چەند ئامۆژگارییەك بۆ مرۆڤی رۆژووەوان
چەند ئامۆژگارییەك بۆ مرۆڤی رۆژووەوان
د. كاوە فەرەج سەعدون/ پزیشكی پسپۆڕی هەناوی وسنگ
بۆچوونەكانی خەڵكی و بیر وباوەڕەكانیان بریتییە لە پاڵنەر و هاندەر بۆ هەڵس و كەوتەكانیان, و زۆریان بەندی دەستی بیروباوەڕ و بۆچوونە هەڵەكانیانن دەربارەی تەندروستی و خۆراك, خەڵكی وا
عادەتیان كردووە كە خواردنی سێ ژەمی رۆژانە كارێكی گرنگە بۆ پاراستنی ژیانیان, و ئێستا وا تێ‌دەگەن كە وازهێنان لە یەك ژەمی خواردن كاریگەرییەكی خراپ و سەلبی هەیە لەسەر تەندروستی
تاكەكان و ساغی و تەواوی پێكهاتەكانی لەشیان.
لێرەوە ئێمە داوا لە موسوڵمانان دەكەین كە رۆشنبیری و بۆچوونەكانیان لەسەر فەرمانەكانی پەروەردگاریان و ئامۆژگاری پێغەمبەرەكەیان (صلى الله عليه وسلم) دامەزرێنن, كە راستییە
زانستییەكان لە هەموو بوارێك و لقێكدا راستییەكانیانی سەلماندووە.
خوای گەورە دەربارەی خواردن و خواردنەوە تەشریعێكی دەمەزراوی ناردووە كە پاك و بەسوودەكانی حەڵاڵ كردووە, و پیس و زیانبەخشەكانی قەدەغە و حەرام كردووە, هەروەها یاسای
مامناوەندێتی داناوە لە خواردنی شتە حەڵاڵەكاندا, وەك دەفەرموێت: [وكُلُواْ ۆاشْرَبُواْ ۆڵا تُسْڕفُواْ] اڵاعراف31, واتە: بخۆن و بخۆنەوە (لە حەڵاڵ كراوەكان) و زیادڕەوییان تێدا مەكەن, لەبەرگرنگی
و گەورەیی ئەم یاسایە و كاریگەرییە گەورەكەی لەسەر ژیانی خەڵكی ئیمامی (ئیبنو لقەییم) ناویناوە: یاسای زێڕین بۆ پاراستنی ژیانی مرۆڤەكان (القاعدة الذهبیة فی حفظ الحیاة البشریة).
ئەو زەرەر و مەترسییانەی كە دروست دەبن لە زۆر خواردن و زۆریی جۆراوجۆری ئەو خۆراكانەی كە مرۆڤ دەیانخوات بەبێ كات و بەبێ سنوور, بووە بە ڕاستییەك كە جیاوازی تێدا نییە, (د.
بلاكبێرن Blackburn) مامۆستای نەشتەرگەری لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی (هارڤارد) لە ئەمریكا دوای ئەوەی كە لە هەندێك لە كاریگەرییە فیزیایییەكانی رۆژووی كۆڵییەوە دەڵێت: دڵنیا
بووین لەوەی كە خواردن بە تایبەتی بەدوای یەكدا (واتە: إدخال الطعام علی الطعام) بارێكی قورس دروست دەكات لەسەر لەش بەهۆی كرداری نواندنی خۆراكەوە, كە دەبێتە هۆی رژاندنی بڕێكی
زۆر لە ئەنزیم و هۆرمۆنەكانی كۆئەندامی هەرس و ئینسۆلین, كە نەهێشتنی ئەم عادەتە دەبێتە هۆی كەم كردنەوەی رژاندنی ئەم هۆرمۆنانە, كە ئەمە دەبێتە هۆی پاراستنی تەندروستی لەش و
ژیانێكی نوێ و درێژتر بە مرۆڤ دەبەخشێت.
زۆر توێژینەوە ئەنجامدرا لە سەنتەری لێكۆڵینەوەكانی (جیرۆنتۆلۆجی) لە (بالتیمۆر), و بینرا كە ئەو مشكانەی كە رۆژ نا رۆژێك خۆراكیان دەدرێتێ ماوەی (63) هەفتە تەمەنیان زیاتر بوو لە چاو
ئەو مشكانەی كە رێ‌یان درابوو هەر كاتێك بیانوویستایە خواردنیان دەخوارد, هەروەها لەوانیش چالاكتر بوون لە هەفتە كۆتایییەكانی تەمەنیاندا.
مرۆڤ لە سەردەمی نوێ‌دا وەك (د. ماهلەر Mahler) دەڵێت لە توێژینەوەیەكیدا دەربارەی قەڵەوی: ناخوات لەبەر ئەوەی برسییەتی, بەڵكو دەخوات بە مەبەستی تێركردنی ئارەزووی بۆ خواردن.
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە ئاشكرا ئاماژەی داوە بە مەترسییەكان و زیانەكانی خواردن و سنوورەكانی ناوەنجێتی و رێك و ڕەوانی لە خواردندا دیاری كردووە لەو فەرموودەیەی ئیمامی (إبن
ماجە و الترمذی) و غەیری ئەمان گێڕاویانەتەوە: عن المقدام بن معد یكرب (صلى الله عليه وسلم) قال: سمعت رسول الله (صلى الله عليه وسلم) یقول: [ما مَڵأَ ا‌دَمیٌّ وِعا‌ء شَرّاً مِنْ بَطنِهِ, بِحَسْبِ ابْنِ
ادَمَ لُقَیماتٍ یُقِمْنَ صُلْبَهُ, فَإِنْ كانَ لا مَحاڵەَ, فَثلُث لِطعامهِ, ۆ ثلث لِشَرابِهِ, ۆ ثلث لِنَفَسِه] حدیث صحیح رواه أحمد والترمذی والنسائی وابن ماجە وابن حبّان والحاكم ووافقه الذهبی, واتە: لە (میقدامی
كوڕی معد یكرب)ەوە كە هاوەڵێكی پێغەمبەر بووە (رەزای خوای لێ‌بێت) ووتوویەتی: گوێم لە پێغەمبەر بوو (دروود و سەلامی خوای لەسەر بێت) فەرمووی: مرۆڤ هیچ دەفرێكی پڕ نەكردووە كە لە
سكی خۆی خراپتر بێت (واتە سكتان پڕ مەكەن بە زیادڕەوی لە خواردن و خواردنەوەدا), هەرئەوندە بەسە بۆ مرۆڤ كە چەند پاروویەك بخوات بۆ ئەوەی هێزی تێدا بێت و بتوانێت خۆی راگرێت,
ئەگەر هەر ناتوانێت خۆی راگرێت و پێویست بكات باسكی بكات بە سێ‌بەشەوە: بەشێكی بۆ خواردن, بەشێكی بۆ خواردنەوە, و بەشەكەی تر بە خاڵی بهێڵێتەوە بۆ هاتووچۆی هەوا و هەناسەكەی
(واتە ئەوەندە نەخوات كە نەتوانێت بە ئاسانی هەناسە بدات).
خوای گەورە رۆژووی تەشریع كردووە بۆ پاكردنەوەی دەروونی مرۆڤ و باشتر كردن و رێك كردنی هەڵس و كەوتی, و هەروەها وەك پارێزەرێك و چارەسەرێك بۆ ئەو نەخۆشی و تێكچوونانەی كە
لەوانەیە تووشی جەستە و دەروونی ببن بەهۆی زۆر خواردن و بەردەوام بوون لەسەری.
ئایا ئیتر موسوڵمانان هەوڵ دەدەن تێ‌بگەن لە تەشریعاتی ئاینەكەیان و لە حیكمەت و دانایییان, بۆ ئەوەی بەرچاو رۆشن بن لە پەرستنەكان و كارەكانیاندا و تەنها كەسانێكی بێ‌كەسایەتی نەبن كە
دوای هەموو بانگەوازێكی بێ‌ناوەڕۆك بكەون لەلایەن ئەو كەسانەوە كە شوێن ئارەزووەكانیان كەوتوون و وەك ئاژەڵ دەخۆن و سكیان پڕدەكەن؟!
ئێمە ئامۆژگاری خۆمان و برا موسوڵمانەكانمان بەم خاڵانە دەكەین:
1– پێویستە هەموو موسوڵمانێك خۆی رزگاربكات لە وەهم و خەیاڵاتی ناڕاست و هەڵس وكەوتی زیانبەخش لە بابەتی رۆژوو و خۆراكدا, و دەبێت جارێكی تر بیرو بۆچوونەكانی راست بكاتەوە و
بونیادی رەووشت و خووەكانی بكاتەوە بەپێ‌ی ئامۆژگارییەكانی خوای گەورە و هەڵس وكەوتی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پێشینە چاكەكان, دەبێت خۆی بەرز راگرێت لەسەروو
ئارەزووەكانییەوە, و دەبێت خواردن تەنیا مەبەست نەبێت كە لە پێناویدا دەژی, و دەبێت لە پێناوی مەبەستێكی گەورەتر و بەرزتردا بژی كە بریتییە لە هەوڵدان بۆ بەدەست هێنانی رەزامەندی
پەروەردگار, و هەستان بە جێ‌بەجێ كردنی فەرمانەكانی و سەرخستنی دینەكەی و خۆشەویستی بەندەكانی خودا و یارمەتیدانیان.
2- داوا لە موسوڵمانان دەكەین كە تێ‌بگەن لە حیكمەتی راستەقینە لە رۆژوودا و پابەند ببن بە سوننەتی پێغەمبەرەكەیان (صلى الله عليه وسلم) و هاوەڵەكانی بۆ جێ‌بەجێ كردنی بە شێوەیەكی
نموونەیی, كە دەتوانرێت بە رەچاو كردنی ئەم خاڵانە بەدەست بێت:
أ- خواردنی ژەمی پارشێو و پشت گوێ نەخستنی.
ب- كەم كردنەوەی ماوەی رۆژووی رۆژانە, ئەویش بە دواخستنی پارشێو و زوو رۆژوو شكاندن لەگەڵا خۆرئاوادا.
ج- ناوەندێتی بگرن لە خواردن و خواردنەوە لە كاتی بەربانگ و پارشێودا, و تەنها ئەم دوو ژەمە بخۆن لە شەودا و واز بهێنن لەو عادەتە خراپەی كە زۆر خەڵك هەیانە و بریتییە لە خواردن
بەدرێژایی شەو.
د- هەستان بە جووڵە و چالاكیی رۆژانەی كە خووی پێوە گرتووە.
ه- خەوتن لە بەشێكی شەودا و وازهێنان لە شەونخوونی بەردەوام.
3– داوا دەكەین لە ناوەندەكان و هۆكارەكانی راگەیاندن لە جیهانی ئیسلامیدا كە وازبهێنن لە پاڵنانی خەڵكی بۆ زۆر خواردن و سەرف كردنی بڕێكی زۆر لە خۆراك.
بە تایبەتی لە مانگی رەمەزاندا, لەرێ‌ی پرووپاگەندە بازرگانییەكان كە گەورە و بچووك دەگرێتەوە, و نابێت شوێن عادەتە هەڵەكانی خەڵك بكەوێت و دەبێت ئامڕازێك بن بۆ راست كردنەوەی
بۆچوونەكان و رێنومایی كردنی هەڵس وكەوت, دەبێت بزانین كە مانگی رەمەزان مانگی خواردن و تەممەڵی نییە بەڵكو قوتابخانەیەكی پەروەردەكردنی دەروونی مرۆڤە.
4– با هەموو بزانن كە رۆژوو قوتابخانەیەكی پراكتیكییە بۆ رازی بوون و قەناعەت و راهێنانی نەفس بە ئارامیی و خۆڕاگریی توانای خۆگرتن لە بەرامبەر كێشەكان و ناڕەحەتییەكان, و راگرتنی
ئارەزوو و وویستەكان.
كە دوژمنانی ئیسلام نایانەوێت ئەمانە بێنەدی و دەبێت موسوڵمانان زیرەك بن و هەوڵ بدەن كە بەری رۆژووەكانیان بچننەوە, ئەویش بە پەروەردە كردنی دەروونیان و پاراستنی تەندروستی لەشیان,
هەروەها رۆژوو گرتن هێشتنەوە و خستنە لاوەی ژەمێك خواردنە رۆژانە بۆ ئەوەی بیدات بەو برا موسوڵمانانەی كە بەدەست هەژاریی و نەدارییەوە دەناڵێنن.
5- داوا لەو موسوڵمانانە دەكەین كە خوویان بە عادەتی زەرەرمەند و خراپەوە گرتووە وەك جگەرە كێشان, و ئەوانەی بە دەستی دەردی بەكار هێنانی ماددە سڕكەرەكانەوە دەناڵێنن, و دەبێت رەمەزان
بە فرسەتێك بزانن بۆ وازهێنان لەم بەڵایانە, و پەشیمان بوونەوەی راستەقینەیان لە ئەنجامدانی ئەم تاوان و لەناوبەرانە, هەروەها ئاراستە كردنی تواناكانیان بۆ ئەنجامدانی هەموو شتێك كە
بەسوودە بۆ دین و دونیایان, هەروەها هانی پزیشكان و كارمەندانی تەندروستی دەدەین كە هەستن بە رۆڵی خۆیان لە دژایەتی كردنی ئەم خووە پیسانە و دەبێت پێشەنگ بن لە كردەوە و هەڵس
وكەوتیاندا.
6- داوا لە موسوڵمانان دەكەین بە گشتی و گەنجان بە تایبەتی كە بەردەوام بن لەسەر گرتنی رۆژووە سوننەتەكان, بە تایبەتی گرتنی 3رۆژ لە هەموو مانگێك بە لایەنی كەمەوە.
7- زەروورەتی گرنگیدان بە لێكۆڵینەوە و توێژینەوە تاقیكارییەكان دەربارەی رۆژوو لەلایەن ئەو كەسانەوە كە گرنگی بە پزیشكیی ئیسلامی دەدەن لە زانكۆ و سەنتەرەكانی توێژینەوەدا, و دەبێت
ئەم توێژینەوانەیان بڵاو بكەنەوە بەپێ‌ی بنەمای زانستی یەكگرتوو, ئەویش بۆ ئەوەی كە بەراورد كردنی ئەنجامەكانیان ئاسان بێت.
8- هانی پزیشكانی موسوڵمان دەدەین كە رۆژووی ئیسلامی وەرگرن وەك هۆكارێكی كاریگەر بۆ خۆپاراستن و چارەسەری زۆرێك لە نەخۆشییەكان و تێكچوونەكانی لەشی مرۆڤ, و چاو بخشێننەوە
بە هەندێك بۆچوونیاندا كە پەیوەندیدارە بە خۆراكی نەخۆشەكانەوە.
9- داوا لە پزیشكە پسپۆڕەكان و هەموو زانایان لە لقە زانستییە جیاوازەكاندا دەكەین كە جارێكی تر چاو بخشێننەوە بە خوێندنەوەی زانست, لەژێر رۆشنایی فەرموودەكانی قورئان و سوننەتی
پیرۆز, كە بەیارمەتی پەروەردگار لە ئاسۆكان و لە نەفسەكاندا ئەوەند بەڵگە دەبینن كە دڵ ودەروونیان پاراو دەكات, ئەویش لەو یكگرتنەوە ووردانەی كە لە نێوان راستییە زانستییەكان و ماناكانی
دەقە كەونییەكانی قورئان و سوننەتدا دەیبیننەوە.
10- داوا لە هەموو زانایانی كورد دەكەین لە هەموو بوارەكاندا كە هاوكاریی (ناوەندی كوردستان بۆ ئیعجازی زانستی لە قورئان و سوننەتدا) بكەن بە بۆچوونەكانیان و بە توێژینەوەكانیان,
ئەمەش هەمووی بە مەبەستی دەرخستنی راستییەكان, و روون بوونەوەی رێنومایی سوودبەخشەكانی ئیسلام و رێگای راست بۆ هەموو لایەك [هُۆ الَّذی أَرْسَڵ رَسُوڵهُ بِالْهُدَی ۆدِینِ الْحَقِّ لِیُظهِرَهُ عَڵی
الدِّینِ كُلِّهِ ۆڵوْ كَڕهَ الْمُشْڕكُونَ] التوبە33.
لە كۆتاییدا لەگەڵ ئەو زانا و پزیشكانەدا كە گرنگییان داوە بە لێكۆڵینەوە و توێژینەوە دەربارەی رۆژوو دەڵێین:
رۆژوو تا ئێستاش گەنجینەیەكی شاراوەیە لەلای ئەو كەسانەی كە گرنگی بە تەندروستی مرۆڤ, لەسەروو هەموویانەوە پزیشكان و ئەوانەی بە چارەسەر و ئاگادار بوونی نەخۆشەوە كاردەكەن, و
دەبێت جارێكی تر رۆژوو بەرز بكرێتەوە بۆ ئەو پلە بەرزەی كە پێشتر هەیبووە, كە رۆژوو لەسەرو پزیشكییەوە بووە, و زۆرێك لە زانایان لەسەر ئەوە سوورن كە جارێكی تر رۆژوو دەبێت
بدۆزرێتەوە, و دەبێت ئیعتیباری بۆ بۆ بگەڕێنرێتەوە لەبەرئەوەی یەكێكە لە زەروورەتەكانی ژیان, هەروەها پزیشكان ئەو ئەركەیان لەسەر شانە كە زیانەكان و مەترسییەكانی زۆر خواردن و
جۆراوجۆری زۆری ئەو خواردنانەی كە بەبێ بنەما وجڵەو دەخورێن بۆ خەڵكی روون بكەنەوە.
هەروەها رۆشنبیری خۆراك لەناو كۆمەڵگاكانیاندا بڵاوبكەنەوە, و بە تایبەتی هانی خەڵكی بدەن بە دەست گرتن بە ئامۆژگارییەكانی خودا و كردەوە و ووتەكانی پێغەمبەرەكەی لەبواری خۆراكدا,
هەمیشە ژیانی پێغەمبەر و هاوەڵەكانی و كەسانی ئەوەڵی سەدە باشەكانی ئیسلام بە باشترین بەڵگە دەمێنێت لەبەر دەستماندا لەسەر هەڵەی بۆچوونەكان و خووەكانمان لە بواری خواردن و
خواردنەوەدا, و هەمیشە ئەم مینبەرە پڕشكۆیانە بە رووناكی دەمێننەوە بۆ هەر كەسێك كە بیەوێت وەك ئەوان هەنگاو بنێت و بە رێڕەوی ئەواندا بڕوات, ئەوەتا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)
جاری واهەبوو كە مانگ و دوو مانگ و سێ مانگ تێ‌دەپەڕین بەبێ ئەوەی لە ماڵەكانیدا خواردنێك لێ‌بنرێت, كە تەنیا لەسەر خورما و ئاو دەژیان, ئەم رەووشتانە بوو كە كردنی بە پێشەوا و
سەروەری هەموو جیهان.
ئەمە حاڵی ئەوان بوو كە بوونە سەروەری جیهان, بەڵام ئێمە لە رۆژگاری ئەمڕۆدا تەنها مەبەستمان بریتییە چۆنێتی بەرهەمهێنان و دروست كردنی جۆركانی خواردن, بە شێوەی هەڵگیراو و
بەستراو و قوتوو كراو –كە زۆر جاریش پیس دەبن-, و پێشبڕكێ‌مانە لە چۆنێتی باشتر كردن و رەنگاورەنگ كردنیان, و پاشان دەست دەكەین بە خواردنیان بە هەڵپەوە, و خەمی سەرەكیمان
بریتییە لە پڕكردنی سكمان و تێر خەوتن, كە ئەمانە بوونە هۆی پەیدابوونی قەڵەوی لەناوماندا و بیركردنەوەمان ووشك بوو, و هەم و ناڕەحەتییەكانیشمان زیادیان كرد.
لێرەوە بانگەوازێك دەكەین بۆ هەمووخاوەن ژیری و نەجیب زادەكان كە: ئەی خاوەنی ژیرییەكان بگەڕێنەوە بۆ ئاینەكەتان و دەست بگرن بە دینەكەتانەوە, لەبەرئەوەی مایەی سەربەرزی و
سەرفرازیتانە لە دونیا و پاشەرۆژدا, پاك و بێگەردیش بۆ پەروەردگار و پێغەمبەرە بەڕێزەكەی.
سەرچاوە: كتێبی (رۆژوو موعجیزەیەكی زانستییە-نووسینی: د.كاوە فەرەج سەعدون).
