وه‌رگێرِانى: جعفر عمر
زانكۆى سلێمانى _ كۆلێژى پزیشكى
ئیبن ماجه له ئه‌نه‌سى كورِى مالیكه‌وه رِیوایه‌تى كردوه كه پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمویه‌تى : ” شفاء عرق النسا ألية شاة أعرابية تذاب ثم تقسم ثلاثة أجزاء يشربه ثلاثة أيام على الريق كل يوم جزءا” چاره‌سه‌رى ژانى ده‌مارى سمت و ران (1) بریتييه له كلكى مه‌رِى ده‌شته‌كى شله‌وه‌بوو (واته كلكى مه‌رِه‌كه بكوڵێنرێت تا ده‌توێته‌وه), دابه‌ش بكرێت به سىَ به‌شه‌وه وه نه‌خۆشه‌كه هه‌ر به‌شه‌ى وه‌ربگرێت (بیخوات) كاتێك كه گه‌ده‌ى هیچى تیا نه‌بێت له ماوه‌ى سىَ رِۆژدا “(2). مه‌رِى ده‌شته‌كى واته مه‌رِێك گژوگیاى سروشتى بخوات.
نیشانه‌كانى: ئازارێكه به‌درێژایى ده‌مارى سمت و ران (ده‌مارى سایه‌تیك)(3), كه ده‌ست پێ ده‌كات له سمته‌كانه‌وه بۆ پشتى قاچ و پىَیه‌كان, هه‌روه‌ها لاواز بوون و ته‌نانه‌ت نه‌مانى هه‌ستكردن له قاچه‌كاندا, و له‌وانه‌یه توشى پشت ئێشه ببێت, هه‌روه‌ها له‌وانه‌شه كاریگه‌ریى زۆر خراپى هه‌بێت و ببێته هۆى تێكچونى خاڵى بوونه‌وه‌ى رِیخۆڵه‌و میزه‌ڵدان.
هۆكاره‌كانى: چه‌ند هۆكارێكى هه‌یه، له زۆربه‌ى حاڵه‌ته‌كاندا به‌هۆى ده‌رچوونى خه‌پله‌وه‌یه (خه‌پله‌كانى برِبرِه‌ى پشت) كه ده‌بێته هۆى په‌ستاوتنى رِه‌گى ده‌ماره‌كه. هه‌روه‌ها هۆكارێكى ترى بریتییه له ژه‌هراوى بوون به‌هۆى به‌كتریاوه كه ده‌بێته هۆى هه‌وكردنى ده‌مارى سایه‌تیك و پاشان ژانى (ده‌مارى سمت و ران).
ئیعجازه زانستييه‌كان له فه‌رمووده‌كه‌دا:
یه‌كه‌م: كاریگه‌ریى چه‌ورى له چاره‌سه‌رى نه‌خۆشى ژانى (ده‌مارى سمت و راندا):
فه‌رمووده‌كه ئاماژه ده‌دات به كلكى مه‌رِ له چاره‌سه‌رى ئه‌م نه‌خۆشییه‌دا كه له رِاستیدا ئه‌ویش چه‌وريیه. زانستى نويَش ده‌ڵيَت: هه‌رسبوونى چه‌ورى ده‌بێت به سىَ لقه‌وه, كه ئه‌بێته هۆى پێكهێنانى سىَ ئاوێته‌ى كیمیایى جیاواز, هه‌ریه‌كه‌و كاریگه‌ریيه‌كى پێچه‌وانه‌ى هه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌وانى تردا, به‌م ئاوێتانه‌ش ده‌وترێت پرِۆستاگلاندین. ئه‌م ئاوێتانه (پرِۆستاگلاندین) له هۆرِمۆنه‌كان ده‌چن و كاریگه‌رییه‌كى جیاوازیان هه‌یه له‌سه‌ر ئازارو هه‌وكردن.
پرِۆستاگلاندینى جۆرى 1 رِێگرى له ئازار ده‌كات و له ترشه چه‌ورییه‌كه‌وه وه‌رگیراوه كه پيَی ده‌ووترێت “گاما لینۆلیك ئه‌سید “(4), ئه‌میش بریتيیه له كۆمه‌ڵه‌ى ئۆمێگا 6, كه له دره‌ختى چۆڵه‌وانییه‌كاندا هه‌یه. ئه‌و به‌رهه‌مه پزیشكیانه‌ش له‌م جۆره دره‌ختانه دروست ده‌كرێن نرخه‌كانیان زۆره, و ئه‌م به‌رهه‌مانه یارمه‌تى ئه‌و كه‌سانه ده‌ده‌ن كه ئه‌نزیمى چالاكیان نییه بۆ گۆرِینى لینۆلیك ئه‌سید بۆ “گاما لینۆلیك ئه‌سید ” و پاشان بۆ پرِۆستاگلاندینى جۆرى 3.
جۆرى دووه‌مى پرِۆستاگلاندین: ئازار زیاد ده‌كات, و پێكدێت له ئۆمێگا 6 و هه‌روه‌ها لینۆلیك ئه‌سید, ئه‌میش له‌ناو كێك و كه‌ره‌ى دروستكراوو هه‌روه‌ها له رِۆنى رِووه‌كىدا هه‌یه كه له پیشه‌سازى خۆراكدا ده‌گۆرِێت بۆ چه‌ورى شێوه ترانزى (5) رِه‌ق, له‌به‌ر ئه‌مه‌شه كێك چكلێته‌كان له دۆخى رِه‌قیدان له پله‌ى گه‌رمى ئاساییدا.
پرِۆستاگلاندین جۆرى 3:
ده‌بێته هۆى هێمنكردنه‌وه‌ى ئازارو هه‌وكردن. ئه‌مانه‌ش دروست ئه‌بن له “ئه‌لفا لینۆلیك ئه‌سید “(6) كه ده‌گۆرِێت بۆ دوو ئاوێته. “ئه‌لفا لینۆلیك ئه‌سید ” له رِۆنى گه‌ڵا و گیاى سروشتيدا هه‌یه, هه‌ر ئه‌مه‌شه سوودى خواردنى رِووه‌كى سرووشتى له‌لایه‌ن مرۆڤ وگیانه‌وه‌رانه‌وه, وه‌كو مه‌رِێك كه له چۆڵه‌وانیدا بله‌وه‌رِێت. ئه‌و رِۆنانه‌ى “ئه‌لفا لینۆلیك ئه‌سید ” یان تیایه هه‌رزانن, و كۆمه‌ڵه‌ى ئۆمێگا 3 سودێكى زۆرى هه‌یه‌و له پله‌ى گه‌رمى ئاساییدا شلن.
چه‌ند سودێكى چه‌ورى له جۆرى كۆمه‌ڵه‌ى ئۆمێگا3 :
*كه‌م كردنه‌وه‌ى برِى كۆلیسترِۆڵ… پاراستن له نه‌خۆشى جه‌ڵته‌ى دڵ و مێشك.
* پاراستن له به‌رزبونه‌وه‌ى په‌ستانى خوێن, رِوماتیزمه, بیرۆ, و شێرپه‌نجه.
ئه‌وه‌ش سه‌لمێنراوه كه چه‌ورى له جۆرى سێ ئه‌بێته هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى رِێژه‌ى چه‌ورى و هه‌روه‌ها له‌ده‌ست چوونى كێش. به پێچه‌وانه‌ى (كۆمه‌ڵه‌ى ئۆمێگا3)وه رِۆنى ئاژه‌ڵ و رِۆنى رِووه‌ك كه له پیشه‌سازى خۆراكدا ده‌گۆرِێت بۆ جۆرى ترانز, هه‌روه‌ها چه‌ورى له‌جۆرى كۆمه‌ڵه‌ى ئۆمێگا 6 سوودێكى كه‌میان هه‌یه له‌گه‌ڵ هه‌ندێك كاریگه‌ریى خراپ.
ئه‌م جیاوازیه‌ش باشتر رِوونده‌بێته‌وه به زانینى ئیشى ترشه چه‌ورىیه‌كان(7):
ترشه چه‌ورىیه‌كان به‌شدارده‌بن له پێكهاته‌ى شانه‌كانى مێشك, چاو, و رِژێنه‌كانى كۆئه‌ندامى زاوزىَ و ……………….هتد… ترشه چه‌ورىیه‌كان به‌شدارده‌بن له پێكهێنانى ئه‌و په‌رده‌یه‌ى كه ده‌ورى هه‌موو خانه‌كانى له‌ش ده‌دات, و ده‌بێته هۆى پاراستنیان.
ترشه چه‌ورىیه‌كان ده‌بنه هۆى چاك بوونه‌وه‌ى ده‌ماره شانه‌كان, وه‌ك له كاتى ده‌رپه‌رِینى خه‌پله‌دا كه یه‌كێكه له هۆكاره سه‌ره‌كىیه‌كانى ژانى ده‌مارى سمت و رانه… زانستيش سه‌لماندوویه‌تى كه چه‌ورى له جۆرى كۆمه‌ڵه‌ى ئۆمێگا3 گرنگییه‌كى زۆرى هه‌یه له چاره‌سه‌رى هه‌وكردنى ده‌ماره شانه‌كان, ئه‌ویش دووه‌م هۆكارى سه‌ره‌كى ئه‌م نه‌خۆشییه‌یه… كتێبێكى تایبه‌تى له‌م بواره‌دا ده‌رچوو له ساڵى (1998) دا له‌لایه‌ن جۆیل كریمه‌ر, پرِۆفیسۆر له پزیشكى و به‌شى رِوماتیزم له قوتابخانه‌ى پزیشكى له نیویۆرك. كتێبه‌كه به‌ناوى “چه‌ورى پزیشكى و هه‌وكردن “ه (8).
دووه‌م سوود له فه‌رمووده‌كه‌وه:
مه‌رِى چۆڵه‌وانى له‌سه‌ر گیاى سروشتى ده‌ژى و برِێكى زۆر چه‌ورى له جۆرى كۆمه‌ڵه‌ى ئۆمێگا 3 تێدایه, زانایان 700 جۆر ده‌رمانیان لێده‌رهێناوه. مه‌رِیش ئه‌و چه‌ورىیه سوودبه‌خشانه‌ى له‌و گیایه‌وه وه‌رگرتووه‌و له كلكیدا كۆیده‌كاته‌وه.
سێیه‌م سوود: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علية وسلم) ده‌فه‌رموێت یه‌كه‌م جار گه‌رم بكرێت, له‌به‌رئه‌وه‌ى به‌كتریاو میكرۆب بكوژێت به هۆى ئه‌م گه‌رمییه‌وه.
چواره‌م سوود: پێویسته له سىَ رِۆژدا وه‌ریبگرێت, زیاتر نه‌بێت, بۆ ئه‌وه‌ى توشى ئۆكسیده‌یشن نه‌بێت و نه‌ترشێت.
پێنجه‌م: پێویسته گه‌ده به‌تاڵ بێت له كاتى وه‌رگرتنیدا: بۆئه‌وه‌ى هیچ رِۆنێكی تر مونافه‌سه‌ى مژینه‌وه‌ى نه‌كات له كۆئه‌ندامى هه‌رسدا .
په‌راوێزه‌كان:
1. Sciatica
2. السلسلة الصحيحة, رقم الحديث : 1899.
3. sciatic nerve
4. gamma linoleic acid “GLA”
5. ترِانز : جۆرێكه له رِیزبوونى ئه‌ندازه‌یى ئاوێته ئه‌ندامیه‌كان.
6. ALPHA linoleic acid “ALA”
7. FATTY ACIDS
8. The medical fats
|
