەن.
ناردنی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) منەتێك و فچلـێكی گەورەی پەروەردگارە, خوای پەروەردگار منەت بەسەر ئیماندارانەوە دەكات و دەفەرموێت:
[لقد من الله علی المۆمنین اذ بعث فیهم رسولا منهم] (ال عمران:164), واتە: خودا منەت بەسەر ئیمانداراندا دەكات چونكە نیعمەتێكی زۆر گەورەی پێ‌ بەخشیون كەهەر لەخۆیان (واتە مرۆڤە) پێغەمبەرێكی بۆ ناردوون كە رێنوماییكەریان بێت, پەروەردگار بۆئەوەی راستی ئەوە بسەلمێنێت كەئەم پێغەمبەرە لەلایەن خواوە هاتووە چەندین بەڵگەی پێداوە و گەورەترین بەڵگەی كە تا رۆژی دوایی دەمێنێتەوە بریتییە لە قورئانی پیرۆز و فەرموودە پیرۆزەكانی, كە فەرموودەكانی پێغەمبەریش هەر بریتییە لە وەحی لەلایەن خوداوەو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەخۆیەوە نەیوتووە: [ وما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی] (النجم: 3).
بەتێپەڕبوونی رۆژگارەكان مرۆڤەكان بۆیان دەركەوتووە و دەردەكەوێت كەئەم پەیامە پیرۆزە لەلایەن خوداوە بۆمرۆڤەكان هاتووە, ئیعجازی زانستی لە قورئان وسوننەتدا گەورەترین سەلمێنەری ئەم راستییەن و بەڵگەیەكی زۆر رۆشنە لەم رۆژگارەماندا لەسەر راستی پەیامی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم), لەرۆژگاری ئەمڕۆماندا كەكوفرو ئیلحاد جیهانی داگرتووە ئێمەی موسوڵمان دەبێت بزانین چۆن خەڵكانی ئەمڕۆ دەدوێنین و بەزمانی سەردەم گفتوگۆ بكەین كە بێگومان سەردەمی ئەمڕۆ سەردەمی پێشكەوتنی زانستیو تەكنۆلۆژیایە, ئێمەش هەوڵ دەدەین كەبەزمانی ئەمڕۆ قسە لەگەل خەڵكدا بكەین و لەهەمان كاتدا بیروباوەڕی خۆمان پتەوتربكەین.
بەڕێزان هەمووتان دەزانن كەئەو سەردەمەی پێغەمبەری (صلى الله عليه وسلم) تێدا نێردرا سەردەمی تاریكایی و جەهل و نەفامی بوو, نەزانیو جەهل و نەخوێندەواری هەموو دونیای داگرتبوو, مرۆڤەكان بیروباوەڕێكی زۆر سەرەتایییان هەبوو لەهەموو بوارەكانی ژیاندا بۆنموونە: كاتێك كە مانگ دەگیرا خەڵك دەیانوت ئەوە ئەژدیهایەك لە ئاسماندا هەیە كە مانگ ووردە ووردە دەخوات و بەو شێوەیە بچووكی دەكاتەوە تاوەكو دیارنامێنێت, یان لەبارەی زەوییەوە دەیانووت زەوی تەختەو لەسەر پشتی گایەكە كەئەم گایەش لەسەر ماسییەكی گەورەیەو ئەم ماسییەش لەسەر دەریایەك راوەستاوە , ئا ئەمانە بریتیبوون لە بیروبۆچوونی خەڵكانی ئەو سەردەمەی پێغەمبەری تێدا نێردرا, بەڵام كاتێك كەقورئانی پیرۆز هاتەخوارەوەو چەندین ئیشارەت و ئاماژەی سەرسوڕهێنەری تێدابوو بۆ زۆرێك لەراستییە زانستییەكان لەئاسۆكانی گەردوون و لەلەشی مرۆڤیشدا كەزانایانی موسوڵمانیش لەو سەردەمەدا لەبەرامبەر ئەم فەرموودانەدا سەرسام بوون و نەیاندەزانی چۆن بتوانن بەتەواوەتی راڤە(تفسیر)ی بكەن و لەزۆر شوێندا دەیانووت (الله ورسولە أعلم بمرادە) واتە: خوا و پێغەمبەری خوا باشتر دەزانن كەواتای تەواوەتی ئەم فەرموودانە چییە, لەهەمان كاتدا باوەڕی تەواویان پێ‌ی هەبووە چونكە یقین ی تەواویان هەبووە كە لەلایەن خوداوە ئەم قورئان وسوننەتە پیرۆزە هاتووە, بەڵام لەڕۆژگاری ئەمڕۆدا پاش ئەو پێشكەوتنە بێ‌ئەندازەیەی زانست و تەكنۆلۆژیا مانا و راڤەی تەواوەتی ئەو فەرموودانە بۆ ئێمە دەركەوتووە كە خۆی لەخۆیدا سەلمێنەری راستی ئەو فەرموودانەیەو موعجیزەیەكی بێ‌هاوتایە و گەورەیی قورئان و سوننەت دەردەخات.
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خۆی نەخوێندەوار بووە و لەناو گەلێكی نەخوێندەواردا هاتووە [هو الذی بعث فی اڵامیین رسولا منهم] (الجمعە: 2), لەناو رۆژگارێكی تاریكستاندا كە هیچ جۆرە پێشكەوتنێكی زانستی و تەكنۆلۆژی ئەووتۆ لەو كاتەدا نەبووە لەلای هیچ میللەتێكی ئەو سەردەمە تاوەكو خەڵكی بڵێن كە پێغەمبەر لەوانەوە ئەم ووتانەی وەرگرتووە یان خۆی دایناوە.
هەروەها بابزانین كە سوننەتی پیرۆزیش لەپلەی قورئاندایە وەكو پێغەمبەر خۆی دەفەرموێت: (ألا إنی أوتیت القرا‌ن ومثله) رواه أحمد والطبرانی والشوكانی وقال المباركفوری فی التحفە هو حدیث صحیح, واتە: من قورئان و هاوتایەكی قورئانیشم پێدراوە كە سوننەتی خۆمە, كەواتە فەرموودەكان و سوننەتی پێغەمبەریش(صلى الله عليه وسلم) هەر نیگایەو لەلایەن خواوەیە و وەكو قورئان ئێمە سەیری دەكەین.
بەڕێزان با ئێستەش دەست پێبكەین بە باسكردنی چەند نموونەیەكی ئیعجازی پزیشكی لە سوننەتی پێغەمبەردا, نموونەی یەكەممان بریتییە لە دیاردەیەكی لەشی مرۆڤ كە لە فەرموودەیەكی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) هاتووە كە ئەویش بریتییە لە:

دیاردەی سكاڵا و گەلەكۆمەكی لە لەشی مرۆڤدا
عن النعمان بن بشیر رچی الله عنهما قال: قال رسول الله (صلى الله عليه وسلم): [مثل المۆمنین فی توادهم وتراحمهم وتعاطفهم مثل الجسد الواحد إذا اشتكی منه عضو تداعی له سائر الجسد بالسهر والحمی] رواه مسلم . ولفظ البخاری: [تری المۆمنین فی تراحمهم وتوادهم وتعاطفهم كمثل الجسد الواحد إذا اشتكی عضوا تداعی له سائر جسده بالسهر والحمی].
نوعمانی كوڕی بەشیر كە هاوەڵێكی پێغەمبەر بووە بۆمان دەگێڕێتەوە كەپێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی نموونەی ئیمانداران لە خۆشەویستی و بەزەیی و هاوسۆزیییان بۆیەكتری وەكو نموونەی لاشەیەك وایە كاتێك ئەندامێكی ئەو لاشەیە تووشی زەرەرێك دەبێت و سكاڵا دەكات هەموو ئەندامەكانی لاشە بەگشتی گەلەكۆمەكی بۆدەكەن و یارمەتی دەدەن و هەموو لاشە تووشی شەونخوونی و خەوزڕان و تــــا دەبێت.
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەم فەرموودەیەدا باسی برایەتی و تەبایی و یەكڕیزی ناو موسوڵمانان دەكات كە دەبێت چۆن بن لەنێوان یەكتریدا, و بۆئەوەی لەم بابەتە تێبگەین نموونەیەكمان لەلەشی خۆماندا بۆ دێنێتەوە.
ئەم فەرموودە پیرۆزە چەند نموونەیەكی زۆر گەورەی لەخۆ گرتووە كە لە سێ‌ رووەوە موعجیزەیە: ئیعجازی زمانەوانی و رەوانبێژی و ئیعجازی زانستی, ئیعجازی زمانەوانی و رەوانبێژی لەو رووەوەیە كە ئەم فەرموودەیە بەچەند ووشەیەكی كەم بابەتێك روون دەكاتەوە كە بەچەند كتێبێك نەبێت ناتوانرێت باس بكرێت كە ئەویش بنەماكانی یەكڕیزی و برایەتی و تەبایی موسوڵمانانە.

تا ئێستا موسوڵمانان مانا ئاشكرا و (ظاهر)ییەكەی تێگەیشتبوون بەڵام لەهەمان كاتدا ئاماژەیەكی سەڕسوڕهێنەری تێدایە بۆ دیاردەیەك كە لە لەشی مرۆڤدا روودەدات كە ئێمە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا لەژێر رۆشنایی زانستی نوێ‌دا بۆمان روون بووەتەوە.
لە رۆژگاری ئەمڕۆدا زانستێكی تایبەت پەیدابووە كە باس لە كار و ئەركی ئەندامەكانی لەشی مرۆڤ دەكات كە ئەویش زانستی كارئەندامزانییە (علم الفسلجە – Physiology) كە ئێستا و لەپاش 14 سەدە بەسەر ووتنی ئەم فەرموودەیەدا بۆمان دەركەوتووە كە ئەم فەرموودەیە چ ئاماژەیەكی زانستی ووردی تێدایە, بابزانین چی روودەدات, و زانستی فیسیۆلۆجی چی دەڵێت:
لە فەرموودەكەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ئەگەر ئەندامێكی لەشی مرۆڤ تووشی زەرەر ببێت, سەرەتا ئەو ئەندامە خۆی سكاڵا دەكات كە دەفەرموێت (اشتكی), لە زمانی عەرەبیدا ئەم ووشەیە بەم مانایە دێت: (اشتكی: هو إظهار مابك من مكروه أو مرض للجهە التی تظن أنها تتحكم بمجریات اڵامور وتملك الإمكانات لإنقاذ الشاكی). واتە: دەرخستنی هەر زەرەرێك یان نەخۆشییەكت بۆ ئەو لایەنەی كە دەزانیت كۆنترۆڵی كارەكانتی لەدەستدایە و توانای هەیە كە لەو زەرەرە رزگارت بكات.
پاك و بێگەردی بۆ پەروەردگار و پێغەمبەرە راستگۆكەی, زانستی نوێ‌ی ئەمڕۆ ئەم راستییەی بۆسەلماندووین كەهەرئەندامێكی لەشی مرۆڤ كەتووشی زەرەرێك یان نەخۆشییەك دەبێت سەرەتا ئەو ئەندامە چەند وەڵامێكی دەبێت و چەند ئیشاراتێك دەنێرێت كەخۆی لەخۆیدا بریتییە لەسكاڵاكردن, كەواتە زانستی ئەمڕۆ بۆی سەلماندووین كەئەم فەرموودەیە 100% بەووردی باسی ئەم بەسەرهاتەی بۆ كردووین لە لەشیمرۆڤدا وەئێمە لەباس كردنی ئەم بابەتەدا لەرووی زانستییەوە پشت دەبەستین بەچەند كتێبێكی ناسراوی زانستی كارئەندامزانی (Physiology).
دەبا ئێستا بچینە نێو ووردەكاریی بابەتەكەوە:
ئەم زانستە بۆمان باس دەكات لەكاتی تووش بوونی هەر بەشێك یان ئەندامێكی لەشی مرۆڤ بە زەرەرێك لەوانە وەكو: برینداری, سووتان, شكاوی, تەنانەت كە دڕكێكیش دەچێت بەلەشماندا یان تووش بوونی بەنەخۆشییەك ئەوا سەرەتا ئەو شوێنەی كە تووشی ئەو زیانە هاتووە وەڵامی خۆی دەبێت و سەنتەری كۆنترۆڵكردنی هەموو چالاكییەكانی لەشی لێ‌ئاگادار دەكاتەوە كە مێشكی مرۆڤە, كە ئەمە بریتییە لە سكاڵاكردن و مێشكی مرۆڤیش وەڵامی خۆی دەبێت بۆ ئاگاداركردنەوەی هەموو لەش و بەهاناچوونی ئەو ئەندامە, كە دیارە ئەم سكاڵاكردن و بەهانا چوونە راستەوانە دەگونجێت لەگەڵ راددەی ئەو زیانەی كە روویداوە, ئێمە لێرەدا باسی برینداری دەكەین وەكو نموونەیەك بۆ ئەو زیانەی كە تووشی لەش دەبێت.

هەر شوێنێكی مرۆڤ كە تووشی برینداری دەبێت لە شوێنی بریندارییەكەدا چەند چالاكییەك و وەڵامێك روودەدات كــەپێ‌ی دەووترێت وەڵامـــی دەمــاری و كـــــــیمیایـــی
(Neuro-Endocrinal Response) كە ئەم وەڵامە دەبێتە روودانی گۆڕانكاری لەزیندە چالاكییەكانی لەشدا (Metabolic activities) كەئەنجامی گشتی ئەم چالاكییانە بریتییە لەئاگادار كردنەوەی چەند سەنتەرێكی تایبەتی لەمێشكدا بۆ یارمەتی دانی ئەندامی بریندار, كەخۆی لەخۆیدا ئەم چالاكییانە بریتییە لەسكاڵاكردن چونكە وەكو ووتمان سكاڵاكردن بۆ لایەنێك دەبێت كە بزانیت دەتوانێت بەهاناتەوە بێت و لەتوانایدا هەیە چارەسەری كێشەكەی بۆبكات كە دیارە مێشكی مرۆڤ گەورەترین دەسەڵاتە لەلەشدا و كۆنترۆڵی هەموو چالاكییەكانی دەكات و لێرەوە مێشك هەموو ئەندامەكانی لەش ئاگادار دەكاتەوە بۆ هەستان بەچالاكییەكی بەكۆمەڵا بۆ یارمەتی ئەندامی بریندار.
سكاڵاكردنی ئەندامی بریندار لە سێ‌ كەناڵی جیاوازەوە دەبێت:
بڕوانە هێڵكاری ژمارە (1)
وەكو لەهێڵكارییەكەوە دەردەكەوێت لە سێ‌ كەناڵی سەرەكییەوە ئەم سكاڵاكردنە روودەدات :
كەناڵی یەكەم:
كاتێك كە شوێنێك یان ئەندامێكی لەشی مرۆڤ تووشی برینداری دەبێت, ئەم بریندارییە دەبێتە هۆی خوێن بەربوون, ئەم خوێن بەربوونە دەبێتە هۆی دابەزینی فشاری خوێن, ئەم دابەزینەی پەستانی خوێن دەبێتە هۆی ئاگاداركردنەوەی كۆتایییە دەمارییە هەستەوەرەكان بۆ دابەزینی فشاری خوێن (Baro Receptors & Mechano Receotors) كە لەناو دڵ و خوێنبەرە گەورەكانی لەشدا هەن كە ئەم كۆتایییە دەمارییانەش هەڵدەستن بەناردنی ئیشارات و ئاگادار كردنەوەی چەند سەنتەرێك لەناوچەی (Hypothalamus) لەمێشكدا لەو بریندارییەو دابەزینی فشاری خوێنە, بەڵام بابزانین هەر لەشوێنی بریندار خۆیدا چەند چالاكییەك روودەدات بۆ راگرتنی ئەم خوێن بەربوونە كە شوێنی بریندار هەڵدەستێت بەرژاندنی چەند ماددەیەكی كیمیاوی كەدەبێتە هۆی بانگكردن و كۆبوونەوەی خرۆكە سوورەكان (RBCs) و خەپلەكانی خوێن (Platelets) كە بەیارمەتی فاكتەرەكانی خوێن مەیین بەتایبەتی فایبرینۆجین كە دەگۆڕدرێت بۆ فایبرین (Fibrinogen       Fibrin) ئەم كردارانە دەبێتە هۆی دروست بوونی خوێن مەیین لەشوێنی برینداریدا و هەوڵدان بۆ وەستاندنی خوێن بەربوونەكە.
لەهەمان كاتدا بەهۆی ئەم خوێن بەربوون و دابەزینی فشاری خوێنە رێژەیەكی كەمتر لە خوێن بەناو ئەندامەكانی لەشدا دەروات بەتایبەتی بەناو بۆرییەكانی گورچیلەدا كەئەم گۆرانە دەبێتە هۆی رژاندنی ماددەیەكی تایبەتی لە گورچیلەكانەوە بۆ ناو سووڕی خوێن كە ئەویش هۆرمۆنی ڕەنینە Renin Hormone ئەم هۆرمۆنە كە دەچێتە سووڕی خوێنەوە دەبێتە هۆی گۆڕینی ماددەی ئەنجیۆتێنسینۆجین بۆ ئەنجیۆتێنسین1 1 Angiotensinogen           Angiotensin I .
ئەم ماددەی (ئەنجیۆتێنسین 1) دوایی لەناو سییەكاندا دەگۆڕدرێت بۆ ئەنجیۆتێنسین2 كەماددەیەكی بەهێزی گرژكەری بۆرییەكانی خوێنە و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن بۆ ئاستی ئاسایی خۆی, لەهەمان كاتدا ئەم دوو ماددەیە (هۆرمۆنی ڕەنین, ئەنجیۆتێنسین2) لەگەڵ سووڕی خوێندا دەگەنە مێشك و زیـاتر ئاگاداری سەنتەرەكانی (Hypothalamus) دەكەنەوە بۆ وەرگرتنی هەڵوێستی زیاتر بەرامبەر بەو زیانەی روویداوە.
كەناڵی دووەم :
لەژێر پێستی مرۆڤدا تۆڕێكی ناكۆتا لەكۆتایییە دەمارییەكان هەیە, لەكاتی هەر بریندارییەكدا ئەو كۆتایییە دەمارییانە تووشی         بڕان دەبێت, هەر لە شوێنی بریندارییەكەدا كۆتایییە دەمارییە بڕاوەكانی ژێر پیپَست هۆرمۆنێك دەڕژن كە ئەویش هۆرمۆنی نۆرئەدرینالینە (Noradrinaline) كە دەچێتە سووڕی خوێن و لەوێوە دەگاتە مێشك و بەهەمان شێوە ئەم هۆرمۆنە رۆڵی ئاگاداركەرەوە دەبینێت بۆ سەنتەرەكانی (Hypothalamus) لە مێشكدا, كە لەوێوە هەموو لەش ئاگادار دەكرێن بۆ بەهانا چوونی ئەندامی بریندار.

كەناڵی سێ‌یەم :
هەر لەو كۆتایییە دەمارییە بڕاوانە خۆیانەوە ڕیسپۆنس و ئیشارات بەهۆی دەمارەكانی هەستەوە دەچنە سەنتەرەكانی دەمار لە بڕبڕەی پشتدا (Spinal Cord), لەوێوە سەردەكەون بۆ (Thalamus) لە مێشكدا و پاشان بۆ(Post Central Gyrus) لە توێكڵی مێشكدا و پاشـــــان بــۆ (Limbic System) و دوایـی بۆ (Reticular Formation) كە لە ئەنجامی كۆتاییدا دەگەنە سەنتەرەكانی كۆنترۆڵكــردنــی چالاكـییە جیاوازەكــانی لەش لــــە (Hypothalamus) دا.
كەواتە لێرەوە دەگەینە ئەو راستییەی كە شوێنی زیان لێكەوتوو سكاڵا دەكات لەو كەناڵە جیاوازانەی كەباسمان كرد و ئەم راستییە زانستییانە 100% پڕاوپڕی فەرموودە پیرۆزەكەی پێغەمبەرە(صلى الله عليه وسلم).
پاشان لە فەرموودە پیرۆزەكەدا هاتووە كە ئەو ئەندامە كەسكاڵا دەكات هەموو ئەندامەكانی لەش بەهانایەوە دەچن (إذا اشتكی منه عضو تداعی له سائر الجسد…) لە زمانی عەرەبیدا تداعی بەم مانایانە هاتووە: (تداعی: 1- دعی بعضه بعضا من الدعوە أی الندا‌ء. 2- تجمع وأقبل من جهات شتی. 3- إستعد وتجهز, یقال تداعو للحرب أی إعتدوا). واتە: 1- بەمانای بانگكردنی یەكتری بۆ كارێك و بەهاناوە چوون. 2-كۆبوونەوە لەچەند لایەنێكی جیــاوازەوە بۆ شــوێنێكی دیاریكراو. 3- خۆئامادەكردن و ئامادەباشی بۆ بەرەنگاربوونەوە.
هەر بەهۆی زانستی كارئەندامزانییەوە Physiology بۆمان دەردەكەوێت كە چۆن هەموو لەش دەچن بەدەم ئەندامی زیان لێكەوتووەوە كە بێگومان هەموو ئەندامەكان لەلایەن سەنتەرەكانی مێشكەوە ئاگادار دەكرێنەوە و فەرمانیان پێدەدرێت كە چ كارێك بكەن وە چۆن بتوانن بە هەموو لایەكیان بەهاوئاهەنگی و سەنگینی تەواوەوە یارمەتی ئەندامی زیان لێكەوتوو بدەن, دەبا ئێستا وەڵامی مێشك و ئەندامەكانی لەش بۆ ئەو ئەندامە بزانین :

هێڵكاری ژمارە (2)
وەڵامی سەنتەرەكانی Hypothalamus لە مێشكدا
ئاشكرایە كەلەمێشكی مرۆڤدا چەندین سەنتەری تێدایە بۆ كۆنترۆڵكردنی چالاكییەكانی هەموو ئەندامەكانی لەش, وەبۆ ئەوەی كەوەڵامی گونجاو هەبێت بۆ ئەو بریندارییەی كە تووشی لەش هاتووە ئەم فەرمانانەی لای خوارەوە لەمێشكەوە بەهۆی دەمارەكانەوە كەدەچنە ناو هەموو ئەندامەكانەوە دەردەچێت :
1- ئاگــــادار كــردنەوەی رژێنی ژێرمێشك Pitutary Gland (كە رژێنێكە لەناو كەللەی سەردا و چەندین هۆرمۆن دەڕێژێت بۆ كۆنترۆڵكردنی سەرجەم چالاكییەكانی لەش) ئەم رژێنە ئاگادار دەكرێتەوە بۆ رژاندنی زیاتری چەند هۆرمۆنێك لەوانە:
* هۆرمۆنی (Adreno Cortico Trophic Hormone) ACTH: ئەم هۆرمۆنە كاردەكاتە سەر رژێنی سەر گورچیلە (Adrenal Gland) كە ئەمیش هەڵدەستێت بە رژاندنی زیاتری ئەم هۆرمۆنانە: كۆرتیزۆڵ (Cortizol), ئەدڕینالین (Adrinaline).
ئەم دوو هۆرمۆنە هەڵدەستن بە زیادكردنی زیندە چالاكی (Metabolism)ی شانەو خانەكانی لەش بەگشتی بۆ دروست كردنی ووزەی زیاتر و گورجوگۆل بوونیان و ناردنی یارمەتی بۆ ئەندامی بریندار. هەروەها هۆرمۆنی ئەڵدۆستیرۆن (Aldosterone) كە هەڵدەستێن بەهاندانی مژینەوەی زیاتری ئاو وكانزاكان لەبۆرییەكانی گورچیلەوە بۆ یارمەتی دانی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن بۆ راددەی ئاسایی خۆی.
*هۆرمۆنی (Thyroid Stimulating Hormone) TSH: كە كاردەكاتە سەر رژێنی دەرەقی (Thyroid Gland) كە دەكەوێتە بەردەم قوڕگی مرۆڤ بۆ رژاندنی هۆرمۆنی پایروكسین (Thyroxine) كە بەهەمان شێوە دەبێتە هۆی زیاتر دروست بوونی ووزە و بەرزبوونەوەی گەرمیش واتە دروست بوونی تـــــا (لە دواییدا باسی دەكەین).
*هۆرمۆنی گەشەكردن (Growth Hormone): كە دوو كاری سەرەكی دەكات: زیاتر كردنی دروست بوونی فاكتەرەكانی گەشەكردن (Growth Factors) بەتایبەتی فاكتەری سۆماتۆمیدین (Somatomedine) كە لە جگەرەوە دەڕێژرێت وكاردەكاتە سەر شانە لكێنەرەكان Connective Tissues بەتایبەتی شانە بریندارەكان و دەبێتە هۆی دەست پێكردنەوەی گەشەكرنەوەیان بۆ پڕكردنەوە و چاك كردنەوەی بریندارییەكە, هەروەها هۆرمۆنی گەشەكردن دەبێتە هۆی زیاتر دروست بوون وڕژاندنی ماددەی ئیریپرۆپویتین (Erythropoetin) لە گورچیلەكانەوە كە دەبێەهۆی دروست بوونی زیاتری هیمۆگڵۆبین و خڕۆكە سوورەكانی خوێن لە مۆخی ئێسقاندا, كە گەیەنەری خۆراك و ئۆكسجینە بۆ شانەكانی لەش بۆ گەیاندنی زیاتری ئەو ماددە گرنگانە بەتایبەتی بۆ شانە بریندارەكان.
*هۆرمۆنی (Antidiuretic :Hormone) ADH كەكاردەكاتە سەر گورچیلەكان بۆ مژینەوەی زیاتری ئاو و كانزاكان بۆ ناو خوێن بۆ بەرزكردنەوەی فشاری خوێن.

2- ئاگادار كردنەوەی سەنتەری هەناسەدان Center Respiratory لە لاكێشە مۆخدا كە ئەمیش بەهۆی چەند دەمارێكی تایبەتییەوە كەدەچنە ناو سییەكان و ناوپەنچك كاردەكاتە سەر هەناسەدان بۆ زیادكردنی ڕێژە و قووڵی هەناسەدان كەسەرئەنجام دەبێتەهۆی وەرگرتنی زیاتری ئۆكسجین بۆ زیادبوونی زیندە چالاكییەكان.
3- زیادكردنی رێژە و هێزی لێدانی دڵ لەڕێ‌ی ئاگادار كردنەوەی سەنتەری خێراكردنی لێدانی دڵ لە لاكێشەمۆخدا كە بەمەبەستی زیاتر گەیاندنی ماددە خاوە پێویستەكان (خۆراك, ئۆكسجین, هۆرمۆنەكان, ماددەكانی مەیینی خوێن, خرۆكە سپییەكانی خوێن…) بۆ سەرجەم شانەكانی لەش و بەتایبەتی بۆ شانە بریندارەكان.
4- ئاگادار كردنەوەی سەنتەری گرژكردنی خوێنبەرەكان Vasomotor Center بەمەبەستی گرژكردنی خوێن بەرەكان بۆ بەرز كردنەوەی پەستانی خوێن كە دابەزیوە وەبۆ باشتر و زووتر گەیاندنی ماددە خاوە پێویستەكان.
5- ئاگاداركردنەوە و چالاككردنی كۆئەندامی دەماری (Sympathetic Nervous System) كە بەهەمان شێوە كاردەكاتە سەر دڵ و خوێنبەرە گەورەكان بۆ گرژبوونی خوێنبەرەكان و زیاتر لێدانی دڵ.
6- هەر لەمێشك خۆیەوە لەكاتی ئەو بریندارییەدا دوو ماددەی تایبەتی دەڕێژرێن كە هەردوو ماددەی(ئەندرۆفین , ئینكیفالین)ن كەبینراوە ئەم دوو ماددەیە (18-30) جار لە ماددەی مۆرفین بەهێزترن و دوو ماددەی بەهێزی هێمن كەرەوەی لەشن كە دەبنە هۆی ئازار كەمكردنەوە و هێمن كردنەوەی لەش و چالاكییەكانی بۆ ئەوەی هەموو لەش بەسەنگینی كاربكەن, بزڕكاندن لەكارەكاندا روونەدات و هەموو ئەندامەكانی لەش بەسەنگینی كارەكانیان راپەڕێنن بۆ یارمەتی ئەندامی بریندار.
ئا لەمانەی سەرەوە كەباسكران بۆمان دەردەكەوێت كە هیچ ئەندامێكی لەش نامێنێت كە كاری نەكرێتە سەر تەنانەت خانەیەكیش نامێنێت لەلەشدا كەبەهۆی ئەم هەموو كارلێكە كیمیایی و دەمارییانەی كەباسمان كرد كاریتێنەكرێت كە لێرەوە دەگەینە ئەو راستییەی كە لەكاتی هەر زەرەرێكدا و پاش سكاڵاكردنی ئەندامی زیان لێكەوتوو هەموو ئەندامانی لەش كاریان تێدەكرێت و بەهەموویان كاردەكەن بۆ یارمەتی دانی ئەندامی زیان لێكەوتوو وە بەتەواوەتی هەر سێ‌ ماناكەی (تداعی) لەگەلەكۆمەكی كردن و بانگكردنی یەكتری و كۆبوونەوە و خۆئامادەكردن كە وەكو لەسەرەوە باسمان كرد بەتەواوەتی دێنەدی.
لەكۆتایی فەرموودەكەدا دەفەرموێت (تداعی له سائر الجسد بالسهر والحمی) واتە كە هەموو ئەندامەكانی لەش گەلەكۆمەكی دەكەن بۆ ئەندامی زیان لێكەوتوو سەرەنجامی گشتی ئەم كارە بریتییە لە دروست بوونی خەوزڕان و تـــــا (الحمی) لە لەشدا, دەبابزانین ئەم بابەتە راستە؟ و ئایا چۆن روودەدات.
زانستی (Physiology) ئەم بابەتەشی بۆ سەلماندووین, لەبارەی دروست بوونی تــــــا لەكاتی نەخۆشی و زەرەرهێنانی لەشدا.
زانایان تاماوەی چەند ساڵێكیش لەمەوبەر وایان دەزانی تـــــا بەتەنها بەهۆی میكرۆب و ماددە بێگانەكانەوە روودەدات كەدەچنە ناو لەشەوە واتە هۆكاری دروست بوونی تـــــا دەرەكییە بەڵام تازە بۆیان دەركەوتووە نەخێر هۆكاری سەرەكی دروست بوونی تــــــا بریتییە لەچەند ماددەیەك كە خرۆكە سپییەكانی خوێن و شانە بریندارەكان دەریدەدەن لەئەنجامی كارلێكی نێوان میكرۆب و ماددە بێگانەكان لەگەڵ خرۆكە سپییەكانی خوێن كەئەو ماددانە پایرۆجینەكانن (Pyrogens) بەتایبەتی ماددەی (1 Interleukin) كە كاتێك دەچنە سووڕی خوێنەوە و پاشان دەگەنە مێشك و سەرەنجام كایگەرییەكی وا لەسەنتەری راگرتنی پلەی گەرمی لەش لەمێشكدا دروست دەكەن كە دەبێتە هۆی بەرز بوونەوەی پلەی گەرمی لەش لەڕاددەی ئاسایی خۆی كەلەنێوان (36.6- 37.4) پلەی سەدیدایە, هەروەها هۆكارێكی تری دروست بوونی تـــــا بریتییە لە هۆرمۆنی پایرۆكسین كە لەلایەن ڕژێنی دەرەقییەوە بەڕێژەیەكی زیاتر دەڕێژرێت لەكاتی هەر زەرەرێك كە تووشی لەش دەبێت, كە دەبێتە هۆی دروست بوونی زیاتری ووزە و گەرمی لەلەشدا و پاشان بەرز بوونەوەی پلەی گەرمی لەش.

كەواتە وەكو لە فەرموودەكەدا هاتووە زانستی نوێ‌ی ئەمڕۆ زۆر تازە گەیشتووەتە ئەم راستییە و راستییەكانی فەرموودەكەی بۆ سەلماندووین كە ماددەكانی لەش خۆی دەبێتە هۆی دروست بوونی تــــا, لێرەدا بابزانین سوودی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و دروست بوونی تــــــا بۆ لەش چییە:
زانایان سەلماندوویانە لەگەڵ بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش بەراددەی 1 پلەی سەدی ئەمە دەبێتە هۆی زیادبوونی زیندەچالاكییەكانی لەش بەڕێژەی 10% و دیارە چالاك بوونی لەش لەكاتی نارەحەتیدا زۆر پێویستە بۆ زاڵ بوون بەسەر ئەو ناڕەحەتییەدا بەزووترین كات و بینراوە كەئەم گەرمییە زیادە لەناوبەرە بۆ زۆرێك لەجۆرەكانی بەكتریا, هەروەها زانستی ئەمڕۆ بۆی ڕوون كردووینەتەوە كە لەكاتی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەشدا خرۆكە سپییەكانی خوێن رێژەیەكی زیاتر لەماددەی ئینتەرفیرون (Interferon) دەرێژن كە ماددەیەكی دژە ڤایرۆس و میكرۆبە و خرۆكە سپییەكان خۆیان توانای باشتریان دەبێت بۆ دروست كردنی دژەتەنەكان, بەم شێوەیە هیچ بوارێك بۆ زیندەوەرە مشەخۆرەكان ناهێڵنەوە كە هەلی تووش بوونی لەش بەو زەرەرە بقۆزنەوە, هەروەها بێجگە لەم كارەی دۆزاوەتەوە كە ماددەی ئینتەرفیرۆن كە لەكاتی تـــــادا بەخەستی دەڕێژرێت، بەرگری لەش لەبەرامبەر بەتووش بوون بەنەخۆشی زیاد دەكات و توانای لەناو بردنی خانە شێرپەنجەیییەكانیشی هەیە لەسەرەتای دروست بوونیاندا لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە تــــــــا چەندێك سوودی هەیە بۆیە پزیشكان لەكاتی پەیدابوونی تــــــادا دڵخۆش دەبن چونكە سوودی زۆر دروست دەكات تەنانەت لە هەندێك نەخۆشیدا پێویست دەكات پلەی گەرمی لەش بەرز بكرێتەوە بەتایبەتی نەخۆشییەكانی جومگە وڕۆماتیزم.
لێرەدا سەرنجتان ڕادەكێشم بۆ فەرموودەیەكی پیرۆزی تری پێغەمبـەر(صلى الله عليه وسلم) كە موعجیزەیەكی گەورەیە و باسی سوودی تـــــــا دەكات كە ئیمامی موسلیم بۆمان دەگێڕێتەوە كە: [ذكرت الحمی عند رسول الله (صلى الله عليه وسلم) فسبّها رجل فقال: لا تسبها فانها تنقی الذنوب كما تنقی النار خبث الحدید], واتە: جارێك لەلای پێغەمبەر باسی تـــــــــا كرا و پیاوێك جنێوی پێدا ئەویش فەرمووی جنێوی پێمەدە چونكە تـــــــــا مرۆڤ لەتاوان پاك دەكاتەوە هەروەكو چۆن ئاگر پیسی ئاسن پاك دەكاتەوە, بەڕاستی موعجیزەیەكی گەورەیە چونكە مرۆڤ لەلایەنی مەعنەوی هەروەها ماددیش لە میكرۆب و خانەی زیانبەخش پاك دەكاتەوە.
هەروەها لەفەرموودەكەدا هاتووە كە سەرەنجامێكی تری گەلەكۆمەكی لەش بریتییە لە شەونخونی و خەوزڕان(السهر), هەر لە زانستی فیسیۆلۆجییەوە بۆمان دەردەكەوێت كە لەكاتی تووش بوونی ئەندامێكی لەش بەزیانێك و گەیشتنی سكاڵاكەی بۆ مێشك هەروەكو پێشتر باسمان كرد یەكێك لە ئەنجامەكانی ئەم كردارە بریتییە لە چالاك بوونی سەنتەری ئاگاداری لەمێشكدا و سست بوونی سەنتەری خەوتن كە لە ناوچەكانی Formation) (Reticular و (Limbic System) لە مێشكدا هەن كە لەئەنجامی ئەمەدا خەودەزڕێت و كەسی تووش بوو زۆر بەزەحمەت خەوی لێدەكەوێت, وەئەگەر خەویشی لێبكەوێت ئەوا مێشك هەر لەباری ووریایی و ئامادەباشی و خەوزڕاندا دەبێت, لەهەمان كاتدا ئاگادار بوونەوەی كۆئەندامی دەماری Nervous System Sympathetic كە وەكو لەپێشەوە باسمان كرد ئەمە ئەبێتە هۆی بەرزكردنەوەی ڕاددەی ئاگاداری لەش بەگشتی و گرژبوونی زیاتر و بەردەوامی ماسولكەكانی لەش كە سەرەنجامی گشتی ئەم پرۆسانەش بریتییە لە ئاگاداری و خەوزڕانی مێشك و لەش بەگشتی.
پاك و بێگەردی بۆ پەروەردگار و پێغەمبەرەكەی, لەمانەی سەرەوە بۆمان دەركەوت كەزانستی ئەمڕۆ بەتەواوەتی پشتیوانی ئەم فەرموودە پیرۆزە دەكات و راستییەكانی 100% بۆسەلماندووین و هیچ زانستێكی نوێ‌ی ئەمڕۆ پێچەوانەی ئەم فەرموودە پیرۆزە و هیچ فەرموودەیەكی تری خودا و پێغەمبەرەكەی نییە و بەڵكو سەلمێنەری راستییەكانیان و روون كەرەوەی موعجیزەكەیانە.
بەڕێزان با ئێستا بچینە سەر باسكردنی فەرموودەیەكی تر و ئیعجازە زانستییە پزیشكییەكەی كە ئەویش بریتییە لە:
ژمارەی جومگەكانی لەشی مرۆڤ
عن عائشە رچی الله عنها قالت:قال رسول الله (صلى الله عليه وسلم):
[أنه خلق كل إنسان من بنی ادم علی ستین وثلاثمائە مفصل, فمن كبرالله وحمدالله وهلل الله وسبح الله واستغفرالله وعزل حجرا عن طریق الناس أو شوكە أو عضما عدد الستین والثلاثمائە فإنه یمسی یومئذ وقد زحزح نفسه عن النار]. رواە مسلم
واتە: لە (عائشە)ی خێزانی پێغەمبەرەوە دەگێڕنەوە كە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: خوای پەروەردگار هەموو مرۆڤێكی لە سێ‌سەد و شەست جومگە دروست كردووە, هەركەسێك رۆژانە (الله أكبر, الحمد لله, لا الەالا الله, سبحان الله, أستغفر الله) بڵێت یان بەردێك لەڕێ‌ی خەڵك لاببات یان دڕكێك یان ئێسقانێك لاببات بەقەد ژمارەی ئەو سێ‌سەد و شەستە ئەوا ئەو كەسە كە ئێوارەی بەسەردا هات خۆی لەئاگری دۆزەخ پاراستووە و دوورخستووەتەوە.
سەرەتا بابزانین ئەم فەرموودە پیرۆزە باسی ڕەووشتی بەرز دەكات كەچۆن پێویستە هەموو موسوڵمانێك بەردەوام خەریكی كاری چاكە بێت و ڕەووشت بەرزی خۆی بنوێنێت لەیارمەتی دانی خەڵكیدا و بزانیت كەهۆكاری رزگاربوونی لەسزای دۆزەخ و بەدەست هێنانی بەهەشت و رەزامەندی خودا بریتییە لەم كردەوە چاكانە.
لەهەمان كاتدا دەبینین ئەم فەرموودەیە ئاماژەیەكی زانستی زۆر سەرسوڕهێنەری تێدایە كەزۆر مەحاڵە لەو رۆژگارەدا ئەو راستییە لەرووی زانستییەوە بزانرایە كەئەویش ئەوەیە كە دەفەرموێت مرۆڤ كەدروست دەبێت لەشی لە 360 جومگە پێك دێت.
زانستی توێكاری لەشی مرۆڤ (التشریح-Anatomy) لەرۆژگاری ئەمڕۆماندا ووردەكارییەكانی پێك هاتنی لەشی مرۆڤی بۆ روون كردووینەتەوە، ئەوەبوو دكتۆرێكی موسوڵمان لەسەر بناغەی راستییەكانی زانستی توێكاری لەساڵی (1985)دا هەستا بەژماردنی جومگەكانی لەشی مرۆڤ و گەیشتە ئەو راستییەی كە لەلەشی مرۆڤدا 360 جومگە هەیە ئەو كەسەش (دكتۆر السباعی حماد) بوو كە ئێستا مامۆستا و سەرۆكی بەشی توێكاری و شانەزانی و كۆرپەلەزانییە لە كۆلیجی پزیشكی زانكۆی أنبار لە عێراق كەبەهاوكاری خێزانەكەی د.شادیە أحمد هەستان بەم توێژینەوەیە و كاتێك كەبڵاویان كردەوە بووە مایەی خۆشحاڵی موسوڵمانان و رێزلێنانیان لە ووڵاتە ئیسلامییەكاندا بەگشتی, كەلەراستیدا گەیشتن بەم حەقیقەتە بەڵگەیەكی ترە لەسەر موعجیزەی قورئان و سوننەتی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كەچۆن وەبە چ شێوازێك پێغەمبەر توانی لەشی مرۆڤ توێكاری بكات وەبۆی دەركەوت كەلەناو لەشدا 360 جومگە هەیە؟!لەرۆژگارێكدا كە زانستیپزیشكی ئەوەندە دواكەوتوو بوو كە خەڵكی و پزیشكانیش لەو سەردەمەدا وایان دەزانی تەنیا هۆكاری تووش بوون بەنەخۆشی بریتییە لە چوونە ژوورەوەی جنۆكە و شەیتانەكان بۆ ناو لەشی مرۆڤ , دیارە پێغەمبەریش خۆی ئەمەی نەدەزانی ئەگەر بەنیگاو وەحی لەلایەن دروست كەری مرۆڤەوە لەم بابەتە ئاگادار نەكرایەتەوە, كەبەڕاستی ئەم بەڵگانە بەسن بۆ كەسێك كەتێبگات بۆ ئەوەی كەبۆی دەركەوێت كە قورئان و سوننەتی پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هەر وەحییە و لەلایەن خوای بەدەسەڵاتەوە بۆ مرۆڤەكان نێردراوە, ئێستاش فەرموو ئێوە و ووردەكارییەكانی ژمارەی جومگەكانی لەشی مرۆڤ كە لەو خشتەیەی لای سەرەوەدا روون كراوەتەوە.
بەڕێزان لێرەدا پێم باشە كۆتایی بەبابەتەكەم بهێنم لەگەڵ ئەوەشدا كەدووبارەی دەكەمەوە كەنموونەكانی ئیعجازی زانستی لە سوننەتی پیرۆزدا بەتایبەتی زۆر زۆرن كەهەوڵ دەدەین إنشا‌و الله لەداهاتوودا لەشوێنێكی تردا تیشكیان بخەینەسەر و روونیان بكەینەوە.

سەرچاوەكان:
1- صحیح البخاری- الإمام البخاری.
2-صحیح مسلم- الإمام مسلم.
3- معجم لسان العرب- أبوالفضل جمال الدین محمد بن منڤور.
4-گۆڤاری الإعجاز العلمی (ژمارەكانی 2, 3) – هیئە الإعجاز العلمی فی القران والسنە.
5- پێگەی (tasabeeh) لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت.
6- A Textbook of Medical Physiology – Guyton-USA.
7- Ganong Review of Medical Physiology -Apelton & Lange – USA.
8- Textbook of Pain –Wall. P. D. & Mwlzook – UK.
9- Stress Hormones, Their Interaction & Regulation -Axelrod. J & Reisine T. D.
10- Essentials of Surgery -(NeuroEndocrinal Response, Haemostasis and Shock Chapters) -D. C. Sabiston – USA.