نهێنيیه‌كانى ده‌ریا له‌ قورئاندا (به‌شی 2)

ئاماده‌كردنى: خالد حسن على

زانایانى ده‌ریا له‌دواى پێشكه‌وتنى زانستى سه‌رده‌م، گه‌يشتنه‌ ده‌رخستنى به‌ربه‌ستى نێوان ده‌ریاكان، بینيیان به‌ربه‌ستێك نێوانى ده‌ریاكان جیاده‌كاته‌وه‌و له‌ نێوانیاندا ده‌جووڵێت، بۆیه‌ زانایانى ده‌ریا ناویان نا به‌ (به‌ره‌)، ئه‌ویش به‌ چواندن به‌و به‌ره‌ى كه‌ نێوانى دوو سوپا جیاده‌كاته‌وه‌… به‌ بوونى ئه‌م به‌ربه‌سته‌ش هه‌ریه‌ك له‌ ده‌ریاكان تایبه‌تمه‌نديیه‌كانى خۆیان ده‌پارێزن، و گونجاو ده‌بن بۆ ئه‌و گیاندارانه‌ى له‌ ژینگه‌كانیاندا ده‌ژین، له‌گه‌ڵ بوونى ئه‌و به‌ربه‌سته‌شدا هه‌ردوو ده‌ریاى دراوسێ تێكه‌ڵ ده‌بن به‌ تێكه‌ڵ بوونێكى هێواش… قه‌ده‌ر وا له‌ ئاوه‌كه‌ ده‌كات كاتێك له‌ ده‌ریایه‌كیانه‌وه‌ بۆ ده‌ریاكه‌ى تریان تێپه‌رِێت، تایبه‌تمه‌ندييه‌كانى بگۆرِێته‌ سه‌ر ئه‌و ده‌ریایه‌ى كه‌ بۆى چووه‌، ئه‌ویش له‌ رێگه‌ى ئه‌و به‌ربه‌سته‌وه‌ كه‌ هه‌ڵده‌ستێت به‌ كردارى هه‌ڵگه‌رِاندنه‌وه‌ى ئاوى پێدا رۆیشتوو له‌ ده‌ریایه‌كه‌وه‌ بۆ ده‌ریایه‌كى تر، هه‌تا هه‌ر ده‌ریایه‌ك پارێزه‌رى تایبه‌تمه‌ندييه‌كانى خۆى بێت.

پله‌ پله‌ى زانستى مرۆڤایه‌تى له‌ دۆزینه‌وه‌ى ئه‌و به‌ربه‌سته‌ شارراوه‌ ئاويیانه‌دا:

* زانایانى ده‌ریا ده‌ریان خست كه‌ جیاوازييه‌ك هه‌یه‌ له‌ نێوان ئه‌و نموونه‌ ئاويیانه‌دا كه‌ له‌ ده‌ریا جیاوازه‌كانه‌وه‌ وه‌رگیرا بوو له‌ ساڵى (1873ز)، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر ده‌ستى تیمێكى دۆزه‌ره‌وه‌ى ده‌ریایی ئینگلیزى بوو له‌ گه‌شتى (تشالینجه‌ر)دا، له‌و كاته‌وه‌ ئاده‌میزاد بۆى روون بووه‌وه‌ كه‌ ئاوى ده‌ریاكان له‌ پێك هاته‌یاندا جیاوازن له‌ روانگه‌ى رێژه‌ى خوێ تیایاندا، و پله‌ى گه‌رميیان، و ئه‌ندازه‌ى چرِيیان، و زینده‌وه‌رى جۆراوجۆرى ناویان، ده‌رخستنى ئه‌م زانیاريیانه‌ له‌دواى گه‌شتێكى زانستى بوو كه‌ سێ ساڵ به‌رده‌وام بوو، هه‌موو ده‌ریاوانه‌كانى جیهان هێنرا بوون، گه‌شته‌كه‌ زانیارى له‌ (362) ویستگه‌وه‌ كۆكرده‌وه‌ كه‌ تایبه‌ت كرابوون بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ى تایبه‌تمه‌ندييه‌كانى ده‌ریاو زه‌ریاكان، راپۆرتى گه‌شته‌كه‌ به‌ (29500) په‌رِه‌ پرِبووه‌وه‌ له‌ (50) به‌رگدا، ته‌واو بوونى ئه‌م راپۆرته‌ (23) ساڵى خایاند، ئه‌م گه‌شته‌ به‌ یه‌كێك له‌ گه‌وره‌ترین ده‌ستكه‌وته‌ زانستيیه‌كان دانرا، به‌وه‌ى كه‌ نادیاريیه‌كانى ده‌ریاكانى ده‌رخست كه‌ ئاده‌میزاد پێشتر نه‌یزانى بوو.

وينه يه كى ياده وه رى تيمى گه‌شتى به ريتانى تشالينجه ر

* له‌دواى ساڵى (1933ز) گه‌شتێكى زانستى ترى ئه‌مریكى له‌ كه‌نداوى (مه‌كسیك)دا كرا، سه‌دان ویستگه‌ى ده‌ریایی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ى ده‌ریا بڵاوكرایه‌وه‌ بینييان ژماره‌یه‌كى زۆر له‌ ویستگه‌كان هه‌مان زانیارى ده‌به‌خشن سه‌باره‌ت به ‌تایبه‌تمه‌ندييه‌كانى ئاو له‌ناوچه‌یه‌كدا له‌ رووانگه‌ى: خوێ، چرِیی، گه‌رمیی، زینده‌وه‌رانى ناویان، توانای بۆ تواندنه‌وه‌ى ئۆكسجین له‌ ئاودا، له‌ كاتێكدا ویستگه‌كانى ترله‌ ناوچه‌یه‌كى تردا زانیارى چوون یه‌ك ده‌به‌خشن به‌ڵام جیاواز له‌ ناوچه‌كه‌ى تر ئه‌مه‌ش واى له‌ زانایانى ده‌ریا كرد ده‌رى بخه‌ن كه‌ ئه‌و دوو ناوچه‌یه‌ دوو ده‌ریاى جیاوازن له‌ سیفاتداو به‌ ته‌نها جیاوازى له‌ نموونه‌ وه‌رگیراوه‌كاندا نین هه‌روه‌ك گه‌شته‌ى (تشالینجه‌ر) ده‌ریخست.

* ئاده‌میزاد سه‌دان ویستگه‌ى ده‌ریایی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ى ده‌ریا جیاوازه‌كان دانا، زانایان ده‌ریانخست كه‌ جیاوازى نێوانیان به‌هۆى ئه‌و تایبه‌تمه‌نديیانه‌یه‌ كه‌ ئاوى ده‌ریا جیاجیاكان له‌ یه‌كترى ده‌كاته‌وه‌ به‌ڵام لێره‌دا ده‌پرسین سه‌ره‌رِاى كاریگه‌ریى هه‌ڵكشان و داكشان كه‌ رۆژانه‌ ئاوى ده‌ریاكان دوو جار ده‌جووڵێنێت و ده‌ریاكان ده‌خاته‌ حاڵه‌تى چوون و هاتنه‌وه‌ و تێكه‌ڵ بوون و چوون به‌یه‌كدا، هه‌روه‌ها سه‌ره‌رِاى ئه‌و كاریگه‌رييانه‌ى تر كه‌ ئاوى ده‌ریاكان به‌رده‌وام ده‌بزوێنێت، وه‌ك: شه‌پۆله‌ رووكه‌ش و ناوه‌كييه‌كان و ته‌ووژمه‌كانى ترى ده‌ریاكان به‌ڵام ده‌بینین ئاوى ده‌ریاكان ئاوێته‌ى یه‌كترى نابن و چوون یه‌ك نابن واته‌ ده‌ریاكان هه‌موویان ببنه‌ یه‌ك سیفه‌ت و چوون یه‌ك ببن، بۆ یه‌كه‌م جار له‌سه‌ر لاپه‌رِه‌ى كتێبه‌ زانستييه‌كان له‌ ساڵى (1944ز)دا وه‌ڵام ده‌ركه‌وت، به‌وه‌ى كه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ فراوانه‌كانى تایبه‌تمه‌نديیه‌كانى ده‌ریا، به‌ربه‌ستى ئاویى نێوان ده‌ریاكانى ده‌رخست، كه‌ تایبه‌تمه‌نديیه‌ جیاكه‌ره‌وه‌كان هه‌ریه‌ك له‌ ده‌ریاكان ده‌پارێزێت، له‌دواى ساڵى (1962ز) دا رۆڵى به‌ربه‌سته‌ ده‌ریاییه‌كان زانرا كه‌ بریتييه‌ له‌ راگرتنى تایبه‌تمه‌ندى بارسته‌ ئاويیه‌ تێپه‌رِ بووه‌كان له‌ ده‌ریایه‌كه‌وه‌ بۆ ده‌ریایه‌كه‌ى تر بۆ ئه‌وه‌ى هیچ كامێك له‌ ده‌ریاكان به‌سه‌ر ئه‌وه‌ى تریاندا زاڵ نه‌بێت.

* له‌ كۆتایدا ئاده‌میزاد توانى وێنه‌ى ئه‌و به‌ربه‌سته‌ بزواوو خواروخێچانه‌ بگرێت كه‌ له‌ نێوان ده‌ریا سوێره‌كاندایه‌، ئه‌ویش له‌ رێگه‌ى ته‌كنۆلۆژیاى تایبه‌ت به‌ وێنه‌گرتنى گه‌رمى ( التصوير الحراري ) به‌هۆى مانگه‌ ده‌ستكرده‌كانه‌وه‌، كه‌ به‌ رِوونى ئاوى ده‌ریا ده‌رده‌خات كه‌ هه‌رچه‌نده‌ وه‌ك یه‌ك پارچه‌ ده‌رده‌كه‌ون به‌ڵام جیاوازييه‌كى گه‌وره‌ هه‌یه‌ له‌ نێوان بارسته‌ ئاويیه‌كانى ده‌ریا جیاوازه‌كاندا به‌وه‌ى كه‌ ئه‌و وێنه‌ گه‌رميیانه‌ ده‌ریا جیاوازه‌كان به‌ رِه‌نگى جیاواز ده‌رده‌خه‌ن، ئه‌ویش له‌به‌ر جیاوازى پله‌ى گه‌رميیان.

له‌ وێنه‌یه‌كدا به‌ناوى (كینیان) كه‌ له‌ ساڵى (1963ز)دا درووست كراوه‌، سنوورى ئاویی نێوان ده‌ریاى ناوه‌رِاست و زه‌ریاى ئه‌تڵه‌سى ده‌رده‌خات له‌ نزیك گه‌رووى (جبل طارق)، له‌ وێنه‌كه‌دا به‌پێى قووڵایی ده‌ریاكه‌ گه‌رمیی ده‌ریاكه‌ دیارى كراوه‌، بۆ نموونه‌ له‌و دیوه‌ى كه‌ زه‌ریاى ئه‌تڵه‌سى ليَيه‌ قووڵایی (سفر هه‌تا 800 مه‌تر) گه‌رمى كه‌متره‌ له‌ (36پله‌ى سه‌دیی)، به‌ڵام له‌ قووڵایی (800م تا 1400مه‌تر) گه‌رمى زیاتره‌ له‌ (36.5 پله‌ى سه‌دیی)، و له‌و به‌ره‌ى كه‌ ده‌ریاى ناوه‌رِاستى لىَ یه‌ له‌ قووڵایی (400 مه‌تر) هه‌تا قووڵایی (1400مه‌تر) گه‌رمى له‌ (38پله‌ى سه‌دیی) زیاتره‌، كه‌واته‌ ئاوى ده‌ریاى ناوه‌رِاست گه‌رمترو سوێرتره‌ له‌ ئاوى ئۆقیانووسى ئه‌تڵه‌سى كه‌ ساردتره‌و خولَى كه‌متره‌، هه‌روه‌ك نموونه‌ى ئه‌مه‌ له‌ سنوورى نێوان ده‌ریاى سوورو كه‌نداوى (عه‌ده‌ن)دا هه‌یه‌.

ويَنه ى گه‌رووى جبل طارق به مانكه ده ستكرده كان كيراوه كه سنورى به يه كا جونى ئاوى كه رمى زور سويَرى ده رياى ناوه راست و زه رياى ئه تله سى ساردو كه م سويَر ده رده خات

* لێكۆڵه‌ر(محمد ئیبراهیم سه‌مره‌) مامۆستاى كۆلیژى زانست-به‌شى زانسته‌ ده‌ریایيه‌كان له‌ زانكۆى (قه‌ته‌ر) لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى مه‌یدانى بۆ كه‌نداوى عومان و كه‌نداوى عه‌ره‌بى كرد كه‌ باسى ئه‌نجامى لێكۆڵینه‌وه‌ كیمیایيه‌كان ده‌كات كه‌ له‌ به‌شى تاقیگه‌ى لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌ریاییه‌كان له‌ زانكۆى قه‌ته‌ر كرا، له‌ ماوه‌ى نێوان (1984ز تا 1986ز)، لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ به‌راوردێكى واقیعى نێوان هه‌ردوو كه‌نداوه‌كه‌ بوو، به‌ ژماره‌و حیسابات و وێنه‌و شیكارى كیمیایی، كه‌ تیایدا جیاوازى تایبه‌تمه‌نديیه‌كانى هه‌ریه‌ك له‌ كه‌نداوه‌كانى روون كردبووه‌وه‌ له‌ روانگه‌ى كیمیایی و رووه‌كه‌ به‌ربڵاوه‌كانى هه‌ریه‌كه‌یان هه‌روه‌ها لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ ناوچه‌یه‌كى له‌ نێوان هه‌ردوو كه‌نداوه‌كه‌دا روون كردبۆوه‌ كه‌ له‌ زانستى ده‌ریاكاندا ناو ده‌برێت به‌ (ناوچه‌ى ئاوه‌ تێكه‌ڵاو بووه‌كان Mixed-Water Area) یان (ناوچه‌ى به‌ربه‌ست).

* ئه‌نجامه‌كان ده‌ریان خست كه‌ ستوونێك له‌ ئاو له‌و ناوچه‌یه‌دا له‌ دوو چینه‌ ئاو پێك دێت: یه‌كه‌میان رووكه‌شيیه‌و له‌سه‌ره‌وه‌یه‌ كه‌ بنه‌رِه‌ته‌كه‌ى كه‌نداوى (عومان)ه‌، ئه‌وى تریان به‌شى خواره‌وه‌یه‌تى كه‌ بنه‌رِه‌ته‌كه‌ى له‌ كه‌نداوى عه‌ره‌بيیه‌وه‌یه‌ به‌ڵام له‌ ناوچه‌ دووره‌كاندا كه‌ كاریگه‌ریی كردارى تێكه‌ڵاو بوون (Mixing) نایگاتێ له‌ نێوان هه‌ردوو كه‌نداوه‌كه‌دا ستوونى ئاو ته‌نها له‌ یه‌ك چین پێك دێت و ئاوه‌كه‌ چوون یه‌كه‌ هه‌روه‌ها ئه‌نجامه‌كان سه‌لماندیان كه‌ سه‌ره‌رِاى تێكه‌ڵاو بوون له‌ ناوچه‌كانى كه‌ ئاو تیایدا تێكه‌ڵه‌ به‌ دوو چین له‌سه‌ریه‌ك، به‌ڵام به‌ربه‌ستێكى جێگیر هه‌یه‌ كه‌ به‌هۆى هێزى كێش كردنه‌وه‌ (((Gravitational Stability))) جێگیرى كردووه‌و ده‌كه‌وێته‌ نێوان هه‌ردوو چینه‌ ئاوه‌كه‌وه‌و به‌رگرى له‌ ئاوێته‌ بوون و چوون یه‌ك بوونیان ده‌كات به‌م جۆره‌ش تێكه‌ڵاوێكى ناچوون یه‌ك پێك دێت ((Heterogeneous Mixture)) هه‌روه‌ها ئه‌نجامه‌كان روونیان كرده‌وه‌ كه‌ ئه‌و به‌ربه‌سته‌ یان له‌ قووڵایى دا ده‌بێت له‌ (10مه‌تر بۆ 50مه‌تر)دا، ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر تێكه‌ڵاو بوونى ئاوى هه‌ردوو كه‌نداوه‌كه‌ ستوونى بێت واته‌ یه‌كێكیان له‌سه‌ر ئه‌وى تریان بێت و یان به‌ربه‌سته‌كه‌ له‌ روودا ده‌بێت ئه‌مه‌ش كاتێك كه‌ ئاوى سه‌ر رووى هه‌ریه‌ك له‌ كه‌نداوه‌كه‌ بچێته‌ سنوورى ئه‌وى تره‌وه‌… هه‌ر له‌ ئه‌نجامى لێكۆڵینه‌وه‌ كردارى یه‌كه‌ى ( محمد ئيبراهيم السمرة )دا ئه‌م ئه‌نجامانه‌ ده‌ست كه‌وتن له‌ نێوان هه‌ردوو كه‌نداوى عه‌ره‌بى و كه‌نداوى عوماندا:

تێكرِاى سوێرێتى كه‌نداوى عه‌ره‌بى (40%)ه‌، به‌ڵام كه‌نداوى عومان (37%)ه‌، هه‌روه‌ها بۆ هه‌ر لیترێك ئاو له‌ كه‌نداوى عه‌ره‌بى دا (9.3 میللیگرام) سیلیكات هه‌یه‌، به‌ڵام بۆ كه‌نداوى عومان (2 میللیگرام) هه‌یه‌، بۆ لیترێك ئاوى كه‌نداوى عه‌ره‌بى (0.14 میللیگرام) فۆسفات هه‌یه‌، له‌ كاتێكدا (0.47 میللیگرام) فۆسفات بۆ كه‌نداوى عومان هه‌یه‌، بۆ هه‌ر لیترێك له‌ كه‌نداوى عه‌ره‌بى (0.21 میللیگرام) نیترات هه‌یه‌، به‌ڵام بۆ كه‌نداوى عومان (0.41 میللیگرام) نیترات هه‌یه‌، ژماره‌ى هایدرۆجینى (ph)ى كه‌نداوى عه‌ره‌بى (7,9)یه‌ به‌ڵام كه‌نداوى عومان (8.2)ه‌، كلۆرۆفیل له‌ كه‌نداوى عه‌ره‌بى دا بۆ هه‌ر (1 مه‌تر سێجا) بریتيیه‌ له‌ (0.9 میللیگرام)، به‌ڵام له‌ كه‌نداوى عوماندا (0.4 میللیگرام) كلۆرۆفیلى تێدایه‌، هه‌روه‌ها له‌ كه‌نداوى عه‌ره‌بى دا سه‌باره‌ت به‌ رووه‌كه‌ هه‌ڵواسراوه‌كان، رووه‌كى (دایه‌تۆم) هه‌یه‌ كه‌ قه‌وزه‌یه‌كى ده‌ریایی ووردى تاك خانه‌یه‌و دیواره‌كانى به‌ سیلیكا پرِبووه‌ته‌وه‌، له‌ كاتێكدا له‌ كه‌نداوى (عومان)دا رووه‌كه‌ قامچى داره‌كان هه‌یه‌ كه‌ پێیان ده‌ووترێت (Dinoflagellata)، هه‌روه‌ها سه‌باره‌ت به‌ گیانه‌وه‌ره‌ هه‌ڵواسراوه‌كانیش واته‌ (Zooplankton)ى كه‌نداوى عه‌ره‌بى بۆ هه‌ر مه‌تر سێ جایه‌ك (0,11 بۆ 0,95 میللیلیتر) هه‌یه‌ به‌ڵام له‌ كه‌نداوى (عومان)دا (0.52 بۆ 2.27 میللیلیتر) گیانه‌وه‌رى هه‌ڵواسراو هه‌یه‌، هه‌ر له‌ توێژینه‌وه‌كه‌دا (محمد ئیبراهیم) هه‌ستا به‌ درووست كردنى چه‌ند وێنه‌یه‌كى په‌یوه‌ندى له‌وانه‌ له‌ نێوان قووڵایی ئاوه‌كه‌و پله‌ى گه‌رمیی ئاوه‌كه‌دا كه‌ ده‌ریخست پله‌ى گه‌رمى له‌گه‌ڵ قووڵایی كه‌نداوه‌كاندا پێچه‌وانه‌ ده‌گۆرِێت و په‌یوه‌ندييه‌كى ترى له‌ نێوان قووڵایی ئاوه‌كه‌و رێژه‌ى سوێرێتيیه‌كه‌يدا درووست كرد، كه‌ له‌مه‌یاندا په‌یوه‌نديیه‌كه‌ راسته‌وانه‌یه‌ به‌ هه‌مان شێوه‌ش ده‌ریخست كه‌ په‌یوه‌ندى چرِیی له‌گه‌ڵ قووڵایيدا راسته‌وانه‌یه‌.

لــــه‌م خــــاڵانه‌ى ســــه‌ره‌وه‌ بۆمـــــان ده‌ركـــــه‌وت كـــــه‌ گه‌يشتـن بــــه‌ رِاستیی بوونى به‌ربه‌سته‌كان له‌ نێوان بارسته‌ ده‌ریـایيه‌كاندا نزیكه‌ى (100ساڵ)ى لێكـــــۆڵیـنـــه‌وه‌ى پێویســت كــــرد كـــه‌ بـــه‌ ســه‌دان لێكۆڵه‌ره‌وه‌ تیایدا به‌شدار بوون و ژمــــاره‌یه‌كى زۆر لـــــه‌ ئــامێرو هۆكارى وردى لێكۆڵینه‌وه‌ى زانستى تیایدا به‌كـــــار هــــات بــه‌ڵام قورئــــانى پیرۆز ئـــــه‌م راستييه‌ى پێش 14 سه‌ده‌ ده‌رخستـــووه‌، كــــه‌ خــــواى گـــه‌وره‌ له‌ ســــووره‌تى (الرحمن)دا ده‌فه‌رموێت: مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيـَانِ {19} بَيْنَهُمـَا بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيَانِ {20} فَبِـأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَـانِ {21} يَخْرُجُ مِنْهُمَـا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ {22} .

واتــا زمانه‌وانيیه‌كـان و وتــه‌ى ته‌فسیر زانان:

وشه‌ى (مَرَجَ): به‌ دوو واتاى دیار دێت:
یه‌كه‌م: تێكه‌ڵاو بوون ( خلط )، خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَّرِيجٍ  ق5  واته‌: كاتێك بێباوه‌رِان راستيیان پىَ گه‌یشت به‌درۆیان خسته‌وه‌و ئه‌وان له‌ بارێكى تێكه‌ڵى و په‌شێواوى دا بوون.

 موفه‌سیرین ده‌ڵێن: (و الله الذي خلط البحرين فأمرج أحدهما في الآخر و أفاضهُ فيه) واته‌: خواى گه‌وره‌ دوو ده‌ریاكه‌ى تێكه‌ڵ كردووه‌ كه‌ یه‌كێكیان چۆته‌ ئه‌وى تریانه‌وه‌و وه‌كو لافاو چوون به‌یه‌كدا هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: (أصل المرج: الخلط) واته‌: (مرج) بریتيیه‌ له‌ تێكه‌ڵاوكردن.

دووه‌م: (مَرَجَ) به‌ واتاى هاتووچۆو به‌یه‌كدا هاتن دێت، له‌ زمانى عه‌ره‌بى دا ده‌ووترێت (مرج الخاتم في الإصبع )، واته‌: مستیله‌كه‌ له‌ناو په‌نجه‌كه‌دا جووڵه‌ جووڵ ده‌كات، له‌ فه‌رمووده‌یه‌كى پێغه‌مبه‌ردا (صلى الله عليه و سلم) هاتووه‌: وَ مَرَجَت أَماناتُ القَومِ وَ عهودهم  واته‌: ئه‌مانه‌ت و به‌ڵێنى ئه‌و گه‌له‌ كه‌وته‌ تێكه‌ڵ بوون و به‌یه‌كدا هاتن هه‌روه‌ك له‌ واتاى ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌دا ووتراوه‌: ووشه‌ى ( مـَرَجَـت ) واتــه‌ (إضْطَـرَبَـت وَ إختَلَطَت) .

وشه‌ى (البحرين) مه‌به‌ست پێى دوو ئاوى ده‌ریاى سوێره‌، ئه‌سفه‌هانى ده‌ڵێت: (البحر في الأصل للماء المالح دون العذب)، واته‌: ده‌ریا له‌ بنه‌رِه‌تدا به‌ ئاوى سوێر ده‌ووترێت نه‌ك ئاوى شیرین، خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الأَنْهَارَ . إبراهیم 32 لێره‌دا وشه‌ى ( البحر ) بۆ ئاوى سوێر به‌كار هاتووه‌و بۆ ئاوى شیرین وشه‌ى ( الأنهار ) به‌كار هاتووه‌.هه‌روه‌ها له‌ فه‌رمووده‌یه‌كدا هاتووه‌ كه‌ هاوه‌ڵێكى پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه و سلم) به‌ پێغه‌مبه‌رى ووتوه‌: (إِنَّا نَرْكَبُ البَحْرَ وَ مَعَنا القَليلُ مِنَ الماء) واته‌: ئێمه‌ به‌سه‌ر ده‌ریاوه‌ بووین له‌ كه‌شتى دا كه‌ كه‌مێك ئاومان پێبوو واته‌ ئاوى ده‌ریاى به‌و ئاوه‌ دانه‌ناوه‌ كه‌ مرۆڤ پێویستييه‌تى ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ سوێره‌.
وشه‌ى ( البرزخ )یش له‌ زمانى عه‌ره‌بى دا به‌ ماناى به‌ربه‌ست ( الحاجز ) هاتووه‌ .
وشه‌ى ( البغي ): واته‌ له‌ سنوور تێپه‌رِان .
وشه‌ى (اللوءلوء و المرجان): واته‌ گه‌وهه‌رو مروارى كه‌ دوو خشڵن به‌ ته‌نها له‌ ده‌ریاى سوێراودا هه‌ن، ( زةجاج ) ده‌ڵێت: (المرجان أبيض شديد البياض) واته‌: مه‌رجان زۆر سپيیه‌ هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: (المرجان ضرب من اللوءلوء ) واته‌: (مه‌رجان) جۆرێكه‌ له‌ مروارى.
( إبن مسعود ) له‌ هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوودا ده‌ڵێت: ( المرجان الخرز الأحمر ) واته‌: مه‌رجان موورووى سووره‌، (أبو حيان ) ده‌ڵێت: (المرجان الحجر الأحمر)  واته‌: (مه‌رجان) به‌ردى سووره‌، ( قرطبي ) ده‌ڵێت: ( لوءلوء ) گه‌وره‌یه‌و (مه‌رجان) بچووكه‌كانێتى، هه‌روه‌ها (ضحاك و قتادة) هه‌مان رِایان هه‌یه‌و ئاشكرایه‌ كه‌ (مرجان) به‌ ته‌نها له‌و ناوچانه‌دا گه‌شه‌ ده‌كات كه‌ ئاوى سوێره‌.
ئایه‌ته‌ قورئانيیه‌كان ورده‌كارى ئه‌و نهێنيیانه‌مان نیشان ده‌دات كه‌ تا ئه‌مرِۆ زانستى ده‌ریا پيَى گه‌یشتووه‌، به‌وه‌ى كه‌ وه‌سفى به‌یه‌ك گه‌یشتنى ده‌ریا سوێره‌كان ده‌كات، به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ئه‌م خاڵانه‌یه‌:

1- ئایه‌ته‌كه‌ وته‌ى (البحرین)ى به‌ ته‌نها به‌كار هێناوه‌، ئه‌وه‌ش به‌ڵگه‌ى دوو ده‌ریاى سوێره‌.
2- ئایه‌ته‌كان روونیان كردووه‌ته‌وه‌ كه‌ له‌ هه‌ردوو ده‌ریاكه‌وه‌ گه‌وهه‌رو مروارى ده‌ردێن، وه‌ك فه‌رمووى ( يَخْرُجُ مِنْهُمَا) واته‌ له‌ هه‌ردوو ده‌ریاكه‌وه‌ ئاشكراشه‌ كه‌ مروارى به‌ ته‌نها له‌ ده‌ریاى سوێردا نه‌بێت نييه ئه‌وه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ ئایه‌ته‌كه‌ باس له‌ دوو ده‌ریاى سوێر ده‌كات، لێره‌دا ده‌پرسین: ئایا كێ ده‌یزانى كه‌ ده‌ریا سوێره‌كان جیاوازن له‌ یه‌كترى، هه‌رچه‌نده‌ یه‌كیان گرتووه‌ له‌و وه‌سفه‌ رووكه‌شيیانه‌ى كه‌ چاوو هه‌ست دركى پێده‌كات: هه‌موویان سوێرن، شینن، خاوه‌ن شه‌پۆلن، ماسى و گیاندارى تریان تێدایه‌، ئیتر چۆن جیاوازن كاتێك له‌گه‌ڵ یه‌كترى به‌یه‌ك گه‌یشتوون؟
ئه‌وه‌ى زانراوه‌ لاى خه‌ڵكى ئه‌وه‌یه‌: ئه‌گه‌ر ئاوى جیاواز له‌ قاپێكدا تێكه‌ڵ بكرێن چوون یه‌ك ده‌بن، ئیتر چۆن ئه‌و هه‌موو هۆكاره‌ زۆرانه‌ى كه‌ ده‌ریاكان تێكه‌ڵ ده‌كه‌ن له‌ هه‌ڵكشان و داكشان و شه‌پۆل و ته‌وژم و گه‌رده‌لوول، ناتوانن ئاوى جیاواز چوون یه‌ك بكه‌ن؟!
ئایه‌ته‌ قورئانيیه‌كه‌ باسى به‌یه‌ك گه‌يشتنى دوو ده‌ریاى سوێر ده‌كات كه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا جیاوازبن خۆ ئه‌گه‌ر دوو ده‌ریاكه‌ له‌ یه‌كترى جیاواز نه‌بن ئه‌وا یه‌ك ده‌ریان، به‌ڵام جیاكردنه‌وه‌یان به‌ ده‌ربرِینه‌ قورئانيیه‌كه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر جیاوازى نێوانیان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى هه‌ردووكیان سوێرن، خواى گه‌وره‌ فه‌رمووى: مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ. واته‌: دوو ده‌ریاى سوێر تێكه‌ڵ بوون و له‌ بارى هاتووچۆو به‌یه‌كدا دانن له‌ ناوچه‌ى به‌یه‌ك گه‌یشتندا، هه‌روه‌ك ووشه‌ى (مَرَجَ) به‌ڵگه‌ى ئه‌و كردارانه‌یه‌و ئه‌وه‌ش زانست ده‌ریخستووه‌ له‌ وه‌سفى بارى به‌ربه‌سته‌كه‌دا به‌وه‌ى كه‌ خوارو خێچه‌و به‌رده‌وام (به‌ هۆكارى هه‌ڵكشان و داكشان و (بـــا)وه‌) له‌ هاتووچۆو شوێن گۆرِیندایه‌ له‌ وه‌رزه‌ جیاوازه‌كانداو هه‌ر كه‌س به‌ ته‌نها گوىَ له‌ ئایه‌تى (19) بگرێت, واته‌: (مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ ). وا تێده‌گات كه‌ تێكه‌ڵ بوون و به‌ یه‌كدا چوونێكى گه‌وره‌ى نێوان ده‌ریاكان وا ده‌كات تایبه‌تمه‌ندييه‌كانى هه‌ریه‌ك له‌ ده‌ریاكان له‌ده‌ست بده‌ن به‌ڵام خواى زانا و شاره‌زا له‌ ئایه‌تى دواى ئه‌ودا رایده‌گه‌یه‌نێت: بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيَانِ واته‌: له‌گه‌ڵ بوونى حاڵه‌تى تێكه‌ڵ بوون و به‌یه‌كدا چوون له‌ ده‌ریاكاندا، به‌ربه‌ستێك هه‌یه‌ له‌ نێوانیاندا كه‌ له‌ یه‌كیان جیاده‌كاته‌وه‌و قه‌ده‌غه‌ى هه‌ردوو لایان ده‌كات كه‌ له‌ سنوورى خۆى ده‌ربچێت و سه‌ركه‌شى بكات.
ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئاده‌میزاد پاش پێشكه‌وتنى زانست و ده‌زگاكانى توانى ئه‌م راستيیه‌ ببینێت به‌وه‌ى كه‌ ئاوى سيَهه‌مى دۆزييه‌وه‌ كه‌ به‌ربه‌ستى نێوان ده‌ریاكانه‌و تایبه‌تمه‌نديیه‌كانى جیاوازه‌ له‌ تایبه‌تمه‌ندى هه‌ردوو لایان

ئه م وينەيه جوَره جياوازه كانى ئاوى زه رياكانى جيهان و سنوره كانى نيوانيان روون ده كاته وه

له‌گه‌ڵ بوونى ئه‌و به‌ربه‌سته‌شدا ئاوى دوو ده‌ریا دراوسێیه‌كه‌ به‌ هێواشييه‌كى زۆر تێكه‌ڵ ده‌بن به‌ڵام به‌بێ ئه‌وه‌ى هیچ كام له‌ ده‌ریاكان تایبه‌تمه‌نديیه‌كانى خۆى زاڵ بكات به‌سه‌ر ئه‌وى ترداو له‌ سنوور ده‌رچێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى به‌ربه‌سته‌كه‌ ناوچه‌یه‌كه‌ ئاوى پیا رۆیشتوو له‌ ده‌ریایه‌كه‌وه‌ بۆ ده‌ریایه‌كى تر هه‌ڵده‌گێرِێته‌وه‌، هه‌تا ئاوى گواستراوه‌ ورده‌ ورده‌ سیفاتى ئه‌و ده‌ریایه‌ وه‌ربگرێت كه‌ بۆى چووه‌و سیفاتى ئه‌و ده‌ریایه‌ له‌ده‌ست بدات كه‌ لێوه‌ى هاتووه‌ به‌وه‌ش هیچ كام له‌ ده‌ریاكان تایبه‌تمه‌ندييه‌كانى خۆى به‌سه‌ر ئه‌وى تردا زاڵ ناكات.
هه‌ندێك له‌ ته‌فسیر زانان گرفتیان له‌ واتاى ئه‌م ئایه‌ته‌دا بۆ دروست بووه‌ به‌وه‌ى كه‌ ئایا چۆن ئه‌و دوو ده‌ریایه‌ به‌ربه‌ست له‌ نێوانیاندایه‌و تێكه‌ڵیش ده‌بن، رووبینى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بوونى به‌ربه‌ست بۆ تێكه‌ڵ نه‌بوونه‌؟! و باس كردنى تێكه‌ڵ بوون پێویست به‌ نه‌بوونى به‌ربه‌ست ده‌كات!! هه‌ندێك له‌و زانایانه‌ بۆ چاره‌سه‌رى ئه‌م گرفته‌ واتاى ووشه‌ى (مرج)یان گۆرِیوه‌ بۆ واتاى (ارْسَڵ) واته‌ ناردن، هه‌روه‌ك پێشتریش روونمان كرده‌وه‌ كه‌ وشه‌ى (مَرَجَ) دوو واتاى ترى هه‌یه‌ نه‌ك واتاى ناردن.

* هه‌روه‌ها زۆرینه‌ى زانایانى ته‌فسیر وایان لێك داوه‌ته‌وه‌ كه‌ ئه‌م دوو ده‌ریایه‌ یه‌كێكیان سوێره‌و ئه‌وى تریان شیرینه‌، به‌ڵام كاتێك گه‌شتوونه‌ته‌ وشه‌ى (يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ ) واته‌: له‌ هه‌ردوو ده‌ریاكه‌وه‌ گه‌وهه‌رو مروارى ده‌ردێن، لێره‌دا تووشى گرفتێكى تر بوون له‌ لێكدانه‌وه‌ى دا چونكه‌ زانیویانه‌ كه‌ مروارى به‌ ته‌نها له‌ ئاوى سوێردا نه‌بێت نيیه‌، ئیتر چۆن خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت له‌ هه‌ردوو ده‌ریاكه‌وه‌ ده‌رده‌هێنرێت، بۆ چاره‌سه‌رى ئه‌م گرفته‌ش وتوویانه‌ له‌به‌ر زۆرى ئاوى ده‌ریاى سوێر گه‌ر به‌راورد بكرێت به‌ ئاوى شیرینى رووباره‌كه‌ كه‌ زۆر كه‌متره‌، حیساب بۆ ئاوه‌ كه‌مه‌كه‌ نه‌كراوه‌، گرفتى ئه‌م لێكدانه‌وانه‌ش به‌رده‌وام بوو هه‌تا زانست پێشكه‌وت و نهێنييه‌كانى ئاشكرا كردو وه‌ڵامى پرسیاره‌كانى دایه‌وه‌.

یه‌كگرتنه‌وه‌ى ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌كانى قورئان و راستيیه‌ زانستييه‌كانى بوارى زانستى ده‌ریا سه‌لمێنه‌رێكى ترى گه‌وره‌یی موعجیزه‌ى قورئان و سوننه‌تى پیرۆزه‌ به‌ تایبه‌تى له‌ رووى ئیعجازى زانستييه‌وه‌و دووپاتى ده‌كاته‌وه‌ كه‌ هه‌تاوه‌كو زانست به‌ره‌و پێش بچێت به‌ڵگه‌ى نوىَ ده‌دۆزرێته‌وه‌ له‌سه‌ر سه‌رچاوه‌ به‌رزه‌كه‌ى ئه‌م په‌یامه‌ پیرۆزه‌ كه‌ په‌روه‌ردگارى باڵاده‌ست و رێكخه‌رو دانه‌رى هه‌موو ئه‌م نهێنييانه‌یه‌ له‌ هه‌موو سووچێكى ئه‌م گه‌ردوونه‌دا كه‌ هه‌موویان شایه‌تى ده‌ده‌ن و ئیشاره‌ت ده‌ده‌ن بۆ گه‌وره‌یی ده‌سه‌ڵاتى و فراوانى سۆزو میهره‌بانى.

سه‌رچاوه‌كان:
1-قورئانى پیرۆز.
2-ته‌فسیرى قرطبي (الجامع لأحكام القرآن ).
3-لسان العرب- إبن منظور.
4-مفردات ألفاظ القرآن-الراغب الأصفهاني.
5-مختار الصحاح/ أبي بكر الرازي.
6- كتێبى (منطقة المصب و الحواجز بين البحار في القرآن الكريم)/ له‌ بڵاوكراوه‌كانى: (هيئة الإعجاز العلمي في القرآن و السنة).
7-چه‌ند پێگه‌یه‌كى ئینته‌رنێت له‌وانه‌ پێگه‌ى:Dr. Zaghloul elnajjar