چەند سەرنجێكی زانستی دەربارەی سوودە پزیشكییەكانی رۆژوو و رەووشتەكانی
چەند سەرنجێكی زانستی دەربارەی سوودە پزیشكییەكانی رۆژوو و رەووشتەكانی
د. كاوە فەرەج سەعدون
پزیشكی پسپۆڕی هەناوی وسنگ
رۆژوو و رزگاربوون لە ژەهرەكان:
لەشی مرۆڤ رۆژانە دووچاری چەندین ماددەی زیانبەخش و ژەهر دەبێت, كە ووردە ووردە لە شانەكانیدا كەڵەكە دەبن, زوربەی ئەم ژەهرانە لەرێ‌ی ئەو خواردنانەوە دێن بۆ لەش كە مرۆڤ رۆژانە
بەرێژەیەكی زۆر دەیانخوات, بە تایبەتی لەم سەردەمەدا كە خۆشگوزەرانی زۆرێك لە گەلانی ئەمڕۆی گرتووەتەوە, و زیادەیەكی زۆر لە پێویستی مرۆڤەكان لە خواردنە جۆراوجۆراكان هەیە, هۆكارە
تەكنۆلۆجییەكانیش رۆڵێكی گەورەی بینیوە لە رازاندنەوەی ئەو خواردنانە و سەرنج راكێشانی خەڵكی بۆیان, ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی خەڵكی سەربكەنە ئەم خواردنانە و بە ئارەزوویەكی زۆرەوە
بیانخۆن, ئەم زۆر خۆرییە رۆڵێكی گەورەی هەیە لەو تێكچوونانەی كە روودەدات لە زۆرێك لە زیندە چالاكییەكانی ناو خانەكانی لەشدا, و بەهۆی ئەمەوە چەندین نەخۆشی جۆراوجۆر و خەتەرناك
پەیدابوون كە پێ‌یان دەووترێت (نەخۆشییەكانی شارستانییەت), لەوانە: قەڵەوی, رەقبوونی خوێنبەرەكان, بەرز بوونەوەی پەستانی خوێن, جەڵتە و نۆرەكانی دڵا و مێشك و سییەكان, نەخۆشی
شێرپەنجە (سەرەتان), و نەخۆشییەكانی كۆئەندامی بەرگری و هەستیاریی.
لەشی مرۆڤ رۆژانە دووچاری چەندین ژەهر و ماددەی مەترسیدار دەبێت, سەرچاوە پزیشكییەكان بۆمان باس دەكەن كە هەموو ماددە خۆراكییەكان لەم سەردەمەدا بەرێژەیەكی كەم ژەهریان تێدایە, كە
ئەم ماددانە دەخرێنە ناو پێكهاتەی خۆراكەوە لە كاتی ئامادەكردنیدا, یان بۆ هەڵگرتن و پاراستنیان لە خراپ بوون, لەوانە: تام دەرەكان (تام بەخشەرەكان), رەنگەكان, ماددە ئۆكسێنەرەكان, ماددە
پارێزەرەكان, یان ئەو ماددە كیمیایییانەی دەدرێن بە رووەك یان ئاژەڵا لە كاتی گەشە كردنیدا وەك: هاندەرەكانی گەشە كردن و زۆر كەرەكان (هۆرمۆنەكان), دژە تەنەكان, هەروەها هەندێك لە
رووەكەكان لە پێكهاتەیاندا ماددەی زیانبەخشی تێدایە, یان زۆرێك لە خواردنەكان رێژەیەك لە زیندەوەرە ووردەكانی تێدایە كە ژەهرەكانیان دەڕژنە ناو خۆراكەكە و پیسی دەكەن, ئەمانە بێجگە لەو
ژەهرانەی كە لە هەواوە رۆژانە هەڵیدەمژین لە: دووكەڵی ئۆتۆمبیلەكان, و گازی كارگەكان, و ژەهری ناو دەرمان كە خەڵكی بەبێ كۆنترۆڵ بەكاری دێنن, هەروەها چەندین ماددەی ژەهری تر كە
لەلایەن ئەو زیندەوەرانەوە دەردەدرێن كە بە هاوژیانی بە ژمارەیەكی ئێجگار زۆر لەناو لەشی مرۆڤدا دەژین.
لە كۆتاییدا ئەو ژەهرانەمان لەیاد نەچێت كە لەناو لەشی مرۆڤ خۆیدا و بەهۆی لەش خۆیەوە دروست دەبن, كە ئەوانیش پاشماوەی كردای سووتاندنی خۆراك و زیندە چالاكییەكانن و لەناو خوێندا
مەلە دەكەن, وەك:گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن, یۆریا (Urea) و ترشی یۆریك (Uric Acid), كریاتینین (Creatinine), ئامۆنیا, و كبریتەكان (گۆگردەكان), هەروەها پاشماوەكانی
خۆراكی هەرس كراو و ئەو گازە ژەهراوییانەی لە ئەنجامی ترشان و تێكچوونیان دروست دەبن وەك: گازەكانی (ئیندۆڵا و سكاتۆڵا و فینۆڵا).
هەموو ئەم ژەهرانە خوای پەروەردگار رێگای دەركردن و فڕێدانی لە لەشەوە بۆ ئەندامەكان دیاری كردووە, ئەوەیە (جگەر) كە ئەندامی سەرەكی پاكردنەوەی لەشە لە ژەهرەكان هەڵدەستێت بە
نەهێشتنی كاریگەریی زۆرێك لەم ماددە ژەهراوییانە, و بەڵكو دەیانگۆڕێت بۆ ماددەی سوودبەخشی وەك: ترشەكانی ئامۆنیا و كریاتین.
بەڵام بابزانین كە جگەر توانایەكی دیاری كراوی هەیە و لەوانەیە خانەكانی تووشی چەندین تێكچوون ببن بەهۆی نەخۆشییەوە یان بەهۆی هۆكاری سرووشتی وەك چوون بە تەمەندا و پیر بوون, كە
ئەمە دەبێتە هۆی نیشتنی بەشێك لەو ماددە ژەهراوییانە لە شانەكانی لەشدا, بە تایبەتی لەناو عەمباری چەوریی شانە چەورییەكان لە هەموو لەشدا.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرچاوە پزیشكییەكان دەبینین بۆمان باس دەكەن كە جگەر هەڵدەستێت بە گۆڕینی كۆمەڵێكی زۆر لە گەردە ژەهرییەكان (كە زوربەیان لە چەوریدا دەتوێنەوە) بۆ چەند
گەردێكی تری بێ‌زیان كە لەناو ئاودا دەتوێنەوە, و جگەر دەتوانێت لەرێ‌ی كۆئەندامی هەرس یان گورچیلەكانەوە لە لەش بیانكاتە دەرەوە, لە كاتی رۆژوودا رێژەیەكی ئێجگار زۆر لە چەوری
هەڵگیراو لە لەشدا دەنێردرێت بۆ جگەر بۆ ئەوەی تێیدا بئۆكسێنرێن, و سوودیان لێ‌وەرگیرێت بۆ دروستكردنی ووزە لە شانەكاندا, لە هەمان كاتدا ژەهرە كەڵەكەبووە تواوەكان لەناو ئەم
چەورییانەدا جیادەكرێنەوە و جگەر هەڵدەستێت بە نەهێشتنی ژەهریییەكەیان و پاشان فڕێ دەدرێنە دەرەوەی لەش لەگەڵ پاشەڕۆكاندا.
هەروەها ئەم چەورییانەی كە لەكاتی رۆژوودا لە جگەردا كۆدەبنەوە و لە عەمبارە جۆراوجۆرەكانی لەشەوە دێن, ئەو كۆلیسترۆڵەی تێ‌یاندایە یارمەتی كۆنترۆڵ كردن و زیادكردنی دروست كردنی
پێكهاتەكانی زەرداوی جگەر دەدات, كە ئەمیش هەڵدەستێت بە تواندنەوەی ماددە ژەهراوییەكان و دوایی لەرێ‌ی پیسایییەوە دەكرێنە دەرەوە, رۆژوو كارێكی سوودبەخش و خزمەتێكی گەورەی
خانەكانی جگەر دەكات بەوەی كە دەبێتە هۆی ئۆكساندنی ترشە چەورییەكان و ئەم خانانە رزگار دەكات لەم چەورییانەی تێیدا هەڵگیراوە, كە ئەمە دەبێتە هۆی چالاك كردنی ئەم خانانەی جگەر و بە
باشترین شێوە بە كارەكانیان هەڵدەستن.
لێرەوە زۆرێك لە ماددە ژەهراوییەكان ناچالاك دەكەن, ئەویش بەوەی كە ترشی (كبریتیك) یان ترشی (گلوكۆنیك)یان بۆ زیاد دەكەن, و پاشان لە لەش دەكرێنە دەرەوە, هەروەها جگەر هەڵدەستێت بە
قووتدانی ماددە ووردە زیانبەخشەكانی ناو خوێن, وەك: ووردیلەكانی كاربۆن كە بەهۆی چەند خانەیەكی تایبەت كە ناسراون بە خانەكانی (توبفر) لەناو جگەردا ئەم مادانە كۆدەكەنەوە, و لەگەڵ
زەرداودا فڕێ‌ی دەدەنە ناو ریخۆڵەوە, لە كاتی رۆژوودا چالاكی ئەم خانانە لە بەرزترین رێژە و ئاستیدا دەبێت بۆ هەستان بە كارەكانیان, لەلایەكی تریشەوە هەڵدەستن بە قووتدانی بەكتریاكانیش
ئەویش پاش ئەوەی كە دژە تەنەكان هەڵدەستن بە كوشتنیان.
لەبەرئەوەی كە كرداری تێكشكاندنی خۆراك (Catabolism) لەناو جگەردا لە كاتی رۆژوودا زاڵترە لە كرداری بنیاتنان, ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی كە بواری زیاتر هەبێت بۆ كردنە دەرەوەی
ژەهرە كەڵەكە بووەكانی ناو لەش لەم كاتەدا, هەروەها چالاكی خانەكانی جگەریش بۆ لەناوبردنی ژەهرێتی زۆرێك لە ماددە ژەهرەكانیش زیاد دەكات, كەواتە رۆژوو شایەتی و هۆكارێكی تەندروستییە
بۆ هەموو ئەندامەكانی لەش, دكتۆر (ماك فادوون) كە یەكێكە لەو پزیشكە بەناوبانگە جیهانییانەی كە گرنگییان بە رۆژوو و كاریگەرییەكانی داوە دەڵێت: (هەموو مرۆڤێك پێویستی بە رۆژوو هەیە
ئەگەر نەخۆشیش نەبێت, لەبەرئەوەی كە ژەهری خواردەمەنی و دەرمانەكان كە لەناو لەشدا كۆدەبنەوە, و وەك نەخۆشی لێ‌دەكەن و باری قورس دەكەن و چالاكییەكانی كەم دەكەنەوە, هەركاتێك
مرۆڤ بەڕۆژوو ببێت لەم بارە قورسەی ژەهرەكان رزگاری دەبێت و هەست بە چالاكی و هێزێك دەكات كە پێشتر هەستی پێ‌نەكردووە).
ئایا لە رۆژوودا جووڵە باشترە یان حەوانە و ئیسراحەت؟
زۆرێك لە سەرچاوە پزیشكییەكان باسی ئەوە دەكەن كە جووڵەی ماسولكەكان لە كاتی دوای هەڵمژینی خۆراكدا (واتە لە كاتی رۆژوو گرتندا) دەبێتە هۆی ئۆكساندنی كۆمەڵێكی تایبەت لە ترشە
ئەمینییەكان كە خاوەنی زنجیرەی لقدارن وەك: (لیوسین و ئایزۆلیوسین و ڤالین), ئەم ترشانە بە شێوەیەكی سەرەكی لە ماسولكەكاندا دەئۆكسێنرێن, كە ئەو ئەنزیمە تایبەتەی كە كۆمەڵە ئەمینییەكان
دەگۆڕێت (یان ئەنزیمی Amino Transferase) بە رێژەیەكی زۆر لە مایتۆكۆندریا و سایتۆسۆڵا (Cytosol)ی خانە ماسولكەیییەكاندا هەیە, دوای ئەوەی كە خانە ماسولكەیییەكان
ووزەی خۆیان دەست دەكەوێت لەم كرداری ئۆكساندنەوە, لەناو ئەم خانانەدا دوو ترشی ئەمینی زۆر گرنگ دروست دەبن كە هەردوو ترشی (ئەلانین و گلووتامین)ن, یەكەمیان سووتەمەنی سەرەكی
دروست كردنی گلوكۆزی نوێ‌یە لە جگەردا و دووەمیان بەشداری دەكات لە دروست كردنی ترشە ناووكییەكاندا و هەروەها بەشێكی تریشی دەگۆڕێت بۆ ترشی (ئەلانین).
هەروەها لە كاتی جووڵە و چالاكیدا هەردوو ترشی (پایرۆڤەیت و لاكتەیت) دروست دەبن, ئەویش لە ئۆكساندنی گلوكۆز لە خانە ماسولكەیییەكاندا, كە ئەم دووانەش بە سووتەمەنی سەرەكی دادەنرێت
بۆ دروست كردنی گلوكۆزی نوێ لە جگەردا (بڕوانە شێوەی 5-4 ), ئەم كرداری ئۆكساندنە بە جووڵە زیاد دەكات, هەربۆیە كرداری دروست كردنی گلوكۆزی نوێ لە جگەردا بەهۆی زیادبوونی
جووڵەی ماسولكەكانەوە زیاد دەكات, كە لەوانەیە بگاتە سێ ئەوەندەی حاڵەتی ئیسراحەت و حەوانەوە.
ترشی (ئەلانین) بە یەكێك لە گرنگترین ترشە ئەمینییە دروست بووەكان دادەنرێت لە ماسولكەكاندا لە كاتی رۆژوودا, كە رێژەكەی دەگاتە (30%)ی هەموو ترشە ئەمینییە دروست بووەكان, ئەم
رێژەیە بە جووڵە و چالاكی زیاد دەكات, كە لە ئۆكساندنی ترشە ئەمینییەكانی تر و پایرووڤەیتەوە دروست دەبێت, هەروەها خۆیشی (ترشی ئەلانین) دەگۆڕێتەوە بۆ (پایرووڤەیت), ئەویش لە
سووڕی دروست كردنی گلوكۆز لە جگەردا و هەروەها لە ئۆكساندنی لە ماسولكەكاندا.
كۆئەندامی ماسولكە ئەو گلوكۆزەی كە لە جگەرەوە دێت بەكار دەهێنێت بۆ دروست كردنی ووزە, ئەگەر بێتو جووڵە زیاد بكات و ئەو گلوكۆزەی كە دێت بەشی پێویستی ماسولكەكان لە ووزە نەكات,
ئەوا ماسولكەكان پێویستی خۆیان لە ووزە لە ئۆكساندنی ترشە چەورییەكانەوە دەست دەخەن كە لە شیبوونەوەی شانە چەورییەكانەوە دەچنە سووڕی خوێنەوە, هەر كاتێكیش كە ترشە چەورییەكان
رێژەیان كەم بكات ئەوا ماسولكەكان ووزە لەو تەنە كیتۆنییانەوە وەردەگرن كە لە ئەنجامی ئۆكساندنی چەورییەكان لە جگەردا دروست دەبن.
كە ئەم كردارە دووپاتی ئەوە دەكاتەوە كە جووڵە و چالاكی لە كاتی رۆژوودا دەبێتە هۆی چالاك كردنی هەموو كردارەكانی ئۆكساندنی ئەو ماددانەی كە ووزە دەبەخشن بە لەش, و هەروەها كردری
شیبوونەوەی چەورییەكان, و كرداری دروست كردنی گلوكۆزی نوێ لە جگەردا لەو گلیسرۆڵەی لە شیبوونەوەی چەورییەكانەوە پەیدا دەبێت, و هەروەها لەو (لاكتەیت)ەی كە لە ئۆكساندنی گلوكۆز
لە ماسولكەكانەوە پەیدا دەبێت, ئەم هەموو كردارانە چالاك دەكات.
كەواتە جووڵە و چالاكی لە كاتی رۆژووی ئیسلامیدا كارێكی ئیجابی و زۆر سوودبەخشە چونكە دەبێتە هۆی زیادكردنی توانای كاركردنی جگەر و ماسولكەكان و لەش رزگار دەكات لە چەورییەكان و
دەیپارێزێت لە مەترسی زیادبوونی تەنە كیتۆنییەكان لە خوێندا.
هەروەها جووڵەی ماسولكەكان كرداری دروست كردنی پرۆتین لە جگەر و ماسولكەكاندا لاواز و خاو دەكاتەوە, كە پلەی ئەم لاواز كردنە راستەوانە دەگونجێت لەگەڵ راددەی جووڵە و ماوەكەیدا, ئەمە
دەبێتە هۆی هێشتنەوە و كۆكردنەوەی ووزەیەكی زۆر كە لە دروست كردنی پرۆتیندا بەكاردێت, چونكە هەر بۆندێكی ترشە ئەمینییەكان پێویستی بە ووزەی هەڵگیراوی ناو پێنج گەردی ئەدینۆسین و
گوانینی سێ فۆسفاتی (ATP & GTP) هەیە.
ئەگەر بزانین هەر گەردێكی هەریەكێك لەم دوو پێكهاتە گرنگانە (واتەATP & GTP) بڕی ووزەی هەڵگیراو تێیدا لە نێوان (5-10) كیلۆ كالۆریدایە, هەروەها ئەگەر بزانین كە سادەترین
جۆری پرۆتین لە (100) ترشی ئەمینی كەمتر پێك نایەت, ئەوا لێرەوە ئەو بڕە ووزە ئێجگار زۆرەمان بۆ دەردەكەوێت كە لە دروست كردنی پرۆتینە جۆراوجۆرەكاندا بەكاردێت, كە ئەگەر بێتو ئەم
كردارە لاواز بكرێت ئەوا بڕێكی ئێجگار زۆر لە ووزە دەپارێزێن لە فەوتان.
هەروەها لە كاتی جووڵەدا گلوكۆز و ترشە چەورییەكان و ترشە ئەمینییەكان بەكاردێن بۆ دروست كردنی ووزە بۆ خانە ماسولكەیییەكان, كە ئەم كردارە دەبێتە هۆی ئاگادار كردنەوەی سەنتەری
خواردن لە ناوچەی (Hypothalamus) لە مێشكدا, و ئەگەر بزانین كە پەیوەندییەكی پێچەوانە (Feed back Mechanism) هەیە لە نێوان رێژەی ئەم ماددانە لە خوێندا و راددەی
تێریی و ئاگادار كردنەوەی سەنتەری خواردن لە مێشكدا, ئەوا بۆمان دەردەكەوێت كە جووڵە و چالاكی چەند گرنگە لە ئاگادار كردنەوەی سەنتەری خواردن لە مێشكدا و لە زیادكردن و كرنەوەی
ئارەزووی خۆراك لەلای مرۆڤ.
جووڵە و چالاكی ماسولكەیی زیادە دەبێتە هۆی شیبوونەوەی گلایكۆجین بۆ گلوكۆز لە كاتی نەبوونی ئۆكسجیندا, هەروەها لە ئەنجامی كرداری نواندنی خۆراكیی ئەو شەكرەی دروست بووە لە ترشی
لاكتیكەوە كە پاشان دەنێردرێت بۆ خوێن و دوایی لە جگەردا دەگۆڕێت بۆ گلوكۆز و گلایكۆجین, بەڵام بابزانین كە لە ماسولكەكاندا گلایكۆجین شینابێتەوە بۆ گلوكۆز لە باری ئیسراحەت و نەجووڵاندا
(وەك ئەوەی لە جگەردا روودەدات), ئەویش لەبەر نەبوونی ئەنزیمی گلوكۆزی شەش فۆسفاتی یان , كەواتە جووڵەی ماسولكەكان فاكتەرێكی گرنگە بۆ چالاك كردنی شیبوونەوەی گلایكۆجینی
هەڵگیراو لە ماسولكەكاندا بۆ گلوكۆز و پاشان پێش كەشكردنی بۆ ئەو شانانەی كە پشتی پێ‌دەبەستن بۆ دەست خستنی ووزە, وەك: (مێشك و كۆئەندامی دەمار, خڕۆكەكانی خوێن, مۆخی ئێسقان و
ناواخنی گورچیلەكان).
هەروەها جووڵەی ماسولكەیی بینراوە كە پەیوەندی هەیە بە تازە بوونەی خانەكانی ناوپۆشی ریخۆڵەكان, لێرەوە هەرس كردن و هەڵمژینی ماددە خۆراكییەكان باشتر دەبێت, ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە
ئەم خانانە پێویستییان بە ترشی (گلووتامین) هەیە بۆكرداری دروست كردنی ترشە ناووكییەكان (Nucleotide Synthesis), كە ئەم ترشە (گلووتامین) لە ماسولكەكانەوە بە رێژەیەكی
زۆر دروست دەكرێت لە كاتی جووڵە وچالاكیدا, خانەكانی ناوپۆشی ریخۆڵەكان (Mucosal Cells) هەموو (2-6) رۆژ جارێك نوێ دەبنەوە, كە رۆژانە (17ملیار) خانە لەدەست دەدەن,
كەواتە لێرەوە دەپرسین: ئایا جووڵەی ماسولكەیی وەك چارەسەرێكی باش بەكارنایەت بۆ تێكچوونەكانی كۆئەندامی هەرس و خراپ هەڵمژینی خۆراكەكان؟!
بناغەی رۆژووی ئیسلامی لەسەر وازهێنان لە خواردن و خواردنەوە دامەزراوە, هاندانی میكانیزمەكانی تێكشكاندن كردارێكی سەرەكییە لە كرداری نواندنی خۆراكدا, لە كاتی رۆژیشدایە كە
كردارەكانی نواندنی خۆراك (بە تایبەتی تێكشكاندن) زیاد دەكات, ئەویش لەبەرئەوەیە كە كاتی جووڵە و بەكارهێنانی ووزە هەڵگیراوەكانە لە ئیش و كارەكانی رۆژانەدا.
خوای پەروەردگاریش كاتژمێرێكی بایۆلۆجی بۆ لەشی مرۆڤ داناوە كە كاری هۆرمۆنەكانی كوێرە رژێنەكان رێك دەخات, لەگەڵ زۆرێك لە میكانیزمەكانی نواندنی خۆراكیش بە شێوەیەك كە بگونجێت
لەگەڵ چالاكییەكانی ئەم كردارانە لەكاتی رۆژوودا, لێرەدا با هەردوو هۆرمۆنی (كۆرتیزۆڵا و ئەدریناڵین) بە نموونە بهێنینەوە, یەكەمیان لە بەرزترین رێژەیدا دەبێت بە نزیكەیی لە كاتژمێر 9ی
سەرلە بەیانیدا (لەو كەسانەدا كە بە شەو دەخەون).
كە ئەم رێژەیە ووردە ووردە كەمدەكات تا دەگاتە پێنج یەكی رێژەكەی لە كاتی نیوە شەودا, ئەم هۆرمۆنە یەكێكە لە هۆرمۆنەكانی تێكشكاندن, كە هەڵدەستێت بە تێكشكاندنی پرۆتینەكان بۆ ترشە
ئەمینییەكان.
هۆرمۆنی دووەم (ئەدریناڵین) دەگاتە بەرزترین رێژەی لە هەردوو كاتی كۆتایی بەیانی و نیوەڕۆدا (واتە بە نزیكەیی لە كاتژمێر 9ی بەیانی و 2ی نیوەڕۆدا), ئەم هۆرمۆنە هەڵدەستێت بە بەرز
كردنەوەی رێژەی گلوكۆز و ترشە چەورییەكان, و رێژەی تێكشكاندنیان زیاد دەكات, هەروەها یارمەتی خاوكردنەوەی دروست كردنی پرۆتینەكان دەدات و ئۆكساندنی ترشە ئەمینییەكان لە
ماسولكەكاندا زیاد دەكات, هەروەها ترشی (ئەلانین) دەجوڵێنێت بەرەو جگەر بۆ ئەوەی گلوكۆزی نوێ‌ی لێوە دروست بكرێت, ئەویش بە مەبەستی پێش كەشكردنی ووزەی زیاتر بۆ لەش, هەروەها
كۆئەندامی دەماریش ئاگادار دەكاتەوە لەم حاڵەتە.
لێرەوە دەتوانین بڵێین كە لەوانەیە ئەم حاڵەتە یەكێك بێت لە نهێنییەكان و حیكمەتەكانی دانانی رۆژووی ئیسلامی لە رۆژدا (كە كاتی جووڵە و چالاكی و گەڕانە بەسەر زەویدا), و دانەنانی لە كاتی
شەودا كە كاتی ئیسراحەت و ئارامییە, لەبەر ئەمە دەتوانین بڵێین كە جووڵە و چالاكی لە كاتی رۆژووی ئیسلامیدا دەبێتە هۆی پێدانی گلوكۆزی پێویست (كە هەڵگیراوە یان دروست دەكرێت لە
جگەردا) بۆ بەكار هێنانی بۆ دەرپەڕاندنی ووزە, و سووتەمەنییەكی نموونەیییە بۆ ئەوەی ووزە بدات بە مێشك و خڕۆكە سوورەكانی خوێن و مۆخی ئێسقان و كۆئەندامی دەمار.
ئەمەش بۆ ئەوەی ئەم شانانە گورج و گۆڵتر و چالاكتر ببن بۆ ئەنجامدانی ئەركەكانیان, لە لایەكی ترەوە جووڵە سوودی تری هەیە بۆ زیندە چالاكییەكانی لەش چونكە دەبێتە هۆی خاوكردنەوەی
دروست كردنی پرۆتین لە ترشە ئەمینییەكانەوە و چالاكی میكانیزمەكانی تێكشكاندنیش لە كاتی رۆژوودا زیاد دەكات, كە دەبێتە هۆی سەرف كردنی ووزە هەڵگیراوەكان لە لەشدا و عەمبارەكانی لەش
لە ژەهرەكان پاك دەكاتەوە كە لەوانەیە لەناو چەورییەكانی لەشدا هەڵگیرابن و توابنەوە تێیدا.
كەواتە بابزانین كە تەممەڵی و خەوتن لە كاتی رۆژدا دەبێتە هۆی لەكارخستنی هەموو ئەم سوودانە و لەوانەیە ئەو كەسە تووشی چەندین ناڕەحەتی و تێكچوون بكات و كەسەكە خاوتر و تەممەڵتر
دەكات.
هەروەها نووستن لە كاتی رۆژدا و نەخەوتن و هەستان بەدرێژایی شەو لە كاتی رەمەزاندا دەبێتە هۆی تێكچوونی كاری كاتژمێری بایۆلۆجی لە لەشی مرۆڤدا, كە كاریگەریی خراپی هەیە لەسەر زیندە
چالاكییەكان و كرداری نواندنی خۆراك لەناو خانەكانی لەشدا, لەم بوارەدا توێژینەوەیەك ئەنجامدرا كە ئەم تێكچوونەی دەرخست كە بەسەر هۆرمۆنی (كۆرتیزۆڵا)دا دێت, ئەم توێژینەوەیە (د.محمد
الحضرامی) لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی (شا عبدالعزیز) لە ووڵاتی (سعودیە) پێ‌ی هەستا, كە لەسەر (10) كەسی تەندروست ئەنجامدرا لە دەرەوەی نەخۆشخانە, ئەنجامەكەی دەریخست كە چوار
لەم كەسانە تێكچوون تێیاندا روویدا لە سووڕی رۆژانەی (كۆرتیزۆڵا)دا, ئەویش لە كاتی دوو هەفتەی كۆتایی مانگی رەمەزاندا, لەگەڵا هەڵگەڕانەوەی رێژە ئاسایییەكان لەكاتی بەیانی و نیوە شەودا,
بینرا كە رێژەی بەیانی دابەزیوە و رێژەی ئێواران بەرز بووەتەوە كە ئەمە بە پێچەوانەی حاڵەتی ئاسایی رۆژانەیە.
توێژەرەوەكە ئەم تێكچوونەی گێڕایەوە بۆ گۆڕانی چالاكی و خووەكانی جووڵان لەلای ئەو رۆژوو گرانەی كە بە ڕۆژ دەخەون و شەو هەمووی بە خەبەر دەبن, لەدواییدا بینییان كە (كۆرتیزۆڵا)
گەڕایەوە بۆ حاڵەتی ئاسایی خۆی پاش (4 هەفتە) لە تەواو بوونی مانگی رەمەزانی پیرۆز, ئەویش دوای ئەوەی كە سیستمی نوستن لە شەودا و چالاكی لە رۆژدا لەو كەسانەدا چەسپایەوە.
لەمانەوە بۆمان دەردەكەوێت كە بە بەڵگەی زانستی بێ‌گومان سەلماوە كە رۆژووی ئیسلامی هیچ جۆرە كاریگەرییەكی سەلبی و خراپی نییە لەسەر چالاكی ماسولكەكان و توانای هەستان بە كارە
لاشەیییە هیلاك كەرەكان, بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەنجامەكانی ئەو توێژینەوە گرنگەی كە بەڕێزان (د. أحمد القاضی) و هاوڕێكانی پێ‌ی هەستان لە ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەریخست كە توانای
هەستان بە ئەركە لاشەیییەكان و چالاكی ئەركە ماسولكەیییەكان بە رێژەی (200%) زیادی كرد لەلای (30%)ی ئەوانەی تاقی كردنەوەكەیان لەسەر ئەنجام درا, و هەروەها بە رێژەی (70%) لە
(40%)ی خۆبەخشەكانی تردا زیادی كرد, كە ئەمە بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئەو بۆچوونە هەڵەیەی كە لای زۆرێك لە خەڵكی باوە كە رۆژوو دەبێتە هۆی لاواز كردنی لەش و خاوكردنەوەی
چالاكییەكان و وای لە خەڵك كردووە كە زۆری رۆژ بە خەو و تەممەڵییەوە بەسەر بەرن, هەر لەبەر ئەم خاڵەیە كە دەبینین لە سوننەتی پیرۆزی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) هاتووە كە خۆی و
هاوەڵانی و موسوڵمانە یەكەمەكان هیچ جۆرە جیاوازییەكیان نەكردووە لە هەستان بە كارەكانیان لە كاتی رۆژووی رەمەزان یان لە كاتەكانی تری ساڵدا, تەنانەت لە رەمەزاندا ئاڵای شەڕیان هەڵدەكرد و
جەنگیان بەرپا دەكرد دژی بێباوەڕان بە زمانی بەڕۆژووەوە, لێرەوە دەپرسین كە: ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە كە موسوڵمان رزگاری ببێت لە ترسی جووڵە و هەستان بە چالاكی لە كاتی رۆژوودا؟! و ئایا
هەڵناسن و دەرناپەڕن بۆ ئەوەی بەوپەڕی چالاكییەوە كاربكەن و بەرهەم بهێنن و جیهاد بكەن, و ببنە شوێن كەوتەیەكی راستەقینەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پێشینە چاكەكانیان (رەزای
خودا لە هەموویان بێت)؟!
رۆژوو و رزگاربوون لە چەورییەكان
قەڵەوی بەستراوەتەوە بە زیادڕەوی لە خواردندا, بە تایبەتی ئەو خۆراكانەی كە دەوڵەمەندن بە چەورییەكان, ئەمە و بێجگە لە هۆكارە ئاسانكەر و خۆشكەرەكانی ژیان, قەڵەوی كێشەیەكی زۆر
بەربڵاوە, و بینراوە كە قەڵەوی هاوبەندە لەگەڵ زیاد بوونی مەترسییەكانی نەخۆشییەكانی دڵ و خوێنبەرەكان, وەك: لاواز بوونی دڵ و دڵ وەستان, و نەخۆشییەكانی خوێنبەرەكانی دڵ و گیرانی ئەو
خوێنبەرانەی كە چواردەوری دڵیانداوە.
قەڵەوی روودەدات بەهۆی تێكچوونی پەیوەندی نێوان سێ جۆری سەرەكی ووزەدا, كە بریتین لە: ئەو خواردنەی رۆژانە دەخورێت, و ئەو ووزەیەی كە لە جووڵە و چالاكییەكاندا سەرف دەكرێت, و
ئەو ووزەیەی لە شێوەی چەوریدا بەشێوەیەكی سەرەكی هەڵگیراوە, زۆر بەكارهێنانی خواردن لەگەڵا كەم سەرف كردنی ووزە لە جووڵە و چالاكیدا دەبێتە هۆی پەیدا بوونی قەڵەوی.
مرۆڤی ئاسایی لە ماوەی ژیانیدا نزیكەی (20)تەن خۆراك دەخوات, و روودانی تێكچوون بە رێژەی (25%) لە هاوسەنگی ووزەدا دەبێتە هۆی زیاد بوونی كێشی ئەو كەسە بە بڕی (50) كیلۆگرام,
یان زیاد بوونی كێشی كەسێكی پێگەیشتوو كە (70 كیلۆگرامە) كە دەبێتە (120 كیلۆگرام), هەروەها باوەڕ وایە كە قەڵەوی روودەدات لە ئەنجامی خەلەلێك لە زیندە چالاكیدا (تێكچوونێك لە نواندنی
خۆراكدا), یان بەهۆی فشاری دەوروبەر, یان فشارە كۆمەڵایەتییەكان, هەروەها قەڵەوی بەهۆی تێكچوون لە كاری كوێرە رژێنەكاندا یان بەهۆی هۆكاری نەفسی و كۆمەڵایەتی بەیەكەوە روو دەدات كە
بە شێوەی زیادڕەوی لە خواردندا دەردەكەوێت, لەمانەوە بە ئاشكرا بۆمان روون دەبێتەوە كە زیادڕەوی لە خواردندا هۆكاری سەرەكی روودانی قەڵەوییە.
چەندین گۆڕانكاری كیمیایی و زیندەگی هاوشانە لەگەڵا قەڵەویدا, كە گرنگترینیان بریتییە لە گۆڕانكاری لە نواندنی چەورییەكاندا, دەبینرێت كە پرۆتینە چەورییەكان (لە جۆری بێتا
Beta-Lipoproteins) لە پلازمادا, و ترشە چەورییە سەربەستەكان زیاد دەكەن.
هەروەها رێژەی (ئینسۆلین) بە شێوەیەكی زۆر بەرز دەبێتەوە, كە دەبێتە هۆی هەڵئاوسانی پەنكریاس, یان شانەكانی زیاد دەبێت, كە دەبنە هۆی زیاتر بەرهەم هێنانی ئینسۆلین, كە ئەم زیاد
بوونەش دەبێتە هۆی پەیدابوونی ترشە چەورییەكان لە گلوكۆز و كاربۆهیدراتەكانەوە لە جگەردا, هەروەها دەبێتە هۆی زۆر نیشتنی ماددە چەورییەكان لە شانە چەورییەكاندا, ئەم فاكتەرانە دەبنە
هۆی پەیدا بوونی نیشانەكانی نەخۆشی شەكرە, كە بریتییە لە وونبوون و نەمانی وەڵامی وەرگرەكانی ئینسۆلین بۆ هۆرمۆنی ئینسۆلین لە شانە جۆراوجۆرەكاندا.
زۆر كەس هەوڵیانداوە كە چارەسەری قەڵەوی بكەن و زۆرێك لە سیستمە خۆراكییەكان دانراون, كە زوربەیان هەڵخەڵەتێنەر و ناڕاست بوون و لەسەر بناغەیەكی زانستییانە دانەمەزرا بوون, كە
زوربەیان تەنیا كاریگەریان ئەوەیە كە دەبنە هۆی لەدەست دانی بڕێكی زۆر لە ئاو لە لەشەوە, كە ئەو مرۆڤە وا هەست دەكات كێشی دابەزیوە, زۆرێكیش لەو بەرنامانە بوونە هۆی لەدەستدانی بڕێك
چەوری لەش بەڵام لە هەمان كاتدا بوونە هۆی پەیدابوونی تەنە كیتۆنییەكان.
بەڵام رۆژووی ئیسلامی نموونەیی بریتییە لەو نموونە ناوازەیەی كە باشترین رێگەیە بۆ خۆپاراستن و چارەسەری قەڵەویش لە یەك كاتدا, چونكە بینراوە كە خواردنی ناوەنجینەیی و وازهێنانی
كاتی لێ‌ی لەگەڵ جووڵە و چالاكیدا دوو فاكتەری كاریگەرن لە دابەزاندنی كێشدا, ئەویش بەهۆی بەرز كردنەوەی رێژەی زیندە چالاكی و نواندنی خۆراك دوای ژەمی پارشێو و جووڵاندن و
شیكردنەوەی چەورییە هەڵگیراوەكان بە مەبەستی ئۆكساندنیان بۆ بەرهەم هێنانی ووزەی پێویست بۆ دوای نیوەڕۆ, زانایانی فیسیۆلۆجی زیاد بوونی رێژەی زیندە چالاكییەكان و نواندنی خۆراك
پاش خواردنی هەر ژەمێك دەگێڕنەوە بۆ بەرز بوونەوەی رێژەی (ئەدریناڵین و نۆرئەدریناڵین) و زیاد بوونی ئاماژە وئیشارەتە دەمارییە سیمپاپاوییەكان (Sympathetic discharge)
ئەویش بەهۆی زیادبوونی چالاكییەكانی كۆئەندامی دەماریی بەسۆز (Sympathetic Nervous System), هەروەها ئەم زیاد بوونە كاری هێزی جووڵێنەری تایبەتیشی
(Specific Dynamic Action) پێویستە, كە بینراوە هەر جۆرێك لە پێكهاتەی خۆراك ووزەیەكی دیاری كراوی دەوێت لە كاتی كرداری نواندنی خۆراكدا, بۆ نموونە بینراوە كە ئەو بڕە
پرۆتینەی كە (100) كیلۆكالۆری دەبەخشێت خۆی پێویستی بە (30) كیلۆكالۆری هەیە لە مەخزوونی ووزە لە لەشدا بۆ ئەوەی بئۆكسێنرێت, بەڵام هەمان بڕ لە كاربۆهیدرات پێویستی بە (6)
كیلۆكالۆری هەیە و هەمان بڕیش لە چەوری پێویستی بە (4) كیلۆكالۆری هەیە لە ووزەی هەڵگیراو لە لەشدا, چالاكی ئەم كرداری نواندنی خۆراكانە نزیكەی (6) سەعات یان زیاتر دەخایەنێت لە
پاش هەموو ژمێكی خۆراكدا, كە ئەمانە خۆی لەخۆیدا چەند كارێكی هیلاك كەر و بارێك و قورسایییەكن لەسەر لەش.
بینراوە كە جووڵە و ئەركی ماسولكەیی یەكێكە لە گرنگترین ئەو شتانەی كە دەبێتە هۆی زیادكردنی رێژەی زیندە چالاكی (Metabolic Rate), كە نەك تەنیا لەكاتی ئەركە ماسولكەیییەكدا
بەڵكو ماوەیەكی درێژیش دوای ئەو هەر بە بەرزیی دەمێنێتەوە, لێرەوە بە روونی بۆمان دەردەكەوێت كە رۆژووی ئیسلامی نموونەیی كە بریتییە لە (خواردنی ژەمێكی مامناوەندی لە پارشێودا و
جووڵە و چالاكی لە كاتی رۆژوودا) سیستمێكی خۆراكی سەركەوتوو پێك دەهێنێت بۆ چارەسەری قەڵەوی, بەڵام سیستمی برسی كردنی دوور و درێژ بەوەی كە بە تەواوەتی واز لە خواردن بهێنین
دەبێتە هۆی دابەزاندن و خاوكردنەوەی زیندە چالاكییەكان, ئەویش بەهۆی سست كردنی كۆئەندامی دەماریی بەسۆز, و دابەزینی رێژەی (ئەدریناڵین و نۆرئەدریناڵین)ی ناو لەش, ئەمەش ئەوە
روون دەكاتەوە كە بۆچی كێشی كەسێك كە دەیەوێت كێشی كەمبكاتەوە بەهۆی برسی كردنەوە لە سەرەتادا زۆر بە كتوپڕی و بە زۆری كێشی دادەبەزێت, كە دوایی ووردە ووردە كەمدەكات, با بزانین
زوربەی ئەو كێشەی لە رۆژەكانی یەكەمدا لە دەستی دەدات لە راستیدا تەنها بریتییە لەو ئاوەی كە لە لەشدا هەڵگیراوە.
رۆژوو و پاراستنی مرۆڤ لە تووش بوون بە (قەڵەوی)
لە هەموو جیهاندا زانراوە كە مرۆڤ ساڵانە لە لەشیدا زیاتر لە (50) هەزار كیلۆ كالۆری لە لەشیدا هەڵدەگرێت لە شێوەی چەوریدا, ئەویش لەبەر ئەوەیە (وەك باسمان كرد) كە ئێمە بە پێ‌ی پێویستی
خۆمان ناخۆین, و شوێن كەوتەی ئەو فەرموودەیەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نین كە دەفەرموێت: [ئێمە كەسانێكین كە تاوەكو برسیمان نەبێت ناخۆین, و كە خواردنیشمان خوارد تێر
ناخۆین], یان دەفەرموێت: [المَعِدة بَیت الدّا‌ء – گەدە ماڵی هەموو نەخۆشییەكە].
هەموو خانەكانی لەش نوێ دەبنەوە لە هەموو 7ساڵ جارێكدا تەنیا خانەكانی مێشك نەبێت, ئەویش لەبەر ئەوەی كە 2عەقڵی هەیە: یەكێكیان بیردەكاتەوە و لێكدەداتەوە, و ئەو تریان زانیاری
هەڵدەگرێت, ئەگەر بێتو ئەم خانانە نوێ ببنەوە ئەوا رابوردوو و تاقیكردنەوەكانی مرۆڤ دەسڕێتەوە و سەر لەنوێ دەبێت مرۆڤ فێریان ببێتەوە كە وای لێ‌دەكەن نەتوانێت لە ژیاندا بەردەوام بێت,
وەك ووتمان كە مرۆڤ هەموو 7ساڵ جارێك نوێ دەبێتەوە, هەموو ئەندامەكانی لەشی, ئێسكەكانی و هەموو شتێكی ناو لەشی نوێ دەبێتەوە, كە ئەم پرۆسەیە ئاماژەی تێدایە بۆ ئەو راستییەی كە
مردن بەشێكە لە ژیان, كەواتە تۆ دوای 7ساڵ دەبیتەوە بە مرۆڤێكی نوێ.
وەك ووتمان مرۆڤ 50هەزار كیلۆ كالۆری خەزن دەكات ساڵانە لە شێوەی چەوری و قەڵەوی زیادەدا, لە نەخۆشخانە و چارەسەرگەكانی ئەورووپادا بە توێژینەوە سەلماوە بۆیان كە برسی كردنی
مرۆڤ رۆژانە بۆ ماوەی 12سەعات لە 30رۆژی هەموو ساڵێكدا (واتە وەك رۆژووی ئیسلامی), دەبێتە هۆی رزگار بوون لەو چەورییە زادە هەڵگیراوە, كە هەموو مرۆڤەكان بەدەستییەوە دەناڵێنن
تەنانەت ئەوانەشی كە كەمخۆرن, كەمترین كەسانێك كە ئەم زیادەیەیان هەیە رووەك خۆرەكانن, بەڵام بینراوە كە هەموو كۆمەڵگە مرۆیییەكانی سەر زەوی ئەم گرفتەیان هەیە, كە كۆمەڵگەی
ئەمریكی زۆرترین ئەم ناڕەحەتییانەیان هەیە و لەدوایان كۆمەڵگەی ئەورووپی دێت, بەرنامەی سیستمی چارەسەرگەكان لە ئەورووپا بریتییە لە برسی كردن بۆ ماوەی 12سەعات رۆژانە بۆ 30 رۆژ
لەگەڵ رۆیشتن بۆ ماوەی 1سەعات لە رۆژێكدا, دوای ئەمە بە شێوەیەكی راست خۆراكیان بۆ دادەنێن كە سەرەتا بریتییە لە پێدانی ئەو خواردنەی كە ریشاڵی تێدایە (كە بۆ ئێمە بریتییە لە خورما),
دوایی شۆربا و زەڵاتە و سەوزەی تازە, و بڕێكی دیاری كراو لە پرۆتین وەك گۆشتی سپی و ماسی برژاو, ئێمە لێرەدا تەئكید لە ماسی دەكەینەوە چونكە ئەو چەورییەی كە تێ‌یدایە لە جۆری چڕی
بەرزە كە خۆی چەوری زیانبەخشی تر لەناو دەبات, بەپێ‌ی ئەم پرۆگرامە بینییان كە مرۆڤ رۆژانە نزیكەی 300 كیلۆكالۆری لەدەست دەدات.
وەك باسكرا رۆژوو جگەر رزگار دەكات لەو چەورییانەی لەناوی و لە دەوروبەریدا كۆبوونەتەوە, كە ئەم زۆر گرنگە بۆ تەندروستی لەش, ئەوەی كە دەوەستێت لە كاتی رۆژوودا بریتییە لە كرداری
هەرس كردن و مژینی خۆراك نەوەك كرداری خۆراك پێدانی شانەكان, لەبەر ئەوەی لە هەر یەكێك لە ئێمەدا مەخزوونێكی خۆراكی هەیە لە لەشیدا كە لەكاتی پێویستدا خواردنی لێوە دەست دەكەوێتەوە,
بابزانین مرۆڤی رۆژووەوان بە تەواوەتی پشت بەو خواردنە مژراوەی پارشێو دەبەستێت كە بۆ ماوەی 4-5كاتژمێر بەشی دەكات, كە دوای تەواو بوونی ئەمە واتە لە كاتژمێر یەك یان دووی پاش
نیوەڕۆوە دەست دەكات بە هێنانەوەی ئەوەی هەڵگیراوە لە لەشیدا, كەواتە كرداری خۆراك پێدان بەردەوامە لە هەموو كاتێكدا, ئەگەر بێتو مرۆڤ تووشی تەممەڵی بێت و بەردەوام نەبێت لە كار و
چاكییەكانیدا لە كاتی رۆژوودا ئەوا ئەم خواردنانە بە بەردەوامی كەڵەكە دەبن لە لەشدا, چونكە مرۆڤ لە كاتی نوستن یان نەجووڵاندا كرداری نواندنی خۆراك لە لەشیدا تووشی سست بوونێكی تەواو
دەبێت, كەواتە مرۆڤ بەم شێوەیە سوود لە حیكمەتی رۆژوو وەرناگرێت و زوربەی ئەمانە تووشی قەڵەوی كوشندە دەبن.
رۆژوو و نوێ بوونەوەی خانەكان
حیكمەتی خوای گەورە وای داناوە كە گۆڕانكاری و گۆڕین لە هەموو شتێكدا بەپێ‌ی یاسایەكی دیاری كراو رووبدات, ئەم سوننەتەی خوای گەورەش لە لەشی مرۆڤدا وای داناوە كە پێكهاتەی خانەكانی
لەش هەموو شەش مانگ جارێك بگۆڕێت و جێ‌ی بگیرێتەوە, تەنانەت هەندێك لە شانەكان خانەكانیان لەماوەیەكی كورتتردا نوێ دەبێتەوە كە لەوانەیە تەنها چەند رۆژێك یان چەند هەفتەیەك
بخایەنێت, ئەمە هەمووی لەگەڵ پاراستنی شێوەی جینی دەرەوەدا, خانەكانی لەشی مرۆڤ دەگۆڕێن و نوێ دەبنەوە, هەندێكیان پیر دەبن و پاشان دەمرن, و خانەی نوێ‌ی تریش دروست دەبن و درێژە
بە كاروانی ژیان دەدەن, ئیتر ئەم سووڕی ژیانە بەردەوام دەبێت تاوەكو ئەجەلی مرۆڤ و كۆتایی ژیانی دێت, ژمارەی ئەو خانانەی لە هەر چركەیەكدا لە لەشی مرۆڤدا دەمرن دەگاتە (125) ملیۆن
خانە.
زۆرتر لەم ژمارەیەش رۆژانە دروست دەبن لە تەمەنی پێگەیشتندا, و بەقەدەر ئەمان لە نیوەی تەمەندا, بەڵام لەگەڵا پیر بووندا ژمارەی ئەو خانانەی كە نوێ دەبنەوە كەم دەبێتەوە.
لەبەر ئەوەی كە ترشە ئەمینییەكان بریتین لە پێكهێنەری سەرەكی خانەكان, لە رۆژووی ئیسلامیدا ئەم ترشە ئەمینییانەی كە لە خۆراكەوە دێن كۆدەبنەوە و دەڕژێنە عەمباری ترشە ئەمینییەكان لە
جگەردا (Amino acid Pool) كە گۆڕانكارییەكی ناوخۆیی بەرفراوانیان تێدا روودەدات, و دەچێتە سووڕی (سیترات)ەوە (Citrate Cycle), كە پاشان دووبارە دابەش دەكرێنەوە
دوای ئەوەی كە كرداری گۆڕانكاری ناوخۆیییان (Interconversion) تێدا روودەدات و دەلكێنرێن بە گەردی ترەوە وەك: پیورین (Purines), پایریمیدین, یان پرۆفیرین
(Prophyrins), كە لێ‌یانەوە هەموو جۆرەكانی پرۆتینەكانی خانە دروست دەكرێن, هەروەها پرۆتینەكانی پلازمای خوێن و هۆرمۆنەكان و چەندین پێكهاتەی زیندەگی تریان لێوە دروست
دەكرێت.
بەڵام لە حاڵەتی برسی كردندا زوربەی ئەو ترشە ئەمینییانەی لە ماسولكەكانەوە دێن (كە بە زۆری ترشی ئەلانینە) دەگۆڕێن بۆ گلوكۆز, و لەوانەیە بەشێكی بەكاربێت بۆ دروست كردنی پرۆتین, یان
دەئۆكسێنرێت بە مەبەستی دەرپەڕاندنی ووزە لێ‌یەوە, ئەویش پاش ئەوەی كە دەگۆڕێت بۆ ترشی ئۆكسجینی (Oxoacids).
لێرەوە دەبینین كە لە كاتی رۆژوودا گۆڕانكاری و گۆڕینەوەیەكی زۆر فراوان روودەدات لەو ترشە ئەمینییانەی لە خۆراكەوە كۆدەبنەوە, هەروەها لە كردارەكانی تێك شكاندنی خانەكانیشدا روودەدات
پاش ئەوەی كە ئەم پێكهاتانەیان تێكەڵا دەكرێن و دووبارە دروست دەكرێنەوە و پاشان دابەش دەكرێنەوە بەپێ‌ی پێویستییەكانی خانەكانی لەش, كە ئەمەش پێكهاتەی نوێ بۆ خانەكان دەستەبەر دەكات
كە بتوانن بەهۆیەوە خۆیان نوێ بكەنەوە و راددەی چالاكییان لە كارەكانیاندا بەرز بكەنەوە, كە ئەمانە هەمووی مایەی تەندروستی و لەش ساغی و نەش و نمایە بۆ لەشی مرۆڤ, كە ئەم كردارە بە
هیچ شێوەیەك لە برسی كردندا روونادات, ئەویش لەبەر ئەوەی پرۆسەی تێكشكاندنی پێكهاتەكانی خانەكان بەردەوامە, و لەش بێ‌بەشە لەو ترشە ئەمینییە بنچینەیییانەی لە خۆراكەوە دەست
دەكەوێت, كاتێكیش كە پێكهاتە كۆنەكانی لەش (كە لە خانە تێك شكێنراوەكانەوە دەست دەكەون) بەكار دەهێنرێن بۆ نوێ كردنەوە هێزێكی ئەووتۆ نابەخشن بە لەش و بەم پرۆسەیە, لێرەوە لەش بێ
توانا دەبێت بەرامبەر بە نەخۆشییەكان, یان تیاچوون, چونكە نوقسانی لە یەك جۆری ترشی ئەمینی سەرەكیدا (كە دەچێتە پێكهاتەی پرۆتینێكی تایبەتییەوە) كارێكی وا دەكات كە ئەو پرۆتینە دروست
نەبێت, و لەمەش سەیرتر ئەوەیە كە هەموو ترشە ئەمینییەكانی تریش كە دەچنە پێكهاتەی ئەو پرۆتینەوە خۆیان ناگرن و تێك وپێك دەشكێن.
هەروەها دەستكەوتنی ترشە چەورییە بنچینەیی یان سەرەكییەكان (Essential Fatty Acids) لە خۆراكەوە بۆ لەش رۆڵێكی گرنگی هەیە لە دروست كردنی چەورییە فۆسفاتییەكاندا
(Phospholipids), كە لەگەڵا چەورییە ئاسایییەكان (Triacylglycerol) پێكەوە دەچنە پێكهاتەی پرۆتینە چەوریدارەكاندا (Lipoproteins), كە جۆری هەرە چڕی كەمی ئەم
پرۆتینە چەورییانە(Very Low Density Lipoprotein) یان (VLDL) هەڵدەستن بە گواستنەوەی چەورییە فۆسفاتییەكان و كۆلیسترۆڵا لە شوێنەكانی دروست كردنیانەوە لە
جگەردا بۆ هەموو خانەكانی لەش, و ئەمانە دەچنە پێكهاتەی دیواری خانە نوێ‌كانەوە و هەروەها دروست كردنی هەندێك لە ئاوێتە گرنگەكانی ناوی.
ئەوەی دەبێتە هۆی رێگر لە بەردەم ئەم پرۆسە زیندەگی و گرنگە بریتییە لە: خۆراكی زۆر چەور یان وازهێنانی تەواو لە خواردن وەك لە حاڵەتی برسی كردندا, چونكە لەم دوو بارەدا رێژەیەكی
ئێجگار زۆر لە چەوری لە جگەردا كۆدەبێتەوە كە وای لێ‌دەكات نەتوانێت چەورییە فۆسفاتییەكان و پرۆتینەكان بە رێژەیەكی پێویست دروست بكات كە پاشان بتوانرێت پرۆتینی چەوری داری لێوە
دروست بكرێت, هەربۆیە چەورییەكان لە جگەرەوە ناچن بۆ هەموو شانەكانی لەش بۆ ئەوەی بەشداری بكات لە دروست كردنی خانە نوێكاندا, و لە جگەردا كەڵەكە دەبن و لەوانەیە ببنە هۆی دروست
بوونی حاڵەتی بەمۆم بوونی جگەر (تشمع الكبد Fatty Liver), كە دەبێتە هۆی تێكچوونی فرمانەكانی جگەر, و ئەم حاڵەتە بێ‌گومان رەنگ دەداتەوە لە كەمبوونی نوێبوونەوەی خانەكانی
جگەر خۆی و هەموو خانەكانی لەشیش بە تێكڕا.
خانەكانی جگەر كە ژمارەیان دەگاتە (200-300) ملیار خانە هەموو چوار مانگ جارێك نوێ دەبنەوە, ئەم خانانە لە گرنگترین و چالاكترین خانەكانی لەش دادەنرێن, كە چەندین خزمەتی گەورە و
گرانبەها لە پرۆسەی نوێ بوونەوە و چاكردنەوەی خانەكاندا پێشكەش بە هەموو لەش دەكەن, چونكە هەڵدەستن بە دروست كردنی هەموو پرۆتینەكانی پلازمای خوێن (لە 30-50 گرام رۆژانە) و
هەروەها دروست كردنی ترشە ئەمینییە جۆراوجۆرەكان لەرێ‌ی كرداری گۆڕینی ناوخۆییدا, هەروەها گۆڕینی پرۆتین و چەوری و كاربۆهیدرات هەریەكەیان بۆ ئەوی تر, و پاشان پێشكەش كردنیان
بۆ خانەكانی لەش هەریەكە و بەپێ‌ی پێویستی خۆی, و دروست كردنی گلوكۆز و كۆكردنەوەی بە مەبەستی پاراستنی رێژەكەی لە خوێندا و ئۆكساندنی گلوكۆز و ترشە چەورییەكان بەرێژەی زۆر
بەرز, ئەویش بۆ ئەوەی ووزەی پێویست بۆ كرداری نوێ بوونەوە و بنیاتنانی لەش و هەموو خانەكانی دابین بكات, هەر بۆیە بینراوە كە هەر خانەیەكی جگەر نزیكەی (1000) دانەی لە یەكەكانی
دەرپەڕاندنی ووزە یان (مایتۆكۆندریا)ی تێدایە.
هەروەها خانەكانی جگەر هەڵدەستن بە دروست كردنی كۆلیسترۆڵا و چەورییە فۆسفاتییەكان كە دەچنە پێكهاتەی دیواری خانەكانەوە و هەروەها دەچنە پێكهاتەی ئاوێتە و پێكهاتە ووردەكانی ناویشی,
هەروەها زۆرێكیش لە ئاوێتە كیمیایییە گرنگ و پێویستەكان بۆ كاری خانەكان, لەلایەكی ترەوە خانەكانی جگەر هەڵدەستن بە دروست كردنی زۆرێك لە ئەنزیمە گرنگ و زیندەگییەكان بۆ خانەكانی
لەش, وەك: ئەنزیمی فۆسفاتەیزی تفت (Alkaline Phosphatase), كە بەبێ ئەم ئەو ووزەیەی لە ئۆكسجین و گلوكۆزەوە بەدەست دێت ناتوانرێت بەكاربهێنرێت, هەروەها زۆرێكیش لە
كردارەكانی ئەنزیمەكانی تر و هۆرمۆنەكان و ئاڵوگۆڕی ئایۆنەكان روونادات, كە لێرەوە نوێ بوونەوەی خانەكان كاری تێدەكرێت و كردارەكانی تێكدەچێت, هەروەها خانەكانی جگەر خزمەتێكی گەورە
پێشكەش دەكەن لە بواری دروست كردنی خانە نوێكاندا, چونكە لەناویدا زۆرێك لە كانزا و ڤیتامینە گرنگەكانی پێویست بۆ ئەم پرۆسەیە كۆدەكەنەوە, وەك: ئاسن, مس, و ڤیتامینەكان لە جۆری ,
هەروەها خانەكانی جگەر بە لابردنی ماددە ژەهرییەكان دەبنە هۆی لابردنی یەكێك لەو كۆسپانەی كە رێدەگرن لە نوێ بوونەوەی خانەكانی لەش, یان دەبنە لەناوبردنی خانەكان خۆیان, ئەویش وەك
ماددەكانی: ئامۆنیا كە خانەكانی مێشك ژەهراوی دەكەن, لەوانەیە ئەو كەسەی كە جگەری تێكچووە و پووكاوەتەوە و ناتوانێت بە باشی لەشی لەم ماددەیە رزگاربكات, لەوانەیە ئەم ئامۆنیایە ئەو كەسە
بخاتە حاڵەتێكی لەهۆش چوونی قووڵ و تەواوەوە (غیبوبە).
رۆژووی ئیسلامی تەنها سیستمێكی خۆراكی نموونەیییە لە باشتر كردن و چالاك كردنی توانا فرمانییەكانی جگەر, ئەویش لەبەر ئەوەی كە ترشە ئەمینی و ترشە چەورییە سەرەكییەكانی دەخاتە
بەردەست لەرێ‌ی هەردوو ژەمی بەربانگ و پارشێوەوە, لێرەوە یەكە سەرەكییەكانی پرۆتینەكان و چەورییە فۆسفاتییەكان و كۆلیسترۆڵ و ماددەی تر ئامادە دەكرێن بۆ دروست كردنی خانە نوێكان, و
پاك كردنەوەی خانەكانی جگەر لەو چەورییانەی دوای خواردن تێیدا كۆدەبێتەوە ئەویش لە كاتی رۆژی رۆژوودا, لێرەوە مەحاڵە كە جگەر تووشی تێكچوونی بەمۆم بوونی جگەر ببێت یان كارەكانی
تێك بچێت ئەویش لەبەر دروست بوونی ئەو ماددەیەی كە چەوری دەگوێزێتەوە كە بریتییە لە پرۆتینی چەوری داری زۆر چڕی نزم (VLDL), كە كرداری برسی كردن یان خۆراكی زۆر چەور
دەبێتە هۆی رێگرتن لە دروست بوونی ئەم ماددەیە وەك پێشتر باسمان كرد.
لێرەوە دەگەینە ئەو راستییەی كە رۆژووی ئیسلامی رۆڵێكی زۆر كاریگەری هەیە لە پاراستن و زیاد كردنی ئەركەكان و فرمانەكانی جگەر, كەواتە بە رێژەیەكی زۆر گەورە كاردەكاتە سەر خێرا
بوونی نوێ بوونەوەی خانەكانی جگەر و هەموو خانەكانی لەشیش, كە ئەم كاریگەرییە رۆژووی پزیشكی یان زیادڕەوی لە خواردنی چەورییەكاندا دروستی ناكەن.
بۆچی مرۆڤ بە خورما رۆژوو بشكێنێت؟
لە كۆتایی قۆناغی دوای مژینی خۆراكدا (واتە لە كۆتایی رۆژی رۆژوودا) رێژەی گلوكۆز و ئینسۆلین لە خوێنی هاتوو لە دەركە خوێنهێنەری جگەرەوە دادەبەزێت, كە ئەم بارە دەبێتە هۆی كەم
كردنەوەی وەرگرتنی گلوكۆز لەلایەن خانەكانی جگەر و شانە دوورەكانی وەك شانەكانی ماسولكەكان و خانە دەمارییەكان, كە لێرەدا زوربەی گلایكۆجینی جگەر شیبووەتەوە, كە ئیتر لێرەوە شانەكان
بۆ دەست خستنی ووزە پشت بە ئۆكساندنی ترشە چەورییەكان دەبەستن, یان لە ئۆكساندنی گلوكۆزی دروست كراو لە جگەردا لە ترشە ئەمینییەكان و گلیسرۆڵەوە, هەربۆیە لەم حاڵەتەدا پێدانی
گلوكۆز بە شێوەیكی خێرا بە لەش سوودی زۆر گەورەی هەیە, چونكە رێژەكەی لە خوێنی دەركە خوێنهێنەردا بە خێرایی بەرز دەبێتەوە پاش ئەوەی لە ریخۆڵەكانەوە دەمژرێت, سەرەتا دەچێتە ناو
خانەكانی جگەرەوە پاشان بۆ خانەكانی مێشك دەچێت, و دوایی بۆ خوێن و كۆئەندامی دەمار و ماسولكەكان و هەموو شانەكانی تر, كە خوای گەورە بۆی دابین كردوون و بە شێوەیەك ئەم شانانە
دروست بوون كە گلوكۆز و شەكرەكان خۆراكی نموونەیییە بۆیان و زۆر ئاسانە بۆیان كە ووزەی لێوە وەربگرن, ئیتر لێرەوە ئۆكساندنی ترشە چەورییەكان دەوەستێت, و رێ‌دەگیرێت لە دروست
بوونی تەنە كیتۆنییە زەرەرمەندەكان, بەهۆیەوە نیشانەكانی هیلاكی و لاوازیی گشتی و تێكچوونی كەمی كۆئەندامی دەمار ئەگەر هەبێت لادەچێت كە بەهۆی ئۆكساندنی رێژەیەكی زۆر لە
چەورییەكانەوە دروست دەبێت, هەروەها خواردنی گلوكۆز دەبێتە هۆی وەستاندنی كرداری دروست كردنی گلوكۆزی نوێ لە جگەردا, كە ئەمیش دەبێتە هۆی وەستاندنی تێكشكاندنی ترشە ئەمینییەكان
و پاراستنی پرۆتینەكانی لەش لە فەوتان.
خورما بە یەكێك لە دەوڵەمەندترین خۆراكەكان دادەنرێت بە گلوكۆز, هەربۆیە باشترین خۆراكە كە پێش كەشی لەش دەكرێت لەم كاتانەدا, لەبەر ئەوەی كە رێژەیەكی زۆر لە شەكری تێدایە كە لە
نێوان (75-87%)یەتی, گلوكۆز (55%)ی پێكدێنێت, شەكری فرەكتۆزیش (45%)ی, هەروەها رێژەیەكیشی تێدایە لە: پرۆتینەكان, و چەورییەكان, و هەندێك ڤیتامین كە گرنگترینیان ن, و
هەندێك كانزای وەك: (كالیسیۆم, فۆسفۆر, پۆتاسیۆم, گۆگرد, صۆدیۆم, مەگنیسیۆم, كۆباڵت, زینك, فلۆرین, مس, و مەنگەنیز), و رێژەیەك لە سلیلۆز, فرەكتۆز بە خێرایی دەگۆڕێت بۆ گلوكۆز و
یەكسەری لە كۆئەندامی هەرسەوە دەمژرێت بە مەبەستی تێركردنی پێویستی لەش بۆ ووزە, بە تایبەتی ئەو خانانەی كە بە شێوەیەكی سەرەكی پشتی پێ‌دەبەستن وەك: مێشك و دەمارەكان و خڕۆكە
سوورەكانی خوێن و خانەكانی مۆخی ئێسقان, فرەكتۆز و سلیلۆز كارێكی چالاك كەریان هەیە بۆ جووڵەی پێچاوپێچی ریخۆڵەكان, و فۆسفۆریش گرنگە بۆ خۆراك پێدانی بەشەكانی مێشك و هەروەها
دەچێتە پێكهاتەی ئاوێتە فۆسفۆرییەكانی وەك: ئەدینۆسین و گوانینی سێ فۆسفاتی, كە ووزە دەگوێزنەوە و بە ئاقڵانە بەكاری دێنن لە هەموو شانەكانی لەشدا, هەروەها هەموو ئەو ڤیتامینانەی كە لە
خورمادایە رۆڵێكی كاریگەریان هەیە لە كردارەكانی نواندنی خۆراكدا, وەك: و بایۆتین و رایبۆفلاڤین, هەروەها كاریگەریی هێمن كەرەوەیان هەیە بۆ دەمارەكان.
كانزاكان رۆڵێكی سەرەكییان هەیە لە دروست كردنی هەندێك ئەنزیمی گرنگ بۆ كردارە زیندەگییەكانی لەش, هەروەها رۆڵێكی گرنگیان هەیە لە گرژبوون و خاوبوونەوەی ماسولكەكاندا, و لە
پاراستنی هاوسەنگی ترشی-تفتی لە لەشدا, لێرەوە هەموو جۆرە گرژییەكی دەماری و ماسولكەیی نامێنێت و هێمنی و چالاكی و ئاسوودەیی هەموو لەش دەگرێتەوە.
بە پێچەوانەوە ئەگەر مرۆڤ رۆژووی بشكێنێت سەرەتا بە ماددەی پرۆتینی یان چەوری, ئەوا ئەمانە دوای ماوەیەكی زۆر لە هەرس كردن و شیكردنەوەیان دەمژرێن, و ئەو مەبەستە ناپێكن لە دابین
كردنی پێویستی بە پەلەی لەش بۆ ووزە, بێجگە لەوەی كە بەرز بوونەوەی رێژەی ترشە ئەمینییەكان لە خوێندا بەهۆی خواردنی خۆراكێكی دەوڵەمەند بە پرۆتین و هەژار لە شەكرەمەنییەكان یان
نەبوو تێیدا, دەبێتە هۆی دابەزینی رێژەی شەكر لە خوێندا, لەم هۆكارانەوە حیكمەتی فەرمانی پێغەمبەرمان (صلى الله عليه وسلم) بۆ دەردەكەوێت لە ئامۆژگاری كردنی موسوڵمانان بەوەی كە بە
خورما رۆژوویان بشكێنن.
– لە (سولەیمانی كوڕی عامیر)ەوە (رەزای خوای لێ‌بێت) دەڵێت: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووی: [إِذا أَفْطرَ أَحَدُكُم فَلْیُفْطر علی تَمر, فَإِن ڵم ێجِد فَلْیُفْطر علی ما‌ء فَإِنَّهُ طهُور] رواه أبوداود
وابن ماجە والترمذی وقال: حدیث حسن صحیح, واتە: هەریەكێكتان ئەگەر وویستی رۆژوو بشكێنێت با بە خورما بیشكێنێت, ئەگەر خورمای دەست نەكەوت با بە ئاو بیشكێنێت لەبەرئەوەی ئاو پاك
و پاك كەرەوەیە.
– لە (ئەنەسی كوڕی مالیك)ەوە (رەزای خوای لێ‌بێت) دەڵێت: [كانَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وسلم) یُفْطرُ قَبْڵ أَن یُصَلِّێ عَڵی رُطبات, فَإِن ڵم تَكُنْ رُطبات فَتُمَیرات, فَإِن ڵم تَكُن تُمَیرات حَسا حَسَوات
مِنَ الما‌ء] رواه أبوداود والترمذی وقال: حدیث حسن, واتە: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێش ئەوەی نوێژی ئێوارە (مەغریب) بكات رۆژووی دەشكاند بە چەند دەنكێك خورمای شل, ئەگەر
دەستی نەكەوتایە ئەوا بە خورمای ئاسایی یان ووشك دەیشكاند, ئەگەر ئەویشی دەست نەكەوتایە ئەوا تەنها بە چەند قومێك ئاو رۆژووەكەی دەشكاند.
دواخستنی خواردنی پارشێو و زوو شكاندنی رۆژوو
لە فەرموودەكانی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) ئامۆژگاری موسوڵمانان بەوە كراوە كە نان خواردنی پارشێو دوابخرێت بۆ كۆتایی شەو, واتە نە لە سەرەتای شەو و نە لە ناوەڕاستیدا بەڵكو لە
كۆتایییەكەیدا و پێش نوێژی بەیانی مرۆڤ نانی پارشێو بخوات, هەروەها ئامۆژگاری موسوڵمانانی بەوەش كردووە كە رۆژوو شكاندن لە ئێوارەدا بە زوویی بكەن, واتە یەكسەر دوای بانگی ئێوارە
رۆژوو بشكێنرێت و دوا نەخرێت بۆ دوای نوێژ, وەك لە بابەتەكەی پێشتردا نموونەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خۆیمان هێنایەوە كە عادەتی وا بووە پێش ئەوەی نوێژی ئێوارە بكات رۆژووی
دەشكاند بە خورما یان بە ئاو.
سەبارەت بە حیكمەتی ئەم كردارەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم), چەند ووتەیەكی زانای خۆراكزانی ئەمریكی (ئەندریا وایڵد) دێنینەوە كە سەبارەت بە فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه
وسلم) دەربارەی خۆراك و چارەسەر كردن بە خۆراك چەندین تۆژینەوەی كردووە, دەربارەی ئەو فەرموودەیە دەڵێت:
ئەم ئامۆژگارییە وادەكات كە كاتی رۆژوو كورت بكرێتەوە بۆ كەمترین ماوەی توانراو, خواردنی پارشێو 4-6سەعاتی دەوێت بۆ ئەوەی بە تەواوەتی هەرس بكرێت و بمژرێت و لەش سوودی
لێ‌وەرگرێت, كە دوای ئەمە لەش پشت دەبەستێت بە خۆراكە هەڵگیراوەكانی ناوی بۆ دەست خستنی ووزە كە زۆر بەسوودە بۆ لەش و رزگاری دەكات لێ‌یان و ماوەكەش كە دەمێنێتەوە بۆ ئەم كردارە
ئەوەندە زۆر نییە كە زەرەر بدات لە لەش و ماددە كیتۆنییەكان دەست بكەن بە كەڵەكە بوون.
هەروەها سەبارەت بە جووڵە و چالاكی لە رەمەزاندا فەرموودەیەكی تری هێناوەتەوە كە یەكێك لە هاوەڵەكان بۆمان دەگێڕێتەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هیچ كاتێك لە رەمەزاندا لەدوای
عەسر دانەدەنیشت و ئیسراحەتی نەدەكرد, بەڵكو ئگەر هیچی نەكردایە ئەوا بەپێ دەڕۆیشت و لەگەڵا هاوەڵەكانیدا بە قەدەر خوێندنی هەردوو سوورەتی (البقرة و ال عمران) پیاسەی دەكرد, كە ئەمە
دەكاتە نزیكەی (1-2)سەعات رۆژانە لە چالاكی, كە ئەم چالاكییە كاریگەرییەكی ئیجابییانەی هەیە بۆ رزگاربوون لە مەخزونی لەش لە خۆراك.
لێرەوە بابزانین كە مرۆڤ زۆر ئاسایییە كە لە رەمەزاندا بە چالاكی ئاسایی خۆی هەستێت و هیچ پێویست ناكات كە كارەكانی بخاتە شەوەوە و بەم شێوەیە سیستمی هۆرمۆنی رێك وپێكی لەشی خۆی
تێك بدات, ئێمەی موسوڵمان دەبێت ئەمە وەك ئامۆژگارییەكی گرنگی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەرگرین لە رۆژوو گرتنماندا و بەردەوام بین لەسەری.
بۆچی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمانی بە رۆژووەوان كردووە كە هێمن بێت و دوور بكەوێتەوە لە شەڕ و ئاژاوە؟
ئەگەر مرۆڤی رۆژووەوان تووڕە ببێت یان تێك بچێت و گرژ ببێت ئەوا رێژەی دەردانی ماددەی ئەدریناڵین لە خوێنیدا زیاد دەكات بەرێژەیەكی زۆر, كە لەوانەیە بگاتە (20) یان (30) ئەوەندەی
رێژەی ئاسایی لە كاتی تووڕە بوون و تێكچوونی دەروونی زۆر بەهێزدا, ئەگەر بێتو ئەم حاڵەتە لە سەرەتای رۆژوودا رووبدات (واتە لەكاتی هەرس كردن و مژینی خۆراكدا) ئەوا ئەم كردارە
تێكدەچێت, ئەمە هاوشانە لەگەڵا تێكچوونێكی گشتی كە لە هەموو لەشدا روودەدات, ئەویش لەبەر ئەوەیە كە ئەدریناڵین كاردەكاتە سەر ماسولكە لووسەكانی كۆئەندامی هەرس و خاویان دەكاتەوە,
هەروەها گرژ بوونەكانی توورەكەی زراویش كەم دەكاتەوە, و لوولە خوێنەكانی پەلەكان تەنگ دەكاتەوە و گرژیان دەكات و لە هەمان كاتدا خوێنبەرەكانی دڵا فراوان دەكات و دەبێتە هۆی زیاد بوونی
ئەو بڕە خوێنەی كە دەچێتەوە بۆ دڵا و ژمارەی لێدانەكانیشی لە دەقیقەیەكدا زیاد دەكات.
ئەگەر بێتو ئەو تووڕە بوون و شەڕە لە نیوەڕۆ یان لە كاتی كۆتایی رۆژدا (واتە لە قۆناغی دوای مژینی خۆراكدا) ببێت, ئەوەی كە ماوە لە گلایكۆجین لە جگەردا شیدەبێتەوە, و پاشان پرۆتینی لەش
شیدەبێتەوە بۆ ترشە ئەمینییەكان, و بڕێكی زۆرتریش لە ترشە چەورییەكان دەئۆكسێنرێن, ئەمانە هەمووی بۆ ئەوەیە كە رێژەی گلوكۆز لە خوێندا بەرز ببێتەوە, كە پاشان دەسووتێنرێت بۆ ئەوەی
ووزەی پێویست بدات بە لەش بۆ ئەو حاڵەتی شەڕ و ئاژاوەیە, هەروەها ووزەكە بە شێوەیەكی ژیرانە سەرف ناكرێت, تەنانەت هەندێك لە گلوكۆز لەرێ‌ی میزەوە بە فیڕۆ دەڕوات كاتێك كە لە رێژەی
ئاسایی خۆی زیاتر دەبێت, لێرەوە لەش بڕێكی زۆر لە ووزەی پێویست لەدەست دەدات, كە پاشان شانەكان ناچار دەبن هەستن بە ئۆكساندنی رێژەیەكی زیاتر لە ترشە چەورییەكان, كە ئەمانیش دەبنە
هۆی پەیدا بوونی تەنە كیتۆنییە مەترسیدارەكان لە خوێندا.
هەروەها زیاد بوونی زۆری رێژەی ئەدریناڵین لە خوێندا دەبێتە هۆی فەوتانی رێژەیەكی باش لە شلەمەنی لە لەشەوە بەهۆی زیادبوونی پاڵاوتنی خوێن و میزكردنی زۆر (Diuresis), هەروەها
رێژەی زیندەچالاكی بنەڕەتی لەش (Basal Metabolic Rate) لەكاتی تووڕەیی و دڵەڕاوكێ‌دا بەرز دەبێتەوە بەهۆی زیاد بوونی رێژەی ئەدریناڵین و گرژبوونی ماسولكەكان, بەرز
بوونەوەی رێژەی ئەدریناڵین لەوانەیە ببێتە دروست بوونی نۆرەی دڵا یان مردنی كوتوپڕی لەلای هەندێك كەس, ئەویش بەهۆی بەرز بوونەوەی پەستانی خوێن و زیاد بوونی پێویستی ماسولكەكانی
دڵ بۆ ئۆكسجین بەهۆی خێرابوونی لێدانی, هەروەها تووڕە بوون لەوانەیە ببێتە هۆی جەڵتە و نۆرەكانی مێشك لەلای ئەو كەسانەی كە بەرزیی پەستانی خوێن و رەقبوونی خوێنبەرەكانیان هەیە,
هەروەها بەرز بوونەوەی ئەدریناڵین بەهۆی پەستانە دەروونییەكان لە حاڵەتی تووڕەیی و دڵەڕاوكێ‌دا دەبێتە هۆی زیاتر دروست بوونی كۆلیستڕۆڵ لە پرۆتینی چەوریداری چڕی نزمەوە كە لەوانەیە
لە كاتی رۆژوودا زیاد بكات, و پەیوەندی كۆلیسترۆڵ بە نەخۆشی رەقبوونی خوێنبەرەكانەوە سەلماوە.
لەبەر ئەمانە و شتی تریش -كە زانراوە یان هێشتا نەزانراوە- پێغەمبەری خودا (صلى الله عليه وسلم) ئامۆژگاری رۆژووەوانی كردووە كە ئارام و هێمن بێت , و دوور بێت لە ئاژاوە و تێكچوونە
دەروونییەكان و هاوار و ناڵە و شەڕكردن لەگەڵا خەڵكانی تردا, ئەوەتا (ئەبو هورەیرە) (رەزای خوای لێ‌بێت) لە پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) بۆمان دەگێڕێتەوە كە فەرموویەتی:
[إِذا كانَ ێوْمُ صَوْمُ أَحَدِكُم فَلا ێرْفُث, ۆلا ێصْخَب, فَإِن سابَهُ أَحَدٌ أَو قاتَڵهُ, فَلْێقُل: إِنّی صائِم] متفق علیه, واتە: هەر كەسێك لە ئێوە كە بەڕۆژوو دەبێت لە رۆژەكەیدا با رەفتار و ئاژاوە و ووتەی ناشرین
و هاوار نەكات, هەر كەسێكیش جنێوی پێ‌بدات یان شەڕی پێ‌بفرۆشێت با ئەو تەنها بڵێت: من بەڕۆژووم (و وەڵامی تری ناشیرینی نەداتەوە).
لە سوودەكانی ئاو نەخواردنەوە لە كاتی رۆژوودا
ئاو (65-70%)ی كێشی لەشی مرۆڤی پێگەیشتوو پێك دەهێنێت, ئاو لەناو لەشدا دابەش دەبێت بۆ دوو بەشی سەرەكی: بەشێك لەناو خانەكاندایە و بەشەكەی تری لە دەرەوە لە نێوان خانەكاندایە:
لەناو شانەكاندا, ناو بۆرییەكانی خوێن, و دەردراوەكانی كۆئەندامی هەرس و چەندین شوێنی تر, لە نێوان ئەم دوو بەشەدا هاوسەنگی و گونجاندنێكی وورد هەیە, گۆڕانكاری لە خەستیی خوێكان –
بە تایبەتی صۆدیۆم كە لە شلەمەنییەكانی دەرەوەی خانەدا بە خەستی هەیە- دەبێتە هۆی ئاگادار كردنەوە و چالاك كردن یان خاوكردنەوەی دوو كرداری گرنگ لەناو لەشدا.
كە ئەوانیش: كرداری رژاندنی هۆرمۆنی دژە دەردان (ADH) و هەروەها كرداری هەست كردن بە تینوێتی, كە هەردووكیان كاریگەریی بەسوودیان هەیە و دەبنە هۆی پاراستنی ئاوی ناو لەش لە
كاتی پێویستیدا, ئەویش بەوەی كە هۆرمۆنی دژە دەردان لە لوولەكانی ناو گورچیلەدا كارێكی وا دەكات كە زوربەی ئاوەكە بمژرێتەوە بۆ ناو خوێن و نایەڵێت لەرێ‌ی میزەوە بكرێتە دەرەوە, هەروەها
ئەم دوو كردارە كۆنترۆڵی خەستیی صۆدیۆم دەكەن لە دەرەوەی خانەكاندا, كە هەر كاتێك خەستیی صۆدیۆم زیاتر بێت فەوتانی ئاو لە لەشەوە كەم دەبێتەوە و لەش ئاوەكەی دەپارێزێت, (د. مصطفی)
و هاوڕێكانی لە سوودان ساڵی 1978 لە هاوسەنگی ئاو و خوێكانیان لەناو لەشدا كۆڵییەوە لە كاتی رۆژوودا, و سەلماندیان لەرێ‌ی ئەم توێژینەوەیەوە كە دەردانی گشتی صۆدیۆم بە تایبەتی لە رۆژدا
كەم دەكات.
خواردنەوەی ئاو لە كاتی وازهێنان لە خواردندا (واتە لە كاتی رۆژوودا) دەبێتە هۆی كەم كردنەوەی ئۆزمۆلاریتی (Osmolarity)ی ئاوی دەرەوەی خانەكان, كە ئەمەش دەبێتە هۆی
خاوكردنەوەی رژاندنی هۆرمۆنی دژە دەردان, و لێرەوە ئاوی دەرچوو لە لەشەوە لەرێ‌ی میزەوە زیاد دەكات, لەگەڵا زیاد بوونی دەركردنی صۆدیۆم و هەندێكیخوێ‌ی تر لەگەڵ ئەو ئاوەدا, لەبەرئەوەی
كە صۆدیۆم بە توخمێكی زیندەگی دادەنرێت بۆ لەش چونكە پرۆسەكانی گواستنەوە بەناو دیواری خانەكاندا ئاسان دەكات و یارمەتی ئاگادار كردنەوە و گرژ بوونی ماسولكەكان دەدات, هەر بۆیە لەكاتی
كەم بوونی رێژەكەیدا لاواز بوونێكی گشتی لە هەموو لەشدا روودەدات.
پەیوەندییەك لە نێوان تینوێتی و شیبوونەوەی گلایكۆجیندا دۆزراوەتەوە, چونكە بینراوە كە تینوێتی دەبێتە هۆی دەردان و رژاندنی چەند بڕێك (كە لەگەڵ بڕی تینوێتییەكەدا دەگونجێت) لە
هۆرمۆنەكانی ئەنجیۆتەنسین2 (Angiotensin II) و هۆرمۆنی گرژكەری دیوارەكانی لوولەكانی خوێن (Vasopressin), كە هەردووكیان دەبنە هۆی شیبوونەوەی گلایكۆجین,
هەتاوەكو تینوێتی زیاد بكات رژاندنی ئەم دوو هۆرمۆنە زیاد دەكات, كە ئەم كردارە یارمەتی پێدانی ووزە دەدات بە لەش بە تایبەتی لە كۆتایی رۆژدا.
هەروەها زیاد بوونی هۆرمۆنی دژە دەردان (ADH)ی بەردەوام لە كاتی رۆژووی رەمەزاندا لەوانەیە رۆڵێكی گەورە و گرنگی هەبێت لە باشتر كردنی توانای فێربوون و بیركەوتنەوە, كە ئەمە
لەسەر ئاژەڵەكانی تاقی كردنەوەدا سەلماوە, هەربۆیە لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت كە توانای عەقڵی لە مرۆڤی رۆژووەواندا باشتر و بەهێزتر دەبێت بە پێچەوانەی ئەوەی لەلای خەڵكانی ئاسایی باوە و
باوەڕیان پێ‌یەتی.
گۆڤاری كۆمەڵەی پزیشكی شاهانەی بەریتانی لە ساڵی 1997دا لێكۆڵینەوەیەكی بڵاوكردەوە لەسەر چالاكی رۆژانە و چالاكی و توانای خوێندن و تەندروستی لەكاتی رۆژووی رەمەزاندا.
ئەم لێكۆڵینەوەیە لە بەشی خۆراك و زانستی خواردەمەنی لە كۆلیژی زانستی تەندروستی لە (كوەیت) ئەنجام درابوو, ئەویش بۆ دەرخستنی كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر چالاكییەكانی
رۆژانە, و تەندروستی, و توانای خوێندن بۆ ژمارەیەك لە قوتابیانی زانكۆ كە گەیشتە (265) كەس (163 پیاو و 102 ئافرەت), كە تەمەنیان لە نێوان (20-72) ساڵدا بوو, تاقی كردنەوەكان
لەسەر ئەم كەسانە دەریخست كە زوربەی ئەو كەسانەی لە توێژینەوەكەدا بوون لە نزمترین حاڵەتیدڵەڕاوكێ و تێكچوونی دەروونیدا بوون و لە چالاكییەكی گیانی و رۆحی زۆر باشدا بوون.
هەروەها ئەو شلەمەنییانەشیان دەخواردەوە كە رێژەیەكی كەم لە (كافایین)ی تێدابوو, جگەرەیان زۆر كەم دەكێشا, گۆڕانی كێشی ئەم كەسانە جیاواز بوو, (48%)یان كێشیان نەگۆڕا, (35%)یان
كێشیان دابەزی و (13%)یان كێشیان زیادی كرد, لەدەست دانی كێش بە زۆری لای ئەوانەیان بوو كە نەخۆش بوون, هەروەها رێژەیەكی باش لە نەخۆشەكان لە كاتی مانگی رەمەزاندا
نەخۆشییەكانیان باش بوو, بە تایبەتی ئەوانەی كە قەبزی یان نەخۆشی كۆئەندامی دەماریان هەبوو.
هەروەها ئاو نەخواردنەوە لەكاتی رۆژی رۆژوودا دەبێتە هۆی چالاك بوونی میكانیزمەكانی خەست كردنەوەی میز لە گورچیلەكاندا لەگەڵا بەرز بوونەوەی هێزی ئۆزمۆڵی میزدا, لێرەوە دەبینین كە
میكانیزمە گرنگەكانی سەلامەت و پاراستنی گورچیلەكان چالاك دەبن.
لەلایەكی ترەوە ئاو نەخواردنەوە لەكاتی رۆژی رۆژوودا دەبێتە هۆی كەم كردنەوەی رێژەی ئاو لەناو بۆرییەكانی خوێندا, كە ئەمە دەبێتە هۆی چالاك كردنی میكانیزمی تایبەت بە رێكخستنی كاری
لوولەكانی خوێن و زیاد بوونی راددەی رژاندنی (پرۆستاگلاندین Prostaglandin), كە كاریگەریی جۆراوجۆری هەیە لەوانە: چالاك كردن و رێكخستنی كاری خڕۆكە سوورەكانی خوێن,
هەروەها رۆڵی هەیە لە كۆنترۆڵ كردنی توانای ئەم خڕۆكانە بۆ ئەوەی كە دیواری موولوولەكانی خوێن ببڕن.
هەندێك جۆریشی رۆڵی هەیە لە كەم كردنەوەی ترشیی گەدە, و لێرەوە دروست بوونی هەوكردن و قورحەی گەدە كەم دەكاتەوە, هەروەها رۆڵی هەیە لە چارەسەری نەزۆكیدا چونكە دەبێتە هۆی
شیبوونەوەی تەنی زەرد (الجسم اڵاصفر ), لێرەوە رۆڵی كاریگەری هەیە لە رێك خستنی سووڕی سكپڕیدا لەلای ئافرەتان.
هەروەها كاریگەریی هەیە لەسەر زۆرێك لە هۆرمۆنەكانی ناو لەش, وەك ئاگادار كردنەوە و زیاد رژاندنی هۆرمۆنی (رەنین) و هۆرمۆنی چالاك كەری توێكڵی كوێرە رژێنی سەر گورچیلە
(ACTH), هەروەها توانای وەڵامدانەوەی كوێرە رژێنی ژێرمێشك (Pituitary gland) زیاتر دەكات بۆ ئەو هۆرمۆنە چالاك كەرانەی كە بۆی دێت لە ناوچەی (Hypothalamus)
ەوە لە مێشكدا, هەروەها كاردەكاتە سەر هۆرمۆنی (گلوكاگۆن), و كاتیكۆڵامینەكان (ئەدریناڵین و نۆرئەدریناڵین), هەروەها هەموو ئەو هۆرمۆنانەی كە كار دەكەنە سەر دەرپەڕاندنی ترشە چەورییە
سەربەستەكان, هەروەها پرۆستاگلاندین لە مێشكیشدا هەیە, كە لێرەوە كاریگەریی هەیە لەسەر رژاندنی گواستەرەوەی ئیشاراتە دەمارییەكان, و رۆڵیشی هەیە لە كۆنترۆڵ كردنی بەرهەم هێنانی
ئەدینۆسینی یەك فۆسفاتی بازنەیی (CAMP) كە رێژەكەیان لەبەر چەندین هۆكار زیاد دەكات, و رۆڵێكی گرنگی هەیە لە شیبوونەوە و هەڵوەشانی چەوری هەڵگیراو لە لەشدا.
كەواتە بۆمان دەركەوت كە تینوێتی لە كاتی رۆژوودا سوودی زۆری راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆی هەیە, ئەویش بەهۆی رژاندنی ماددەی پرۆستاگلاندین, كە دەتوانێت توانا و چالاكی خڕۆكەكانی
خوێن باشتر بكات, و لەش دەپارێزێت لە قورحەی گەدە, و بەشداری دەكات لە چارەسەری نەزۆكیدا, و كرداری منداڵبوون ئاسان دەكات, و میكانیزمەكانی كاری گورچیلەكان باشتر دەكات, لەگەڵ
چەندین سوودی تر.
هەروەها خوای گەورە توانای داوە بە لەشی مرۆڤ كە بتوانێت لەناو خۆیدا ئاو دروست بكات, ئەویش لەرێ‌ی چالاكی و گۆڕانكارییە كیمیایییە جۆراوجۆرەكان كە لەناو هەموو خانەكانی لەشدا
روودەدەن, چونكە لە كاتی زیندە چالاكییەكان و نواندنی خۆراك و دروست كردنی ووزە لە جگەر و گورچیلەكان و مێشك و خڕۆكەكانی خوێن و زوربەی خانەكانی لەشدا گەردی ئاو دروست دەبێت,
زانایان بڕی ئەو ئاوەی رۆژانە لە لەشدا دروست دەبێت بە یەك لەسەر سێ بۆ نیو لیتر مەزەندە دەكەن, كە ئەم ئاوە ناودەبرێت بە ئاوی ناوخۆیی یان كەسیی (Intrinsic Water), هەروەك
چۆن خوای گەورە ئاوێكی ناوخۆیی بۆ مرۆڤ دروست كردووە بە هەمان شێوە خواردنی ناوخۆییشی بۆ دروست كردووە
.
چونكە لە پاشماوەكانی ئۆكساندنی گلوكۆز جارێكی تر گلوكۆز دروست دەكرێتەوە, كە هەردوو ترشی (لاكتیك و پارۆڤیك) كە دەرەنجامی ئۆكساندنی گلوكۆزن جارێكی تر دەبنەوە بە گلوكۆز, كە ئەم
پاشماوانە دەنێردرێن بۆ جگەر و ئەمیش دەیانكات بە سووتەمەنی بۆ دروست كردنەوەی گلوكۆزی نوێ لەم دوو ترشەوە, ئەمە بێجگە لەو گلەكۆزەشی كە لە گلیسرۆڵا و ترشە ئەمینییەكانەوە لە
جگەردا دروست دەكرێت.
لێرەوە دەتوانین نهێنی و حیكمەتی بەرگری كردنی پێغەمبەرمان (صلى الله عليه وسلم) بۆ دەربكەوێت كە داوای لە خەڵكی كردووە كە زۆر لە نەخۆشەكانیان نەكەن بۆ خواردن و خواردنەوە, چونكە
بیروباوەڕی خەڵكی لە كۆندا (و لە ئێستاشدا بە داخەوە) وا بووە كە لەشی مرۆڤ وەك ئامێرێكی بێ‌گیان و ژیریی وایە كە تەنها بە پێدانی خۆراك پێ‌ی كاردەكات, و تەنها لە خۆراكی دەرەكیدا بەرگری
هەیە بۆ مرۆڤ بەرامبەر بە نەخۆشی, پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ئاگاداری كردووین كە خوای گەورە خواردن و خواردنەوەیان دەداتێ, وەك دەفەرموێت:
[لا تُكْڕهوا مَرْضاكُم عَلی الطعام والشَّراب, فَإِنَّ اللهَ یُطعِمُهُم ۆ ێسْقیهِم] رواه ابن ماجە والحاكم وصححه اڵالبانی, واتە: بە زۆر خواردن و خواردنەوە مەدەن بە نەخۆشەكانتان, لەبەر ئەوەی كە خوای
گەورە خواردن و خواردنەوەیان دەداتێ, كەواتە لە شوێنێكی ترەوە خوای گەورە ئەم پێویستییانەیان بۆ دابین دەكات.
هێزە رۆحییەكان و هەستەكان لە كاتی رۆژوودا
وەك باسمان كرد هەمو دینە ئاسمانییەكان هانی مرۆڤەكان دەدات بۆ رۆژووگرتن, لە هەموویان زیاتر وەك باسمان كرد ئاینی پیرۆز ئیسلامە, كە ئایەتە پیرۆزەكانی قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەر
(صلى الله عليه وسلم) زۆر بە جیددی هانی مرۆڤ دەدەن نەك بە تەنیا لە رەمەزاندا بەڵكو بە بەردەوامی و لە هەموو ساڵەكەدا چەندین كاتی تر بەڕۆژوو ببن.
رۆژوو چەندین سیفاتی تەندروستی بەخشی تێدایە كە لە زۆرێك لە دەرمانەكانیشدا نییە, بە تایبەتی هێزی ژیریی وبیركردنەوە و تەنانەت زاكیرەش بەهێز دەبێت, هەروەها هێزە رۆحییەكانیش وەك:
هەست كردن بە سۆز و خۆشەویستی و هێزی لێكدانەوە هەموویان بەهۆی رۆژوەوە بەهێز دەبن, زۆرێك لە پزیشكانی رۆژئاواش لەمڕۆدا شوێنكەوتەی ئەو پەندە رۆمانییەن كە دەڵێت: (گەدەی پڕ لە
خواردن حەزی لە بیركردنەوە و هەڵسەنگاندن نییە), بۆیە ئامۆژگاری هەر كەسێك دەكەن كە دەیەوێت بیری باش ببێت بەوەی زۆر بەڕۆژوو ببێت, لە چەندین لێكۆڵینەوەدا لەسەر قوتابیانی زانكۆ
دەركەوتووە كە رۆژوو گرتن بۆ چەند ماوەیەكی كورت دەبێتە هۆی باشتر كردنی هێزە فیكری و ژیرییەكانیان, توانای وەرگرتنی وانەكانیان باشتر بوو.
هەروەها رۆژوو دەبێتە هۆی باشتر كردنی هەستەكان بەگشتی و بیستن و بینین بە تایبەتی, كە بینراوە زۆر جار رۆژوو بووەتە هۆی باشتر كردنی بینین لەلای ئەو كەسانەی كە لاوازی بینینیان
هەبووە.
سەرچاوە: كتێبی (رۆژوو موعجیزەیەكی زانستییە-نووسینی: د.كاوە فەرەج سەعدون).
