پڕاكتیك كردن و بەكارهێنانی پزیشكی لە پێناسەكردنەوەی سەرەتاو كۆتایی ژیانی مرۆڤدا

پڕاكتیك كردن و بەكارهێنانی پزیشكی لە پێناسەكردنەوەی سەرەتاو كۆتایی ژیانی مرۆڤدا

وەرگێَڕانی: د.دیاری أحمد إسماعیل

لە نامەگۆڕینەوەیەكی نێوان د. محمد راچی عطا الله (بەشی پزیشكی تەنگژی/ جۆزێف ل. ڤێربیج) و د. منی س. علی (بەشی هەناوی و ڕاهێنانەوە/ نەخۆشخانەی مایۆ كلینیك/ فۆنیكس، ئەریزۆنا، وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا)، لەگەڵ د. عائدە العقیل (بەشی نەخۆشییەكانی منداڵان/ نەخۆشخانەی سەربازی ریاز/ ریاز، شانشینی عەرەبی سعودی) كە لە گۆڤاری (SAUDI MEDICAL JOURNAL- Volume 31, Number 6, June 2010) بڵاوكراوەتەوە.. هەردوو دوكتۆر د. محمد راضی و د. منی س. علی ڕایان بەم شێوەی خوارەوەیە:
هەرچەندە بە شێوەیەكی گشتی مەرج نییە رێنماییە پزیشكیەكان لە لایەنی ئایینیی و ڕەوشتییەوە ڕێ پێدراو بێت.. بەڵام پێشكەوتنی زانستە بایۆلۆجیەكانی ئادەمیزاد پاڵپشتە بۆ زانایان تا لە وەسفی قورئان بۆ درووست بوونی ژیانی مرۆڤ تێبگەن: [هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّى مِن قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُّسَمًّى وَلَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون}[غافر:67] واتە: (ئەو خوایەیە كە ئێوەی لە خاك دروست كردووە، لە پاشان لە دڵۆپەیەك ئاو، پاشان لە خوێن پارە، لە پاشان بە منداڵی (ساوایی) دەتان هێنێتە دەر (لە سكی دایك)، لە پاشان تا دەگەنە تینی هێزو لاویتان، لە پاشان تا پیر دەبن، وە هەندێكتان پێش پیر بوون دەمرێنرێن، هەتا دەگەنە ئەو كاتەی كە بۆتان دیاری كراوە، بۆ ئەوەی بیر بكەنەوە).
زانیارییەكان و تێگەیشتنی زانستی بۆ چۆنێتی دروست بوونی ژیان تا ئێستا هەمووی سەرەتایین و زانیاری ورد دەربارەی گیانی ئادەمیزاد (رۆح) هێشتا هەر كەموكورە [وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِيلا] [الإسرا‌ء:85]، واتە(وە ئەی موحممەد پرسیارتان لێ دەكەن لە بارەی ڕۆحەوە (كە چی یە)، بڵێ ڕۆح لەكارو فەرمانی تایبەت بە پەروەردگارمە، وە ئێوە تەنها كەمێك لە زانیاریتان پێ بەخشراوە).
لە بەرامبەر ئەم باكگراوندە زانایان هەوڵیان داوە پشت بە ڕووانگەی ئایینی ببەستن، بە وەرگرتنی قەدەخانە (stem cells) لە كۆرپەڵە، یان لە ئەندامەكانی ئەو كەسانەی كە لە سەرەمەرگدان، ئەمەش وەك كارێكی پزیشكی بە مەبەستی چارەسەركردن.
هەروەها پێناسەكردنی ژیان یان مردن لە مومارەسەی پزیشكیدا، بە زاراوەی بوون یان نەبوونی گیان– سەرەرای بوونی زانیارییەكی كەمیش لەم بووارەدا- بۆتە ڕێگەیەكی گونجاو بۆ گەیشتن بە مەبەستە سوودمەندەكان لە كۆمەڵگادا.
هەردوو بەڕێزان: د. العقیدو د. ئاكسۆی بۆ پشتگیری كردنی ئەو بۆچوونەی دەڵێت: ژیانی كۆرپەڵە دووای رۆح پیاكردن دەست پێدەكات، نموونە بە دوو فەرموودەی جیاواز دەهێننەوە… یەكەمیان: لە (صحیح البخاری) دا (كتاب بد‌ء الخلق)، فەرموودەی ژمارە(430)، وەسفی ڕووداوی رۆح پیاكردن دەكات، ئەو فەرمودەیەی عبدالله ی كوڕی مسعود ڕیوایەتی كردووە: «إنَّ أَحَدَكُمْ يُجْمَعُ خَلْقُهُ في بَطْنِ أُمِّهِ أَربَعينَ يَوماً، ثُمَّ يَكونُ عَلَقَةً مِثلَ ذلِكَ، ثُمَّ يَكونُ مُصغَةً مِثلَ ذلِكَ، ثُمَّ يَبْعَثُ اللهُ مَلَكاً فَيُؤْمَرُ بِأَربَعِ كَلِماتٍ، وَيُقالُ لَهُ: اكْتُبْ عَمَلَهُ، وَرِزقَهُ، وَأَجَلَهُ، وَشَقيٌ أَوْ سَعيدٌ، ثُمَّ يُنْفَخُ فِيهِ الرُّوحُ،..».. واتە: (هەر یەك لە ئێوە لە سكی دایكیدا لە چل ڕۆژدا خەلق دەكرێت، پاشان دەبێتە خوێن پارە بەقەدەر ئەو(چل ڕۆژ)، پاشان دەبێتە گۆشتی جووراو بەقەدەر ئەو(چل ڕۆژ)، پاشان خوای گەورە فریشتەیەك دەنێرێت فەرمانی پێ دەكرێت بە چوار شت، پێی دەوترێت: كارەكانی، و ڕۆزیی، و كاتی مردنی، هەروەها نەگبەتە یان بەختەوەر بنووسە ؟ پاشان گیانی پیا فوو دەكرێت،..).. فەرموودەی دووەم: لە (صحیح مسلم) دا (كتاب القدر)، فەرمودەی ژمارە 6392، كە ئەویش باسی ڕووداوی ڕوح پیاكردن دەكات: «يَدخُلُ المَلَكُ على النُّطفَةِ بَعدَ ما تَسْتَقِرُ في الرَّحِمِ بِأربَعينَ، أَوْ خَمسَةٍ وَأربعينَ لَيلةً، فَيقولُ: يا ربِّ، أشقيٌّ، أو سعيدٌ؟ فيُكتَبانِ، فَيقولُ: إي ربِّ، أَذَكَرٌ، أو أُنثى؟ فيُكتَبانِ، ويُكتَبُ عَمَلُهُ وَأثرُهُ وأجَلُهُ وَرِزقُهُ، ثمَّ تُطْوَى الصُّحُفُ، فلا يُزادُ فيها ولا يُنْقَصُ»، واتە: (دوای جێگیربوونی تۆوی پیاو لە منداڵدانی ئافرەتدا بە چل شەو، یان چل و پێنج شەو، فریشتەیەك دێت و، دەڵێت: ئەی پەروەردگار، نەگبەتە یان بەختەوەر؟ پاشان دەنوسرێت، جا دەڵێت: پەروەردگارا، نێرە، یان مێ؟ پاشان دەنوسرێت، هەروەها كردەوەكانی و شوێنەواری و كاتی مردن و بڕی ڕۆزیی دەنوسرێن، ئینجا پەڕاوەكان دەپێچرێنەوە، هیچ كەم و زیاد ناكرێت).
ڕاڤەكردنی ئەم دوو فەرمودەیە، وەك ڕێپێدانێك بۆ بەكارهێنانی كۆرپەڵەی مرۆڤ وەك سەرچاوەیەك بۆ توێژینەوەكانی قەدەخانە، ئەم پێنج خاڵەی لای خوارەوەی وروژاندووە:
* یەكەم: زانایانی ئیسلام بە پشتبەستن بە دوو فەرمودەكە لەسەر دیاری كردنی كاتی رۆح پیاكردن رای جیاوازیان هەیە، لای هەندێكیان كاتی رۆح پیاكردن 120 ڕۆژە، لای هەندێكیشیان 40 ڕۆژە.
* دووەم: كاتی رۆح پیاكردن لەوانەیە تەمەنی دووگیانی بێت: واتە (ژمارەی ئەو ڕۆژانەی كە لە دووا سوڕی مانگانەوە حیساب دەكرێت)، یان تەمەنی كۆرپەڵەیی واتە (لە كاتی پیتاندنی هێلكەوە).. بەهەر حاڵ، كۆرپەڵە لە تەمەنی 40 ڕۆژی دوای پیتاندنی هێلكەوە، لە بواری گەشەسەندنەوە زۆر گەورەترە وەك لە تەمەنی كۆرپەڵەیەك لە تەمەنی 40 ڕۆژی دووگیانییەوە (سەیری خشتەی 1 بكە).

خشتەی 1: بەراوردكرنی قۆناغەكانی گەشەی كۆرپەڵە لە نێوان تەمەنی دووگیانیی و تەمەنی كۆرپەڵیی:

* سێیەم: ئەگەر ڕۆح پیاكردنی كۆرپەڵە هاوكات بێت لەگەڵ دیاری كردنی توخمەكەیدا، ئەوا سەرەتای ژیان دەكرێت هەر زوو لێكبدرێتەوە واتە لەو ساتەی كە پیتاندن ڕوودەدات، لە قورئانیشدا هاتووە: [وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالأُنثَى مِن نُّطْفَةٍ إِذَا تُمْنَى] [النجم:45-46]، واتە: (وە بە ڕاستی هەر ئەوە دوو جۆری دروست كردوە كە نێرو مێ یە، لە نوتفەیەك كاتێك دەرژێنرێتە منداڵدانەوە).
* چوارەم: قورئان باسی قۆناغەكانی گەشەسەندنی كۆرپەڵەی كردووە دوای ڕۆح پیاكردن.. [ثُمّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلاَلَةٍ مِّن مَّاء مَّهِين، ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ قَلِيلاً مَّاتَشْكُرُون] [السجدە:8-9]، واتە: (لە پاشان نەوەی مرۆڤی لە پوختەیەك لە ئاوی بێ نرخ و قێزەون دروست كردوە، لە پاشان ڕێك و پێكی كردن –بە شێوەی ئادەمی- و لە گیانی تایبەتی خۆی كرد بە بەریدا، گوێ و چاو و دڵی پێبەخشیوون، بەڵام زۆر كەم سوپاسی خوا دەكەن).. دەشێ‌ ئەم ئایەتە باسی هەردوو قۆناغی ئەندام دروست بوون و قۆناغی شێوە دروست بوونی چیكڵدانەی دڵ و ،بیستن (كە دوایی دەبێتە گوێ) و، بینین (كە دوایی دەبێتە چاو) بكات، ئەم چیكڵدانانە هەر زوو لە تەمەنی 29 ڕۆژی دووگیانیەوە دروست دەبن (خشتەی 1).
* پێنجەم: مەبەست لە وەسف كردنی فەرمودەكە بۆ بەدیهێنانی مرۆڤ و ڕۆح پیاكردن، هێزو ئیعجازی بێ پایانی خوای گەورە دەردەخات لە بەدیهێنان و زیندوكردنەوەدا [يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الأَرْحَامِ مَا نَشَاء إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّى وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلاَ يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيج] [الحج:5]، واتە: (ئەی خەڵكینە ئەگەر ئێوە لە گوماندان دەربارەی زیندووبوونەوە ئەوسا (بزانن) بەڕاستی ئێمە ئێوەمان لە خاك دروست كردووە، پاشان (نەوەكان) لە نوتفەیەك (دروست دەبن)، دواتر (دەبێتە) خوێنی مەیوو، دوا ئەوە (دەبێتە) پارچە گۆشتێكی شكڵ و شێوە كێشراوو شكڵ و شێوە نەكێشراوو، بۆ ئەوەی بۆتان ڕوون بكەینەوە و، لە منداڵداندا ئەوەی بمانەوێ دەیهێڵینەوە(لەبارنەچێ) تا كاتێكی دیاری كراو، پاشان (لە سكی دایكتان) دەرتان دێنین بەساوایی، پاشان گەورە دەبن تا دەگەنە تەواوی هێزو تواناتان، وە (لەم تەمەنەدا) هەندێكتان دەمرێنرێ و، هەندێكتان دەگەیەنرێنە ئەوپەڕی پیری، بێ كەڵكترین تەمەن، بۆ ئەوەی هەرچی كە دەیزانی ئیتر نەیزانێ و لەبیری نەمێنێ.. وە زەوی دەبینی (لە زستاندا) خامۆشەو وشك و بێ گیانە، جا كاتێ بارانمان بەسەردا باراند، زەوی (ڕووەكی لێ دەڕوێ و) دەجوڵێ و، هەڵ دەدات (بەرز دەبێت) و, لە هەموو جۆرە (گیاو گوڵێكی) جوان دەڕوێنێ).
كەوا تە دەتوانین بڵێین ئەم وەسفە تایبەتییەی لە دوو فەرمودەكەدا هاتووە ڕیزبەندییەكی زەمەنی بەدیهێنانی مرۆڤەو دەكرێت لێكدانەوەیەك بێت بۆ زێدە بەڵگە لەسەر پیرۆزیی بەدیهێنراوی خوا، لەو كاتەی مرۆڤ لە سكی دایكیدایە تا كاتی مردنی.
هەروەها ئەگەر سوودی پزیشكی ببێتە هۆی گۆڕینی بۆچوونەكان لە دیاری كردنی پێناسە بۆ سەرەتای ژیان لە بنەمای زانستییەوە بۆ بنەمای پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، ئەو كاتە ترسی روودانی بەكەم سەیركردنی پیرۆزیی ژیان، و لە دەستدانی پابەندبوونی ڕەوشتیی لە ڕێزگرتنی قۆناغی پێش ڕۆح پیاكردن دێتە ئاراوە، ئەمەش ئاكامێكی نادیارو ترسناكی دەبێت.
زۆر گرنگە تێبینی ئەو جیاوازییە بەرچاوە بكەین لە نێوان گفتوگۆكردن دەربارەی پێناسەكردنەوەی سەرەتای دەستپێكردنی ژیان وەك پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتی بەمەبەستی پاساو هێنانەوە بۆ بەكارهێنانی كۆرپەڵەی مرۆڤ لە مەبەستە پزیشكییەكاندا، و ڕێپێدان بۆ لەباربردن بە مەبەستی چارەسەركردن.. بە هەمان شێوەش، لە كۆتایی ژیاندا، كاتی ویستی رێپێدان بە وەدەستخستنی ئەو ئەندامانەی كە دەگونجێن بۆ كرداری چاندنی ئەندام (Transplantation)، ڕۆڵێكی گەورە دەبینن لە پلاندانان بۆ تەبەنی كردنی پێناسەیەك بۆ دیاری كردنێكی ورد بۆ مردن یان دەرچوونی گیان (رۆح) لە لاشە فیزیاییەكەوە.
سەرەتا لە 1986 دا هەندێك دەستیان كرد بە لێكدانەوەی مردن وەك وەستانێكی نەگەڕاوەی هەموو كارەكانی مێشك (واتە: مردنی مێشك) لە كەسێكی بێ هۆشدا كە هێشتا لەسەر ئامێری هەناسەدانە (هەناسەدانی میكانیكی)، و دڵی لێدەدات هەروەها كارەكانی لاشەشی ئاساییە، وای بۆچوون كە گیان لە لاشە فیزیاییەكەوە دەردەچێت لەو كەسەی كە بێهۆشییەكەی ناگەڕێتەوە، و وادادەنرێت كە هەموو كردارەكانی مێشكی وەستاوە، ئەنجامی ئەمەش ڕێگەپێدانە بۆ بەدەستخستنی ئەندام بۆ كرداری چاندنی ئەندام.. بەڵام زیاتر پێشكەوتن لە زانیارییەكان دەربارەی پێكهاتەی مێشكی مرۆڤ و كارەكانی، ئەم بۆچوونە ناسەلمێنن كە دەڵێت: ئەو مرۆڤەی كەلە حاڵەتی بێهۆشیدایە (كە بە پزیشكی پێی دەوترێت: مردنی مێشك)، بە مردووی ڕاستەقینە دادەنرێت، چونكە تا ئەو كاتەش هەندێك پاشماوەی كارەكانی مێشك هەرماوەو لێدانی دڵ ئاساییەو خوێن بە بۆرییەكانیدا دەڕوات.
بەڵگەی زانستی نوێ، كە گونجاوە لەگەڵ قورئاندا، پێكەوەگرێدانی مێشكی مرۆڤ و لێدانی دڵ دادەنێت بە نیشانەی ژیان [ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلاَلَةٍ مِّن مَّاء مَّهِين، ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ قَلِيلاً مَّاتَشْكُرُون] [السجدە:8-9] واتاكەی پێشكەوت.
ئێمە كۆكین لەگەڵ بەڕێز (د. العقیل) كە پێویستە ئاگاداربین لەكاتی واژووكردن لەسەر هەر رێنماییەكی پزیشكی كە لەسەر بنەمایەكی بەتاڵا و بۆ مەبەستێكی كۆمەڵایەتی پێناسەكردنەوەی ژیان و مردن بنیات بدرێت.. لەكاتێكدا پشتگیری زانستیش بۆ پێناسەكانی ئێستا سەبارەت بە ژیان و مردنی مرۆڤ نییە، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت بە چالاكییەكی ڕەسمی (ڕێپێدراو) كۆتایی بە ژیانی مرۆڤێك بێنین بۆ پاراستنی ژیانی یەكێكی تر. بیانوو هێنانەوە بەزاراوەیەكی كۆمەڵایەتی (ئایا كامیان لەو دووانە كەمتر زیانیان لێ دەكەوێت؟ يان كامیان زیاتر لەوانەیە سوودمەندتر بێت لە پاراستنی ژیانیاندا؟) ئەم بیانووە سرووشتی ئەو كارە ناگۆڕێت كە پارێزگاری بكەین لە قوربانی دان بە ژیانی مرۆڤێك، یان ببێتە هۆی پێشێلكردنی پیرۆزی بەدیهێنراوەكەی خوای گەورە.. بێگومان تەنها بوونی نییەتی باشیش نابێتە پاساو بۆ ئەنجامدانی تاوانێكی شەیتانی یان ناڕەوشتی.
لە وەڵامدا، د. عائدە العقیل، دووای سوپاس و پێزانین سەبارەت بەو گرفتانەی پەیوەندی هەیە بە پێناسەكردنێكی ئایینی ئاشكرا لەسەر توێژینەوەكانی بەكارهێنانی قەدەخانەی كۆرپەڵە، و دیاری كردنی سەرەتاو كۆتایی ژیانی مرۆڤ و كرداری چاندنی ئەندام نوسیویەتی:
زانیاری مرۆڤ سەبارەت بە گیان و ژیان و مردن زۆر كەمە، وەك خوای گەورە دەفەرموێت: [وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِيلا].. لە قورئانی پیرۆزدا ڕستەیەكی ڕوون نییە كاتی بەبەراكردنی ڕۆح دیاری بكات، هەرچەندە زانایانی ئیسلام كۆكن لەسەر ئەوەی لە دووای قۆناغی گۆشتی جووراودا ڕوودەدات، كاتێك خوای گەورە دەفەرموێت: [ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا][المۆمنون 14]، واتە: (دواتر نوتفەكەمان كرد بە خوێنی مەییو، ئینجا خوێنە مەیووەكەشمان كرد بە پارچە گۆشتێكی جووراو، ئینجا ئەویشمان كرد بە ئێسقان، ئینجا بە گۆشت پەیكەرە ئێسكەكەمان داپۆشی، پاشان ئەومان كرد بە دروست كراوێكی تر).
هەرچۆنێك بێت، ڕێكەوتنێكی گونجاو لە نێوان زانا موسڵمانەكاندا نییە سەبارەت بە جیابوونەوەی توخم و پەیوەندی بە بەراكردنی رۆح.. هەروەها گرنگە پیرۆزی بەدیهێنراوی خوای گەورە هەر لەسەرەتای دووگیانییەوەو هەر لە منداڵدانەوە تا كاتی مردن بپارێزرێت. كەواتە پێویستە پیرۆزی ئەو كۆرپەڵە بپارێزرێت كاتێك دەست بە زیادبوون و گەشەسەندن دەكات لەو كاتەوە كە خوێنە مەیووەكە خۆی هەڵدەواسێت بە دیواری منداڵدانەوە، تا دەگاتە پۆپكە كاتێك كە رۆح فوودەكرێت پیایدا.
هەروەها مامەڵەكردن لەگەڵ زایگۆتی بەجێماو، یان زیادە كۆرپەڵە (لە پیتاندنی ناو تاقیگە -لوولەكی تاقیگە) لەكاتی 3-4 ڕۆژیدا لە تەمەنی كۆرپەڵەیی لەناو لوولەكی تاقیگەدا، یان دەفری پێتری (Petri dish) نابێت بە كۆرپەڵە دابنرێت، چونكە جارێ لەناو منداڵداندا نیەو بە دیوارەكەیدا خۆی هەڵنەواسیوە.. بۆیە پلەیەكی كەمی پیرۆزی هەیە.
لە قورئاندا گیان (رۆح) بە (نفس) ئاماژەی بۆ كراوە كە ناسنامەو تایبەتمەندی خۆی هەیە، وەكو دەردەكەوێت لە هەندێك ئایەتدا، وەك سورەتی (الزمر) ئایەتی 42، سورەتی (الفجر) ئایەتی 27-29، سورەتی (الشمس) ئایەتی 7-10 [وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا. فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا. قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا. وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا] [الشمس:7-10]، واتە: (وە سوێند بە نەفس (ی ئادەمی) و ئەوەی ڕێك و پێك بەدیهێناوە. ئینجا بە سرووشت ئاگاداری كرد بە بەدكاری و پارێزگاری خۆی. (سوێند بە هەموو ئەوانە) بە ڕاستی ڕزگاری بوو ئەو كەسەی كە نەفسی خۆی پاك كردەوە. بێگومان نائومێد بوو ئەو كەسەی كە نەفسی خۆی (بە گوناە) وون و تاوانبار كرد).. [اللَّهُ يَتَوَفَّى الأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون] [الزُّمَر:42]، واتە: (خوا گیانەكان دەكێشێ لەكاتی مردنیانداو ئەوەی نەمردبێت لەكاتی خەوتنیدا، ئینجا ئەو (گیانانە) ڕادەگرێ بڕیاری مردنی داوەو، ئەوانی تر بەڕەڵا دەكات (كە دەبێ زیندوو بمێنن) تا ماوەیەكی دیاری كراو. بەڕاستی لەمەدا چەند بەڵگە هەیە بۆ ئەو كەسانەی بیردەكەنەوە).
شایەنی باسە ئەم ئایەتە ئاماژە دەكات بە مردنی ڕاستەقینە، كاتێك گیان بە تەواوی لە ناوەوەو دەرەوەی لاشە فیزیاییەكەوە دەردەچێت لەگەڵ وەستاندنی هەموو كارەكانی. هەروەها (مردنی بچوك) – مردنی سادە – لە كاتی نوستندا، كاتێك گیان لەدەرەوەی لاشە فیزیاییەكەیە لە هەندێ ڕوخساریدا، بەڵام لە بەشی ناوەوە دەرناچێت، كەسی نوستوو لەگەڵ جیهانی دەرەوە دادەبڕێت، بەڵام هەموو چالاكیە فیزیۆلۆجیەكانی بەردەوامە. ئەمەش كاری گیان (رۆح)ە، هیچ كەسیش بەوردی نازانێت چۆن و چ كارێك دەكات، تەنها خوای گەورە نەبێت [وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِيلا]. لە كۆتاییدا ئەم ئیعجازە پاڵنەرە تا زیاتر بیربكەینەوەو بڕوا بە خوای تاك و تەنهاو زیندووبوونەوە بكەین.

سەرچاوەكان:
1. Al-Aqeel AI. Human cloning, stem cell research. An Islamic perspective. Saudi Med J 2009; 30: 1507-1514.
2. Aksoy S. Making regulations and drawing up legislation in Islamic countries under conditions of uncertainty, with special reference to embryonic stem cell research. J Med Ethics 2005; 31: 399-403.
3. The Hadith Books. [2010 January 3, Accessed 2010 Janaury 3]. Available from: http://www.searchtruth.com/hadith_books.php.
4. El-Shahat YIM. Islamic viewpoint of organ transplantation. Transplant Proc 1999; 31: 3271-3274.
5. Nature 2009;461:570.
6. Al-Aqeel AI. Ethical guidelines in genetics and genomics. An Islamic perspective. Saudi Med J 2005; 26: 1862-1870.
7. Al-Aqeel AI.Islamic ethical framework for research into and prevention of genetic diseases. Nat Genet 2007; 39; 1293- 1298.
8. Al-Asqalani Ibn-Bari Fathu, editors. Sharhu Sahih Al-Bokhari. Vol 2. Cairo: Al-matbaa Al-Salafiyah; 1380H. p.477- 481 (Available in Arabic).
9. Al- Nawawi, ibn- Sharafi Yehia, editors. Sahihu Muslim Bishareh. Vol 8. Beirut: Dar Al- Fiker; 1972: p. 189-198 (Available in Arabic).
10. Mohammed SA, editors. Question and Answer of the verses of the Holy Quran. Vol 6. Al-Madina Al-Munawara (KSA); Dar Al-jawahara; 1426H. p. 224- 239 (Available in Arabic).
تەفسیری ئایەتەكان لە: پوختەی تەفسیری قورئان/ محمد مەلا صالح بامۆكی وەرگیراوە

ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ ژماره‌ ٢٣ی گۆڤاری هه‌يڤ بڵاو كراوه‌ته‌وه‌