چیرۆكی دووشاخەكە

جەمال قەرەداغی
چیرۆكی ئەو كەسایەتیەی كە لە قورئاندا باسكراوە بە ناوی دووشاخەكە ماوەی 14 سەدەیە وەك نهێنیەكە و بیرمەندانی سەرقاڵ كردوە ، خوای گەورە لەو بارەوە دەفەرموێت : (وَيَسْأَلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ قُلْ سَأَتْلُو عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًا (83) إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْأَرْضِ وَآَتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا (84) فَأَتْبَعَ سَبَبًا (85) حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا (86) قَالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ إِلَى رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذَابًا نُكْرًا (87) وَأَمَّا مَنْ آَمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُ جَزَاءً الْحُسْنَى وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنَا يُسْرًا (88) ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَبًا (89) حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَطْلُعُ عَلَى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِهَا سِتْرًا (90) كَذَلِكَ وَقَدْ أَحَطْنَا بِمَا لَدَيْهِ خُبْرًا (91) ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَبًا (92) حَتَّى إِذَا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمَا قَوْمًا لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا (93) قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلَى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا (94) قَالَ مَا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا (95) آَتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ حَتَّى إِذَا سَاوَى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ آَتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرًا (96) فَمَا اسْطَاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَمَا اسْتَطَاعُوا لَهُ نَقْبًا (97) قَالَ هَذَا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاءَ وَكَانَ وَعْدُ رَبِّي حَقًّا (98))[سورة الكهف].

دەربارەی ئەو كەسایەتیە مێژوو نووسان و ڕاڤەكارانی قورئان بەم جۆرە باسی لێدەكەن : لە تەفسیری الكشافی زەمەخشەریدا هاتوە كە ئەوە ئەسكەندەر بوە وە وتراوە كە ئەو پیاوێكی باش بوە ، دەگێڕنەوە لە پەیامبەری ئیسلام موحەمـــــــــــــــەد ( دروودی خوای لەسەر ) ئەو بۆیە ناونراوە ( ذو القرنین ) چونكە هەموو دونیا لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا گەڕاوە ، وە وتراوە كە دووشاخ بە تاجەكەی سەریەوە بوە .
ئیمام ئیبن كەسیر لە تەفسیرەكەیدا دەڵێت : ئەو ئەسكەندەر بوە ئینجا لەوەش پاشگەز دەبێتەوە ،دەڵێت ئەو لە كاتی ئیبراهیم خەلیلدا بوە و بە دەوری كەعبەدا تەوافی كردووە ، وە لە كتێبە مێژوویەكەیدا ( البدایە والنهایە )بەرگی 2 لاپەڕە 102 وتویەتی كە ئەو پیاوێكی باش بوە وە پەیامبەر بوە ، بەڵام قورتوبی لە ڕاڤەكەیدا شتی زۆر وتوە وەك ئەوەی كە ئەو پیاوە خەڵكی میسر بوە و ناوی مرزەبان بوە ، وە ئیبن هشامیش وتویەتی كە ئەو ئەسكەندەر بوە ، وە لە پەیامبەرەوە دەگێڕنەوە كە فەرمویەتی ئەو پیاوێك بوە ژێرزەوی ڕووپێو كردوە بەهۆی هۆكارەكانەوە …..، زۆری تر لەو بارەوە قسەی كردوە وەك ئالوسی كە لە ڕاڤەكەیدا هەموو ئەوانەی پێشووی كۆكردۆتەوە ، وە لە نێویاندا زیاتر چوە بە لای ئەوەی كە ئەو ئەسكەندەری مەكدۆنی بوە .
زانایەكی هیندی بە ناوی ( ئەبو كەلام ئازاد ) كە قورئانی پیرۆزی وەرگێڕاوە بۆ زمانی ئۆردو ئەو ڕاڤانەی پێشوو هەموویان ڕەت دەكاتەوە و دەڵێت هەموو ئەوانە لە سەر گریمانە دانراون و بەڵگەی تەواو نین لە سەریان ، ئەو دووشاخە ئەسكەندەری مەقدۆنی نەبوە چونكە ئەو نەگەیشتۆتە خۆرئاوا و بەنداوی دروست نەكردوە ، وە بڕواشی بە خوا نەبوە وە كەسێكی دادپەروەر نەبوە ، هەروەها ئەوانەی دەڵێن كە دوو شاخەكە عەرەبی یەمەنی بوە وە هۆكەی ئەوە بوو كە جولەكەكان لە پەیامبەریان دەپرسی دەربارەی دوو شاخەكە هەر بۆ شڵۆق كردنی هەڵوێستی پەیامبەر بوە ، خۆ ئەگەر ئەو یەمەنی بوایە ئەوا ئەگەری بەهێز دەبوو كە ناسراو بوایە لای قوڕەیشیەكان و لای پەیامبەریش و ئیتر پێویستیان بەو پرسیار كردنە نەدەبوو ، چونكە جولەكەكان وایان دانابوو كە پەیامبەر هەواڵی ئەو كەسایەتیەی پێنەگەیشتوە و بەوەش دەیخەنە بارێكی شڵۆقەوە

كورتەی بۆچوونی ئەبو كەلام ئەوەیە كە هیچ لە ڕاڤەكاران نەگەیشتونە ڕاستێتی ئەو كەسایەتیە ، پێشوونەكانیان هەوڵیان نەداوە لێكۆڵینەوەی لە سەر بكەن و دوواینەكانیش هەوڵیان داوە و نەگەیشتونە ئەنجام . بە دڵنیاییەوە پرسیاركردنی جولەكە لەو بارەوە لە پەیامبەر بێ‌ مەڵامەت و بێ‌ ڕەگ و ڕیشە نەبوە دیارە لای ئەوان سەرە داوێك هەبوە بەهۆی كتێبەكانی وەك تەورات كە بۆیان هاتوە ، بۆیە دەبوایە دوای پرسیاركردنی ئەوان بە دواداچوون و لێكۆڵینەوە بكرایە لە سەر ئەو كەسایەتیە . هەربۆیە ئازاد ئەو ئاراستەیەی گرت و بۆی چوو ، وە توانی سەرەداوی ئەو كەسایەتیە بگرێت و پێی بگاتە ڕاستی ، زۆری لەسەر خوێندەوە و زۆری لە سەر كۆڵیەوە و زۆری لە كتێبەكانی جوولەكە خوێندەوە ، زۆری لە خەوبینین و بۆچوونەكانی پەیامبەرانی ئیسرائیل خوێندەوە تا بگاتە ڕاستێتی ئەو كەسایەتیەو بۆچی بە دوو شاخ ناسراوە ؟ وە یان بە زمانی جوولەكە ( لۆقەر ئەنانیم ) وەك لە تەوراتدا هاتوە ، بە پێی ئەو كتێبە ئاسمانیە ئەوە پاشا ( كۆرش ) ە یان ( خۆرش ) وەك لە تەوراتدا هاتوە وە بە شێوەی ( غۆرش یان ( قورش ) یش دەنوسرێت .

بەڵام ئاخۆ دەبێت تەنها پشت بە تەورات ببەسترێت ؟ ئازاد دەڵێت بۆ یەكەم جار ئەوە هات بە بیرمدا كە دووشاخەكەی لە قورئاندا باسكراوە لەكاتێكدا من خەریكی خوێندنەوەی سفردانیاڵ بووم ئینجا سەیری ئەوانەم كرد كە مێژوو نوسانی یونان نووسیبویان ، بەلامەوە ئەو ڕاڤەیە زۆر گونجاو بوە وە هیچ باسكردنێكی تر بە دەر لە تەورات نەبوە لەو بارەوە وە لە نووسینەكانی مێژوونوسانی یونان شتێكی وا نەبوو دەربارەی نازناوەكەی .
پەیكەری كۆرش : ئازاد دەلێت زۆری نەبرد كە توانیم ئاسەوارە كۆنەكان ببینم لە ئێران وە توانیم كتێبەكانی شوێنەوار زانەكان بخوێنمەوە وە ئیتر ئەو پەردەیەم لە لا نەما كە درابوو بە سەر ئەو كەسایەتیە ، چونكە توانرا پاشماوەیەك بدۆزرێتەو كە هەموو گومانەكانی تری ڕەواندەوە وە ئیتر بڕیاری ئەوەمدا كە دوو شاخەكە هەر كۆرشە و كەسی تر نیە لەو زیاتر ، ئەوە پەیكەری بە قیافەتی مرۆڤێكە و ئەو كۆرشە و لە هەردوو لایەوە دوو باڵ هەیە و وەك دوو باڵی واشەیە ، وە بە سەریەوە دوو شاخ هەیە كە هەر وەك شاخەكانی بەران وایە ، ئەو پەیكەرە بە بێگومان كەسایەتی دوو شاخ دەردەخات . بەڵام با بزانین لە نێوان قورئان و مێژووی كۆرشدا چی هەیە ؟
بۆچوونی ئازاد دەربارەی دووشاخەكە لای تۆژەرەوەكان وەرگیراوە و ئەوان بەوە قایلن ،بەڵام ئازاد بۆ خۆی ڕاڤەكاری قورئانە بۆیە دەبێت بگەڕێتەوە بۆی و بەراووردی بۆچوونەكەی و قورئانی پیرۆز بكات ، وە ئەوەی قورئان باسی دەكات دەبێتە جیاكەرەوەی نێوان گومان و بۆچوونەكان و ڕاستیەكان بۆ كەسێكی بڕوادار بەو قورئانە ، ئازاد دەڵێت كتێبی مێژوویی فارسی وا نەبوو كە پشتی پێبەسترێت بەڵام كتێبی كۆنی یونانی زۆر هەیە لەو بارەوە ، وە گەواهیدانی ئەوان زۆرتر جێگای متمانەیە چونكە ناكۆكی و دوژمنایەتیەكی مێژوویی درێژخایەن هەیە لە نێوان یونانیەكان و فارسەكاندا ، خۆ ئەگەر ئەوان گەواهییان دا بۆ كۆرش ئەوە ڕاست دەبێت ، وەك شاعیرێكی عەرەبی دەڵێت :
و ملیحە شـــهدت لها ضراتها ***** و الفضل ما شهدت به اڵاعدا‌ء
هەر هەموویان دەڵین كە كۆرش پاشایەكی دادپەروەر و بە بەزەیی بوە هەتا لەگەڵ دوژمنەكانیدا و گەیوەتە لوتكەی مرۆڤایەتی ، ئازاد ئەو سیفەتانە دیاریدەكات كە قورئان باسیان دەكات و هەمووی لە سەرچاوە یونانیەكاندا دەبینێتەوە ، كە ئەوانەش بەڵگەی بەهێزن بۆ بۆچوونەكانی ئازاد دەربارەی كەسایەتی دوو شاخەكە .
بە پێی ئەو سەرچاوە مێژوویانە كۆرش لە خێزانێكی فارسیە و لە ناوەڕاستی سەدەی شەشەمی پێش زایندا ژیاوە و لەو كاتەدا وڵاتەكەی كرابوە دوو پارچە كە لە ژێر دەسەڵاتی دوو حكومەتی بەهێزی ئاشور و بابلدا بوون . وە ئەو توانی هەردوو پارچەكە یەكبخات لە ژێر دەسەڵاتی خۆیدا و دەوڵەتێكی فارسی بەهێز دروست بكات ، ئینجا ئەو توانی ئاسۆی دەوڵەتەكەی فراوان بكات بە كردنەوەی وڵاتانی تر لە خۆرئاوا و خۆرهەڵات هەروەك قورئانیش باسی دەكات . كۆرش یەكەم ئیمپراتۆری فارسی دروستكرد ، وە كاتێك پادشای بابل دەشكێت لە ساڵی 538 پێش زاین دیلەكانی جولەكە دەگەڕێنەوە وڵاتی خۆیان بۆ باوەشی ئەو پادشا داد پەروەرەیان كە لە ساڵی 529 ی پێش زاین كۆچی دوایی دەكات .
شورای (بەند ) ی یاجوج و ماجوج : هۆی ناولێنانی بەو جۆرە بۆ ئەوە بوە كە ڕێگری بكات لە هۆزەكانی یاجوج و ماجوج كە هێرشیان دەكرد لە باكورەوە بەرە و باشور ، هەروەها بە ناوی بەندی دووشاخەكەش دەناسرێت لە بەر ئەوەی ئەو دروستی كردوە ، ئازاد دەڵێت هەموو ئاسەرەواكان جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەو هۆز و خێڵانە بێسەرە و بەرە و هەمەجی بوون و لە باكوڕی خۆرهەڵاتەوە هێرشیان هێناوە ، لێشاوی ئەو خێڵەكیانە هەر لە سەردەمەكانی پێش زاینەوە دەست پێدەكات تا سەدەی 9 ی زاین و بەرەو خۆرئاوا و وڵاتانی عەرەبیش كشاون ، وە بە ناوی جیا جیا ناســـراون وەك ( میگەر ) لە ئەوروپا و ( تەتار لە ئاسیا ) ئەوانە بە كەنارەكانی دەریای ڕەشدا بڵاو بونەتەوە هەر لە ساڵی 600 ی پێش زاینەوە . ئەوانە لە چیاكانی قەوقازەوە هێرشیان كردۆتە سەر وڵاتانی ئاسیای خۆرئاوا وەك وڵاتانی عەرەبی و وڵاتی فارس، و شوینی بنەرەتی ئەوان مەنگۆلیا بوە كە خێل و هۆزەكانی مەنگۆڵیان تێدا نیشتەجێ‌ بوە . بە پێی سەرچاوە یونانیەكان بنەڕەتی ووشەی مەنگۆڵ بریتیە لـــــــە ( مەنكوك ) یان ( مەنجوك ) كە لە هەردوو بارەكە ووشەكە دەگەڕێتەوە بۆ ووشەی عیبری ( ماكۆك ) یان ووشەی یونانی ( میكاك ) ، بەڵام سەرچاوە چینیەكان پێمان دەڵێن كە لەو ناوچەیەدا هۆزێكی تر ژیاون بە ناوی ( یواسی ) كە لە دواتردا ئەو ووشەیە لە زمانی عیبریدا گۆڕاوە بۆ یاجوج ، هەروەها بە پێی ئەو سەرچاوانە لەوانەیە دوو ووشەی یاجوج و ماجوج لە بنەڕەتدا عیری بووبن وە یان هەر زمانێكی تر بوو بن و شێوە زمانی عیبرییان وەرگرتبێت ، وە لە زمانی یونانیەوە ئەو دوو ووشەیە ( كاكوك و ماكوك ) ن وە وەرگێراوی حەفتامینی تەوراتدا هەمان شتمان پێدەڵێت ، وە بە شێوەی گشتی لە هەموو زمانەكاندا بە هەمان شێوە هاتوون و لە قورئانی پیرۆزیشدا بە هەمزە و بە بێ‌ هەمزەش دەخوێندرێتەوە ، پاش ئەوانە ئازاد باس لەو 7 شەپۆلە هێرشانەی ئەو خێڵەكیانە دەكات بۆ سەر وڵاتانی خۆرئاوا .
شوێنی شوراكە : شوینی ئەو خێلەكیانە وەك دیاریكراوە دەكەوێتە نێوان دەریای قەزوین ( خەرەز ) و دەریای ڕەش كە لە نێوانیاندا زنجیرە چیای قەوقاز درێژ دەبێتەوە كە بە تەواوی باكوڕ لە باشور جیا دەكاتەوە تەنها لە ناوچەیەكدا نەبێت كە وەك گەروویەكی تەسك وایە كە هێرش بەرەكانی لێوە دادەبەزین ، ئا لەو گەروەدا كۆرش شوراكەی خۆی دروست دەكات هەروەك چۆن قورئانی پیرۆز و كتێبە مێژوویەكان باسی لێوە دەكەن ، وە ئازاد دەڵێت كە نوسینە كۆنەكانی ئەرمەن وەك گەواهیەكی لۆكاڵی ئەو گەروە ناو دەبەن بە ( بەهاك غۆرائی ) یان ( كابان غۆرائی ) كە هەردوو ووشەكە بە مانای شورای كۆرش دێت چونكە غۆرش یان غۆر مەبەستیان كۆرشە .

جگە لەوانە ئازاد گەواهیەكی تر دێنێت كە ئەویش گەواهیەكە لە جۆرجیاوە واتە بە تەواوی دانیشتوانی قەوقاز كە ئەو شورایەیان ناو ناوە ( شورای ئاسنین ) . ئا بەو جۆرە ئازاد شوینی ئەو شورایە و خێڵەكیەكانی یاجوج و ماجوجیش دیاری دەكات وە ڕەتی ئەوەش دەداتەو كە ئەو شورایە شورای چین بێت چونكە شورای چین لە سالی 264 پ. ز دروستكراوە و شورای دوو شاخەكە لە سەدەی شەشەمی پ. ز دروستكراوە و لە ڕووی سیفەتیشەوە زۆر لە یەكتر جیاوازن . هەروەها ئەوەش ڕەت دەكاتەوە كە ئەو شورایە دیواری دەبەن بێت كە لە لایەن ئەنوشیراونی بە ڕەچەڵەك فارس ( 531 – 579 ) دروستكراوە ئەو دیوارە لە بەرد دروستكراوە و شورای دوو شاخەكە لە ئاسن و مس دروستكراوە ، جگە لەوە ئەو دیوارە لە شاخەوە درێژ بۆتەوە بەرەو كەنار نەك وەك شوراكە لە نێو گەروویەكدا دروستكرابێت .

وە مەبەست لە ( عین حمئە ) وەك لە ئایەتەكاندا هاتبوو ئاوێكی مەیلە و تەڵخ و لێل دەگرێتەوە نەك ئاوێكی ڕوون و ساف ، ئەوەش كاتێك ئاوەكە دەگاتە كەناری خۆرئاوای ئاسیای پچووك ، كە دەبینێت خۆر ئاوا دەبێت لە دەریای ئیجە لە نێوان كەنارەكانی خۆرئاوای توركیا لە خۆرهەڵاتەوە و وە یونان لە خۆرئاواوە كە پڕە لە دورگە و نیوە دورگە .وە مەبەست لە ( مطلع الشمس ) گەشتی دوەمیەتی بەرەو خۆرهەڵات تا دەگاتە سنورەكانی پاكستان و ئەفغانستان تا ئەو خێڵانە عاقڵ بكات كە هێرشیان دەكردە سەر شانشینیەكەی .وە مەبەست لە ( بین السدین ) واتە لە نێوان دوو شاخدا كە بریتین لە شاخەكانی قەوقاز كە دەریای قەزوینەوە درێژ دەبێتەوە تا دەریای ڕەش . 

سوود لە بابەتێك وەرگیراوە لە گۆڤاری العربی ژ. 184