مردنى دڵ و مردنى مێشك

نووسینى:د. محمد على البار ـ رِاوێژكارى نه‌خۆشى یه‌كانى هه‌ناوى و رِاوێژكارى بزیشكى ئیسلامى. ئاماده‌کردنی : ئاودێر پێنجوێنی

بێگومان پێناسه‌ بۆ مردن، و زانینى نیشانه‌كانى و چۆنێتى ده‌ستنیشان كردنى زۆرى ده‌وێت. ئه‌كرێ بڵێین كه‌ به‌ ملیۆنه‌ها مرۆڤ دێنه‌ دنیاوه‌ و پاشان ده‌مرن و كۆچى دوایى ده‌كه‌ن به‌بێ ئه‌وه‌ى پێویستیان به‌وه‌ هه‌بێت كه‌ پزیشكێك ده‌ست نیشانى مردنه‌كه‌یان بۆ بكات. به‌ڵام هه‌ندێ جار ئه‌م ده‌ستنیشان كردنه‌ مردنه‌ به‌هه‌ڵه‌ ده‌كرێت، و به‌هۆیه‌وه‌ چه‌ندین زیندوو ده‌خرێنه‌ گۆرِه‌وه‌، پاشان ده‌رئه‌كه‌وێت كه‌ نه‌مردوون.

له‌م باره‌یه‌وه‌ (إبن أبي الدنيا) نوسراوێكى نووسیوه‌ ده‌رباره‌ى ئه‌وانه‌ى دواى مردن ژیاون. هه‌روه‌ها (ئيدطار ئالان بو) هه‌ندێ چیرۆكى نووسیوه‌ كه‌ تیایدا سكاڵا و رِووداوى هه‌ندێ كه‌س باس ده‌كات كه‌ خراونه‌ته‌ ناو گۆرِ به‌ڵام زیندوو بوون!! (كۆنت كارنیس كارنیكى) كۆمه‌ڵى پێشنیار و ئامۆژگارى نووسیوه‌ ده‌رباره‌ى دانانى ئامێرى بڵاوكردنه‌وه له‌ناو تابوته‌كاندا،و ئه‌گه‌ر كه‌سێك خرایه‌ ناو گۆرِ با ده‌لاقه‌ و كلاورِۆژنه‌یه‌ك له‌ گۆرِه‌كه‌یدا بكرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و كه‌سه‌ به‌كارى بهێنێت بۆ هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌, ئه‌گه‌ر له‌ كاتی بێهۆشى دا نێژرا و هێشتا نه‌مردبوو!!

كاتێك ده‌ست نیشان كردنى مردنى كه‌سێك كه‌ زیندوو بووه‌ و پاشان له‌هۆشخۆى چووه‌ هه‌روا سانانیه‌, ده‌ست نیشان كردنى مردنى تازه‌ له‌دایكبوویه‌ك قورستر و ئاڵۆزتره‌، زانایانى پێشوو منداڵى له‌دایكبوویان به‌ مردوو داده‌نا ئه‌گه‌ر قیژه‌ و ده‌نگى لێوه‌ نه‌هاتایه‌ یه‌كسه‌ر پاش له‌دایكبوون, چه‌ندین له‌دایكبوو هه‌یه‌ كه‌ سه‌ره‌تاى ژیانیان به‌ قیژاندن ده‌ست پێناكه‌ن؟! ده‌بێت چه‌ند مناڵى تازه‌ له‌دایكبوو نێژرابن و زینده‌ به‌چاڵ كرابن كه‌ تووشى ته‌نگه‌ نه‌فه‌سى هاتوون و سه‌ره‌تاى ژیانیان به‌ قیژه‌ و گریان نه‌بووه‌؟!

(شێخ محمد مختار السلامي) موفتى ووڵاتى تونس بۆچوونى فیقهزانانى پێشوو سه‌باره‌ت به‌ تازه‌ له‌دایكبووانێك كه‌ سه‌ره‌تاى ژیانیان به‌ قیژاندن و گریان ده‌ست پێ نه‌كردووه‌ روون كردۆته‌وه‌ و ده‌ڵێت: (خه‌لیلى كورِى ئیسحاق) ووتوویه‌تى:- تازه‌ له‌دایكبوو به‌ له‌بارچوو و مردوو دانانرێ به‌ مه‌رجێ قیژه‌یه‌كى لێوه‌بێ، ئه‌گه‌ر بشجووڵێت یان شیربخوات و یان میزیش بكات. ئه‌م ووته‌یه‌ ده‌نگ لێوه‌هاتنى كردۆته‌ پێوه‌رى ژیان، به‌ڵام ( اللخمي ) باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ جیاوازى هه‌یه‌ له‌ نێوان زانایاندا له‌سه‌ر جووڵه‌ و شیرخواردن و پژمیندا، (مالك) ده‌ڵێت: ته‌نها به‌وه‌ حوكمى ژیان نادرێ به‌سه‌رى دا! ( ابن حبيب ) ده‌ڵێت: ده‌بێ رۆژێك بژى و هه‌ناسه‌ بدات و چاوه‌كانى بكاته‌وه‌و ببزوێت و ده‌نگى لێوه‌ بێت ئه‌گه‌ر زۆر كزیش بێت، ئه‌مانه‌ به‌ڵگه‌ن بۆژیان. (ئیسماعیل) ده‌ڵێت: بزواندنه‌كه‌ى له‌ ده‌ره‌وه‌ به‌بىَ ده‌نگ وه‌كو بزواندنى ناو سكى دایكى حیسابى بۆ ده‌كرێت و به‌ ژیان ناژمێردرێت, (عبد الوهاب) بۆ به‌هێزكردنى ئه‌م بۆچوونه‌ ده‌ڵێت: كوژراویش (هه‌ندێك جار) ده‌جووڵێته‌وه‌, ( المازري ) ره‌خنه‌ له‌مه‌ ده‌گرێت و ده‌ڵێت: هیچ مانایه‌كى نى یه‌ كه‌ شیرخواردن به‌ به‌ڵگه‌ى ژیان دانه‌نرێت, چونكه‌ به‌ دڵنیایى یه‌وه‌ ده‌زنین كه‌ هه‌رگیز مردوو شیرناخوات, و شیرخواردن كارێكى خۆرِسك و سروشتى یانه‌ نى یه‌, هه‌روه‌ك (إبن الماجشون ) ده‌ڵێت: پژمین له‌وانه‌یه‌ به‌هۆى هه‌واوه‌ بێت, و میزكردن به‌هۆى خاوبوونه‌وه‌ى ده‌ركه‌كانه‌وه‌ بێت, به‌ڵام شیرخواردن ته‌نها دواى وویستنى نه‌بێت روونادات, و گومان كردن له‌وه‌دا كه‌ به‌ڵگه‌یه‌كى ژیانه‌ ده‌بێته‌ هۆى رووخاندنى چه‌ندین یاسا و دانراوى زه‌روور و پێویست …ئه‌م بابه‌ته‌ زۆر هه‌ڵده‌گرێ (بۆ زیاتر شاره‌زایى سه‌یرى كتێبه‌ فیقهى یه‌كان بكرێت), هه‌ندێك له‌ فوقه‌ها كاتێك كه‌ (عومه‌رى كورِى خه‌تاب) (خوا لێى رِازى بێت) بریندار كراو به‌ شمشێرى ( أبولؤلؤة )ى ئاگرپه‌رست لێى درا له‌ رِیزى مردووان ئه‌ژماریان ده‌كرد, له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه‌ قسه‌ى ده‌كرد و په‌یمانى ده‌دا و وه‌سى یه‌تى ده‌كرد, چونكه‌ پزیشكى ئه‌و كاته‌ كاتێك شیرى ده‌رخوارددا شیره‌كه‌ له‌ برینه‌كه‌وه‌ هاته‌ده‌ره‌وه‌, كه‌ ئه‌مه‌ش له‌و ده‌مه‌دا پێوه‌ربووه‌ بۆ مردن، بۆیه‌ ( إبن القاسم ) ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر یه‌كێكى تر له‌و كاته‌دا (عمر)ى بكوشتایه‌ ئه‌وا خوێنى له‌سه‌ر نه‌بوو، چونكه‌ بكوژى یه‌كه‌م ( أبولؤلؤة المجوسي ) بووه‌، و ئه‌گه‌ر له‌ كاتى برینداربوونه‌كه‌ى (عمر)دا كه‌سى بمردایه‌ ئه‌وا (عمر) میراتى وه‌رنه‌ده‌گرت، چونكه‌ (عمر) خۆى له‌ مردووان ئه‌ژمار ده‌كرا !!.

ئه‌مانه‌ هه‌مووى به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر دوو شت:

یه‌كه‌م:

به‌رِاستى نوژدارى زۆر له‌دواوه‌ بووه‌ له‌و ده‌مانه‌دا, به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ (عمر) (خوا لێى رِازى بێت) هه‌ر به‌ بریندارى له‌ مردووان ژمێردراوه‌, ئه‌گه‌ر له‌ سه‌رده‌مى ئێستادا بوایه‌ ئه‌گونجا به‌ ئاسانى چاره‌سه‌رى بۆ بكرێت و رِزگار بكرێت.

دووه‌م:

پێویسته‌ پێناسه‌ و دیارى كردنى مردن جێبهێڵین بۆ كه‌سانى تایبه‌ت به‌و كاره‌ كه‌ پزیشكان و نوژدارانه‌ خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ ڵا تَعْلَمُونَ (النحل:43), بێگومان ده‌ستنیشان كردنى مردن هه‌روا كارێكى سانا نى یه‌, كه‌ ئه‌گه‌ر بۆ كه‌سانى عه‌وام جێبهێڵرێت و هه‌موو كه‌سێك ده‌ستى تێوه‌ربدات ئه‌وا كاره‌ساتى زۆرى لێده‌كه‌وێته‌وه‌، و هه‌ڵه‌ له‌ ده‌ستنیشان كردندا كارێكى واده‌كات زۆر كه‌س حیسابى مردنى بۆ ده‌كرێت له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر زیندووه‌.

1- پێناسه‌ى مردن:

پێناسه‌ى مردن هاوته‌ریبه‌ له‌گه‌ڵ پێناسه‌ى ژیاندا به‌ڵام هه‌روه‌كو ووتمان كارێكى سانا نیه‌، هه‌رچه‌نده‌ نیشانه‌كانى مردن و ژیان, و بێگیان و گیاندار جیاوازن, و مرۆڤ به‌ سروشتى خۆى و به‌ زانیارى خۆى دركیان پێده‌كات، چونكه‌ گیاندار و زیندوو هه‌ناسه‌ ده‌ده‌ن، و ده‌خۆن، و گه‌شه‌ده‌كه‌ن، و زاووزێ ده‌كه‌ن، و ده‌بزوێن، هه‌رچه‌نده‌ شێوازى خواردن و گه‌شه‌ و زیادبوون و جووڵه‌یان جیاوازه‌ و باس كردنیان لێره‌دا پێویست نیه‌، قورسترین بوونه‌وه‌ریان كه‌ دیارى بكه‌ین ڤایرۆسه‌كانه‌، چونكه‌ وه‌ك بێگیان نه‌جووڵه‌یان هه‌یه‌ و نه‌گه‌شه‌ ده‌كه‌ن و نه‌هه‌ناسه‌ و نه‌خواردنیان هه‌یه‌, ئه‌مه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ى خانه‌ زیندووه‌كان…. به‌ڵام كاتێك ئه‌م ڤایرۆسانه‌ ده‌چنه‌ بوونه‌وه‌رێكى زیندووه‌وه‌ به‌ ئاره‌زووى خۆیان فه‌رماندارى تێدا ده‌كه‌ن, و ئه‌و بوونه‌وه‌ره‌ زیندوه‌ ده‌بێته‌ به‌نده‌یه‌كى ڤایرۆسه‌كه‌, و هه‌ڵسوكه‌وت و بزواندنى به‌ وویستى ئه‌و ده‌بێت.

هه‌موو دابه‌شبوونێكى ئه‌و خانانه‌ى تووشی ڤایرۆسه‌كان بووه‌ ڤایرۆسى تازه‌ى لێوه‌ به‌رهه‌م دێت, كه‌ دێنه‌ ده‌ره‌وه‌ بۆ رِووبه‌رِوو بوونه‌وه‌ى خانه‌ زیندوه‌كانى تر، ئه‌گه‌ر خواى گه‌وره‌ توانا و به‌رگرى نه‌به‌خشى یایه‌ به‌ لاشه‌ى زیندوو له‌ به‌رامبه‌ر هێرشى ڤایرۆسه‌كاندا ئه‌وا ڤایرۆسه‌كان ده‌بوونه‌ هۆى له‌ناوبردنى هه‌موو بوونه‌وه‌ره‌ زیندووه‌كان, هه‌ر له‌ بچوكترین به‌كتریاوه‌ تا سه‌رتنۆپى بوونه‌وه‌ره‌كان كه‌ مرۆڤه‌, ئه‌وه‌ى له‌ ڤایرۆسه‌كان سه‌ختتره‌ كۆمه‌ڵه‌ى ( الثرايون )ن كه‌ هۆكارن بۆ نه‌خۆشى (شێتى مانگا) و جۆره‌كانى، كه‌ ئه‌مانه‌ ته‌نها كۆمه‌ڵێك پرۆتینى رِووتن و هیچ ترشه‌ڵۆكێكى ناووكى یان تێدانى یه‌, له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا گه‌شه‌ ده‌كات و زیادده‌كات و نه‌خۆشیش ده‌خاته‌وه‌, كه‌ ئه‌مه‌ زانایانى بایۆلۆژى سه‌رسام كردوه‌. له‌ لاشه‌ى بوونه‌وه‌رى زیندووى فره‌خانه‌ى وه‌كو مرۆڤ یان ئاژه‌ڵ یان رِووه‌ك رِۆژانه‌ ملیۆنه‌ها ملیۆنه‌ها خانه‌ى جیاوازى تێدا ده‌مرێت، به‌ڵام خواى گه‌وره‌ له‌برى ئه‌وه‌ به‌ ملیۆنه‌ها خانه‌ى تر دروست ده‌كات و ئه‌م پرۆسه‌یه‌ به‌رده‌وام ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى ژیان درێژه‌ بكێشێت.

2- چه‌مكه‌ ئاینى یه‌كان بۆ مردن:

زۆرینه‌ى ئاین و فه‌لسه‌فه‌ ئه‌ده‌بیه‌كان پێیان وایه‌ كه‌ مردنى مرۆڤ بریتى یه‌ له‌ ده‌رچوونى گیان (روح) له‌ لاشه‌كه‌ى، به‌ڵام چۆنێتى ده‌رچوونه‌كه‌ى نه‌زانراوه‌, ئه‌م چه‌مكانه‌ له‌ناو گه‌له‌ پێشووه‌كانى (میێرى و بابلى و ئاشورى و چینى و هیندى و ئیغریقى) هه‌بووه‌.

ئێستاش له‌لاى موسوڵمان و جووله‌كه‌ و گاور و هیندۆك و بوزى و بیروباوه‌رِى شه‌نتوى ژاپۆنى ئه‌م چه‌مكانه‌ به‌كاردێت و هه‌مان بۆچوونیان هه‌یه‌, بوزى و هیندۆك و شه‌نتو باوه‌رِیان وایه‌ كه‌ (رِۆح) سێبه‌رێكى حه‌پس كراوه‌ له‌ لاشه‌دا به‌تایبه‌تى له‌ سه‌ردا، و ده‌رناچێت مه‌گه‌ر به‌ سووتاندنى لاشه‌ و شه‌ق كردنى كه‌لله‌ى سه‌ر نه‌بێت. پاشان هیندۆك و بوزى باوه‌رِیان وایه‌ كه‌ گوێزانه‌وه‌ى گیان (رِۆح) هه‌یه‌، ورِۆحى خراپ و به‌دخود له‌ شتى خراپ و به‌دخوددا دووباره‌ ده‌بێته‌وه‌ و ده‌كرێته‌ ناوى, وه‌كو: سه‌گ و به‌راز و تيَى دا ده‌مێنێته‌وه‌ تاكو پاك ده‌بێته‌وه‌، و گیان (روح)ى پاك و چاك ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ لاشه‌ى پاك و چاك تاكو ده‌گاته‌ قۆناغى (نێرڤانا), كه‌ بریتى یه‌ له‌ خۆشبه‌ختى هه‌تاهه‌تایى و ره‌ها له‌ رۆحێكى په‌یوه‌ست به‌ خواى گه‌وره‌وه‌.

له‌ ئیسلامدا مردن به‌ ده‌رچوونى گیان له‌ لاشه‌ ناوزه‌د ده‌كرێت, كه‌ خواى گه‌وره‌ فریشته‌یه‌كى ته‌رخان كردووه‌ بۆئه‌و مه‌به‌سته‌ و هه‌ڵده‌ستێت به‌ ده‌رهێنانى گیان له‌لاشه‌، خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ طَيِّبِينَ ێقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ (النحل:32),

وه‌ ده‌فه‌رموێت وَلَوْ تَرَى إِذْ ێتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُواْ الْمَلآئِكَةُ ێضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِيقِ (اڵنفال:50),

یان: قُلْ ێتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ المَوْتِ الَّذي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُون و وَلَو تَرى اِذ الظَالِمُونَ في غَمَراتِ المَوتِ وَالمَلائِكَةِ بَاسِطًو أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمْ , ئه‌مانه‌ و چه‌ندین ئایه‌تى تر كه‌ له‌ قوئانى پیرۆزدا ئاماژه‌ به‌ومه‌به‌سته‌ ده‌ده‌ن, و هه‌موویان به‌ رِاشكاوى پێناسه‌ى مردن به‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ ده‌رچوونى گیان (روح)ه‌ له‌ لاشه‌ به‌هۆى فریشته‌ى گیان كێشانه‌وه‌ كه‌ (ملك الموت)ه‌، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌ى پێغه‌مبه‌ریش (صلى الله عليه وسلم) له‌م باره‌یه‌وه‌ زۆره‌ كه‌ چۆنێتى ده‌رچوونى روح له‌لاشه‌ به‌هۆى فریشته‌وه‌ رِوون ده‌كاته‌وه‌, و باسى ئاسان ده‌رچوونى گیانى مرۆڤى برِوادار وه‌كو چوونه‌ خواره‌وه‌ى ئاو به‌ ده‌مى كه‌سێكى تینوودا باس ده‌كات، و ده‌رچوونى گیانى بێباوه‌رِیش وه‌كو ته‌لێكى درِكاوى له‌ناو لۆكه‌ى ته‌رِدا ده‌ربهێنرێ باس ده‌كات.

مردن گواستنه‌وه‌ى گیان (روح)ه‌ له‌لاشه‌ بۆناو ناز و نیعمه‌ت یان بۆناو سزا و ئازار، روح دروستكراوێكى په‌روه‌ردگاره‌ و هه‌رگیز له‌ناو ناچێت و هه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌، به‌ڵام مه‌به‌ست له‌ مردن جیابوونه‌وه‌یه‌تى له‌لاشه‌، (إبن القیم) له‌ پێناسه‌ى مردندا ده‌ڵێت: (راستتر وایه‌ بووترێت مردنى نه‌فسه‌كان بریتى یه‌ له‌ جیابونه‌وه‌ى رۆحه‌كان له‌لاشه‌ و ده‌رچوونه‌ لێیان ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست پيَى ئه‌مه‌ بێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست پيَى ئه‌وه‌ بێت كه‌ رۆحه‌كه‌ نامێنێت و ده‌بێت به‌ نه‌بوو ئه‌وا به‌م شێوه‌یه‌ نامرێت), هه‌روه‌ها پێشه‌وا ( غزالي ) به‌م شێوه‌یه‌ باسى ده‌كات: (به‌راِستى مردن ته‌نها گۆرِینى حاڵه‌ته‌ و روح ده‌مێنێته‌وه‌ له‌دواى جیابونه‌وه‌ى له‌لاشه‌، ئیتر یان سزا ده‌درێت یان به‌خشش ده‌كرێت، ئه‌و جیابوونه‌وه‌ی له‌لاشه‌ واته‌ پچرِانى رِه‌فتاركردنى به‌ لاشه‌وه‌، و ده‌رچوونى لاشه‌ له‌ گوێرِایه‌ڵى روح, چونكه‌ ئه‌ندامه‌كانى لاشه‌ ئامێرن به‌ده‌ستى روحه‌وه‌، و مردن ده‌سته‌واژه‌یه‌كى بێگوێیی ئه‌ندامه‌كان ده‌گه‌یه‌نێت به‌گشتى), له‌ كۆتایى دا ده‌ڵێت: (ناگونجێت په‌رده‌ له‌سه‌ر نهێنى یه‌كانى مردن ئاشكرا بكرێت، چونكه‌ كه‌سێك كه‌ به‌هاى ژیان نه‌زانێ به‌هاى مردنیش نازانێ), پێشه‌وا ( الطحاوي ) له‌ عه‌قیده‌كه‌ى دا ده‌ڵێت : (ونؤمن بملك الموت الموكل بقبض أرواح العالمين) واته‌: باوه‌رِمان هه‌یه‌ به‌ فریشته‌ى مردن كه‌ كارى كێشانى رۆحه‌كانى مه‌ردومان به‌و سپێردراوه‌، راڤه‌كاره‌كه‌ى ده‌ڵێت: راستتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بڵێین مردن بریتى یه‌ له‌ جێهێڵانى رۆحه‌كان بۆ لاشه‌كان و هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌یان, شێخى ئیسلام (إبن تیمیه‌) ده‌فه‌رموێت: چه‌ندین فه‌رمووده‌ له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ (صلى الله عليه وسلم) هاتووه‌ ده‌رباره‌ى روح كێشان و سزادان و به‌خشاندنى, كه‌ پێى ده‌ووترێت: ده‌رچۆ ده‌ره‌وه‌ ئه‌ى رۆحه‌ پاكه‌كه‌ …

دكتۆر ( أبوزيد ) له‌ لێكۆڵینه‌وه‌ به‌پێزه‌كه‌ى دا به‌ناوى: (أجهزة الإنعاش وحقيقة الوفاة بين الفقهاء والأطباء) دا ده‌ڵێت: (به‌رِاستى مردن جیابوونه‌وه‌ى روح و جه‌سته‌یه‌, و ئه‌و جیابوونه‌وه‌یه‌ رزگار بوونى هه‌موو ئه‌ندامه‌كانى لاشه‌یه‌ له‌ژێر رِكێفى روح دا, به‌جۆرێك هیچ سیستمێكى لاشه‌ سیفه‌تى ژیانى تآدا نامێنێت).

3- نیشانه‌كانى مردن لاى فوقه‌ها:

باسمان كرد كه‌ مردن بریتى یه‌ له‌ جیابوونه‌وه‌ى روح له‌لاشه‌، ئه‌بێ ئه‌وه‌ش بزانین كه‌ ئه‌م چه‌مكانه‌ (میتافیزیكین) (واته‌: له‌ودیوى سروشته‌وه‌ن), و ناتوانین به‌رجه‌سته‌یان بكه‌ین, چونكه‌ ئێمه‌ مه‌عریفه‌ى روح و سه‌رناوه‌كه‌ى (كنه‌)شى نازانین, و چۆنێتى تێچوون و ده‌رچوونى روح نازانین به‌ كۆمه‌ڵێك نیشانه‌ نه‌بێت, له‌ هه‌مان لێكۆڵینه‌وه‌ى (د. بكر ڕبوزید/ سه‌رۆكى كۆمه‌ڵگه‌ى فیقهى ئیسلامى)دا هاتووه‌ كه‌ زانایان هه‌ندێ نیشانه‌یان كردووه‌ به‌ به‌ڵگه‌ به‌پێى فه‌رموده‌كانى پێغه‌مبه‌رى خوا ((صلى الله عليه وسلم)) كه‌ باسیان ده‌كه‌ین:

– عن أم سلمة (رضي الله عنها) أن رسول الله (صلى الله عليه وسلم) قال: (إن الروح إذا قبض أتبعه البصر) أخرجه مسلم, واته‌: به‌رِاستى كاتێك روح ده‌كێشرێت چاو شوێنى ده‌كه‌وێت.

– عن شداد بن اوس یرفعه (إذا حضرتم موتاكم فأغمضوا البصر, فإن البصر يتبع الروح، وقولوا خيراً، فإنه يؤمن على مايقول أهل الميت) اخرجه احمد فی مسنده, واته‌: كاتێك ئاماده‌ى مردنى كه‌سێكتان بوون چاوه‌كانى بۆ دابخه‌ن چونكه‌ چاو شوێن روحه‌كه‌ ده‌كه‌وێت، و خێر و چاكه‌ بڵێن, چونكه‌ ئه‌و داواى وه‌رگرتنى ئه‌وه‌ ده‌كات كه‌ ئێوه‌ ده‌یڵێن, كه‌واته‌ ده‌ستنیشان كردنى زه‌قبوونى چاوى مردوو نیشانه‌یه‌كى گرنگه‌ بۆ ده‌رچونى (روح), و جیابونه‌وه‌ى له‌ لاشه‌كه‌ى، زانایان هه‌ندێ نیشانه‌ى مردنیان باس كردووه‌ له‌وانه‌: وه‌ستانى هه‌ناسه‌، شلبوون و خاوبوونه‌وه‌ى پيَیه‌كان و رِانه‌وه‌ستانیان، به‌رزكردنه‌وه‌ و پچرِانى له‌په‌ ده‌سته‌كان، و خواربوونى لووت و كشانى پێستى روخسار، و رِۆچوونى لاجانگ، و گرژبوونى جوتیله‌ گون و چوونه‌ سه‌ره‌وه‌یان و مانه‌وه‌ى پێسته‌كه‌ى، و سارد بوونه‌وه‌ى لاشه‌.

بێگومان ئه‌م نیشانانه‌ هه‌موویان نیشانه‌ى چه‌سپاونین بۆ مردن، جگه‌ له‌ وه‌ستانى هه‌ناسه‌ كه‌ پێویسته‌ بۆ ماوه‌یه‌ك به‌رده‌وام بێت، زانایان وریایى یانداوه‌ له‌ هه‌ندێ ئه‌گه‌رى هه‌ڵه‌ له‌ ده‌ستنیشان كردنى مردندا, (النووی) ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر گومان كرا له‌وه‌ى كه‌ نه‌خۆشى یه‌كى هه‌بێت و وازانرا كه‌ تووشی (سكته‌) بووه‌, یان نیشانه‌كانى ترس و تۆقینى تيَدا بوو, ئه‌وا دواده‌خرێت تا بۆنى لاشه‌كه‌ ده‌گۆرِێت.

4- نیشانه‌كانى مردن لاى نوژداران و پزیشكان:

ڕاوه‌ستانى هه‌ناسه‌ و دڵ و وه‌ستانى سوورِى خوێن: وه‌ستانى هه‌ناسه‌ و دڵ و سورِى خوێن به‌ وه‌ستانێك كه‌ گه‌رِانه‌وه‌یان نه‌بێت بریتى یه‌ له‌ نیشانه‌ى جیاكه‌ره‌وه‌ى مردن و ژیان، رِاسته‌ كه‌ پزیشكان ده‌توانن بۆ ماوه‌ى دوو كاتژمێر یان زیاتر لێدانى دڵ بوه‌ستێنن له‌ كاتى نه‌شته‌رگه‌رى كردنه‌وه‌ى دڵدا، به‌ڵام سوورِى خوێن ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌ى چه‌ند چركه‌یه‌كیش بێت ناوه‌ستێت، هه‌روه‌ها هه‌ناسه‌دانى ئاسایى رِاده‌گیرێت له‌كاتى به‌نج كردنى گشتى بۆ هه‌موو حاڵه‌ته‌كان و له‌ كاتى ئه‌نجامدانى نه‌شته‌رگه‌رى دا، كه‌ به‌هۆى ئامێرى هه‌ناسه‌پێده‌ره‌وه‌ كه‌ پێى ده‌ووترێت (Respirator) هه‌وا ده‌كرێته‌ سى یه‌كانیانه‌وه‌, هه‌روه‌ها بۆ كاتى وه‌ستانى هه‌ناسه‌ به‌كارده‌هێنرێت له‌كاتى فریاكه‌وتندا, یان به‌هۆى فووكردنه‌ ده‌م (Mouth-to-mouth Breathing)هه‌وا ده‌كرێته‌ سى یه‌كانى یه‌وه‌, یان به‌هۆى ئامێرى فووتێكردنه‌وه‌ كه‌ پيَى ده‌ووترێت كیسى ئه‌مبو (Ambu bag) كه‌ فریاگوزارانى ته‌ندروستى هه‌ڵیده‌گرن له‌ جانتاكانیاندا، له‌ هه‌موو ئه‌م حاڵه‌تانه‌دا هه‌ناسه‌دان به‌رده‌وامه‌ ئه‌گه‌ر به‌رِێگایه‌كى (میكانیكى) نائاساییش بێت, كه‌ به‌ زۆرى بۆ ماوه‌یه‌كى دیارى كراو ده‌بێت, و دوایی كه‌سه‌ تووش بووه‌كه‌ ده‌گه‌رِێته‌وه‌ بۆ هه‌ناسه‌دانى ئاسایی, لێره‌دا هه‌ندێك حاڵه‌ت هه‌یه‌ كه‌ تووشبوو ناگه‌رِێته‌وه‌ بۆ هه‌ناسه‌دانى سروشتى به‌ڵكو به‌درێژایى ژیانى به‌و شێوه‌یه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ و پشت به‌ ئامێرى هه‌ناسه‌پێده‌ر ده‌به‌ستێت، وه‌كو له‌ حاڵه‌تى ئیفلیجى مناڵاندا رووده‌دات، كه‌ تووشی ناوه‌ندى سه‌ره‌كى هه‌ناسه‌دان له‌ لاكێشه‌ مۆخدا ده‌بێت (Medulla failure)، كه‌ له‌ژێر ناوى (Poliomyelitis Bulbar)دا ناسراوه‌ (واته‌ ئه‌و ئیفلیجى یه‌ى مناڵان كه‌ تووشى سه‌لكى مێشك ده‌بێت), هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ش كه‌ تووشى نه‌خۆشی شكست هێنانى سى یه‌كان بوون (Respiratory failure) پێویستیان به‌ به‌كارهێنانى ئه‌و ئامێرى هه‌ناسه‌پێده‌ره‌ هه‌یه‌, به‌ تایبه‌تى ئامێرى هه‌ناسه‌پێده‌رى یارمه‌تیده‌ر كه‌ هاوكارى كه‌سى تووشبوو ده‌كات هه‌ناسه‌ بدات له‌گه‌ڵ هه‌ناسه‌ى سروشتى خۆى دا، نموونه‌ى ئه‌مانه‌ ئامێرى هه‌ناسه‌ پێده‌رى تایبه‌تى (بینیت)ه‌ (Bennette Respirator), یان هه‌ر جۆره‌ ده‌زگایه‌كى تر له‌و ده‌زگایانه‌.

پزیشكان رِاده‌هێنرێن له‌سه‌ر وه‌ستانى سوورِى خوێن و وه‌ستانى لێدانى دڵ به‌ شێوه‌یه‌كى یه‌كجاره‌كى به‌م نیشانانه‌ى خواره‌وه‌:

1- وه‌ستانى لێدان له‌ خوێنبه‌ره‌ لێده‌ره‌كانى: مه‌چه‌ك و بازوو و لاجانگ و رِان كاتێك كه‌ لێدانیان بۆ ده‌گیرێت.

2- وه‌ستانى دڵ، كه‌ پشت به‌وه‌ ده‌به‌ستێت لێدانى دڵ نابیستین به‌هۆى ئامێرى (السماعة الطبية ), كه‌ پێویسته‌ ده‌ربكه‌وێت ئه‌و دڵ وه‌ستانه‌ به‌رده‌وامه‌ به‌لانى كه‌مه‌وه‌ بۆ (پێنج خوله‌ك), له‌ كاتى وه‌ستانى كتوپرِى دڵدا پێویسته‌ به‌ به‌رده‌وامى هه‌وڵى فریاگوزارى بۆ ئه‌و كه‌سه‌ بدرێت به‌ پاڵه‌په‌ستۆ خستنه‌ سه‌ر خواره‌وه‌ى قه‌فه‌سه‌و كۆڵه‌كه‌ى سنگ به‌ پاڵه‌په‌ستۆیه‌كى به‌رده‌وام و به‌دواى یه‌كدا به‌ تێكرِایى (60)جار له‌یه‌ك خوله‌كدا, له‌هه‌مان كاتدا پێویسته‌ هه‌ناسه‌ى ده‌ستكردى بۆ ئه‌نجام بدرێت به‌هۆى ده‌م بۆ ده‌م یان به‌هۆى ئامێرى (ئه‌مبو) به‌ تێكرِایى (10 تا 15)جار له‌ یه‌ك خوله‌كدا, هه‌روه‌ها به‌كارهێنانى ده‌زگاى رێگرى له‌رینه‌وه‌ (Defibrillator) بۆ گێرِانه‌وه‌ى لێدانى دڵ، ئه‌مه‌ش به‌ پێدانى بارگه‌ى كاره‌بایى بۆ ئه‌و دڵه‌ وه‌ستاو و له‌كاركه‌وتووه‌.

پێویسته‌ ئه‌م پرۆسه‌یه‌ بۆ ماوه‌ى (نیو كاژێر) به‌رده‌وام بێت، و له‌ هه‌ندێ حاڵه‌تدا زیاتر ده‌بێت كاتێك هه‌ندێ نیشانه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ئه‌گه‌رى گه‌رِانه‌وه‌ى سوورِى خوێنى لێده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر سوورِى خوێن به‌ یه‌كجاره‌كى وه‌ستا و هه‌ناسه‌دانیش به‌ ته‌واوى وه‌ستا كه‌ جارێكى تر ئه‌گه‌رى گه‌رِانه‌وه‌یان نه‌بێت، با هه‌وڵه‌ فریاگوزارى یه‌كانیش به‌رده‌وام بێت، ئیتر پزیشكى تایبه‌ت كاتى مردنى كه‌سه‌كه‌ رِاده‌گه‌یه‌نێت, هه‌روه‌ها نیشانه‌ گه‌لێكى لاوه‌كى تر هه‌ن بۆ وه‌ستانى سوورِى خوێن, كه‌ ئه‌مانه‌ش له‌ په‌رتووكه‌ نوژدارى یه‌ شه‌رعى یه‌كاندا به‌ شێوه‌یه‌كى تایبه‌ت باسیان لێوه‌كراوه‌, و زۆربه‌یان نیشانه‌ و پشكنینى ئاسایین كه‌ له‌ كاتى بوونى گومان له‌ مردندا ئه‌نجام ده‌درێن, به‌ سروشتى حاڵ ده‌ستنیشان كردنى مردن ته‌واو ده‌بێت له‌ دواى وه‌ستانى یه‌كجاره‌كى سوورِى خوێن و هه‌ناسه‌, و ئیتر پێویست به‌ چاوه‌رِوانى گۆرِانى زیاتر ناكات, به‌ڵام له‌ زۆرێك له‌ یاساكاندا هاتووه‌ كه‌ مردوو نابێت بنێژرێت له‌ دواى ده‌ستنیشان كردنى مردنه‌كه‌ى بۆ ماوه‌ى چه‌ند كاتژمێرێك, له‌وانه‌ له‌ یاساى (میێرى)دا هاتووه‌ له‌ هاویندا دواى (8) كاژێر له‌زستاندا (12) كاژێر ده‌بێت تێپه‌رِێت به‌سه‌ر مردنه‌كه‌ى دا ئینجا ئیجازه‌ى ناشتنى ده‌درێت, هه‌روه‌ها رِێگانادرێت كه‌ ته‌رمى مردوو یه‌كسه‌ر رِه‌وانه‌ى به‌فرگره‌ (ثلاجه)ى نه‌خۆشخانه‌ یان ژورى توێژینه‌وه‌ بكرێت لانى كه‌م دواى (2) كاتژمێر له‌ دواى مردنه‌كه‌یه‌وه‌ نه‌بێت. چونكه‌ زانراوه‌ زۆرێك له‌ خانه‌كانى لاشه‌ى مردووه‌كه‌ به‌ زیندویى ده‌مێنێته‌وه‌ له‌ دواى ئاشكراكردنى مردنه‌كه‌ى دا, بۆیه‌ ده‌بینین كه‌ خانه‌كانى ماسولكه‌كان وه‌ڵامى ئاگادارى یه‌ كاره‌بایى یه‌كان ده‌ده‌نه‌وه‌، و خانه‌ گه‌لێكى جگه‌ر به‌رده‌وام ده‌بن له‌ گۆرِینى شه‌كرى (گلوكوز) بۆ (گلایكۆجین), پێویسته‌ بزانین كه‌ خانه‌ زیندووه‌كان هه‌موویان له‌یه‌ك كاتدا نامرن، چونكه‌ جیاوازى هه‌یه‌ له‌ خێرایى مردنیان و تیاچوونیان له‌ دواى مردنى مرۆڤه‌كه‌وه‌, ئه‌گونجێت ته‌مه‌نى ئه‌م خانانه‌ درێژه‌ی پيَبدرێت له‌ كاتێكدا كه‌ بخرێته‌ ناو گیراوه‌یه‌كى به‌ستووه‌وه‌, و به‌ به‌كارهێنانى ترومپایه‌كى (Cold Pulsatile Perfusion 4c), به‌م پێیه‌ ده‌توانرێت ئه‌ندام و خانه‌ى كه‌سه‌ مردووه‌كه‌ به‌كاربهێنرێت بۆ كه‌سێكى ترى نه‌خۆش كه‌ پێویستى پيَى هه‌بێت.

5- مردنى مێشك:

پێناسه‌ى پزیشكى دێرین بۆ مردن بریتی بوو له‌ وه‌ستانى دڵ و وه‌ستانى سوورِى خوێن و هه‌ناسه‌دان, ئه‌م پێناسه‌یه‌ ساڵانه‌ بۆ سه‌دان ملیۆن له‌ حاڵه‌ته‌كانى مردن پیاده‌ ده‌كرێت, به‌ڵام حاڵه‌ت گه‌لێك هه‌یه‌ كه‌ ئه‌م چه‌مكه‌ى به‌سه‌ردا ناسه‌پێت به‌هۆى پێشكه‌وتنى خێرای فاكته‌ره‌كانى بوژانه‌وه‌وه‌.بۆ نموونه‌ له‌ به‌ریتانیادا هه‌موو ساڵێك نیو ملیۆن كه‌س به‌پيَى ئه‌و چه‌مكه‌ كۆنه‌ به‌ مردوو ده‌ژمێردرێن، كه‌ بریتى یه‌ له‌ وه‌ستانى دڵ و سوورِى خوێن و هه‌ناسه‌دانى یه‌كجاره‌كى, به‌ڵام چوار هه‌زار حاڵه‌تیان ئه‌و پێناسه‌یه‌ی به‌سه‌ردا ناسه‌پێت (له‌ هه‌زاردا 8 كه‌س) به‌هۆى پێشكه‌وتنى ئامێره‌كانى بووژانه‌وه‌ و هه‌ناسه‌پێده‌ر كه‌ به‌كارده‌هێنرێن بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌, كه‌ به‌كارهێنانى ئه‌م ئامێرانه‌ سوورِى خوێن به‌رده‌وام ده‌كات و لێدانى دڵ نوێ ده‌كاته‌وه‌ و به‌هۆیه‌وه‌ سى یه‌كان به‌رده‌وام هه‌ناسه‌ ده‌ده‌ن، ئه‌م حاڵه‌تانه‌ به‌ زۆرى به‌هۆى رووداوى ئۆتۆمبێله‌وه‌ بۆ كه‌سێكى ساغ رووده‌ده‌ن و ده‌بێته‌ هۆى روودانى كاه‌ساتێكى گه‌وره‌ له‌ مێشكدا, له‌به‌رئه‌وه‌ى كه‌ سه‌نته‌ره‌كانى كۆنترۆڵ كردنى هه‌ناسه‌دان و سوورِى خوێن له‌ مێشكدان (له‌ قه‌دى ده‌ماغدا) ئه‌وا به‌ركه‌وتنى ئه‌م شوێنانه‌ ده‌بێته‌ هۆى مردن.

له‌ حاڵه‌تى مردنى ده‌ماغدا له‌گه‌ڵ پشكنینى به‌رده‌وامى پزیشكان رِوون ده‌بێته‌وه‌ كه‌ مێشك مردووه‌ و جارێكى تر چاك نابێته‌وه‌, له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه‌ كارى دڵ و هه‌ناسه‌دان (كه‌ ده‌ست كردن) به‌رده‌وامه‌ به‌ڵام كارێكى كاتى یه‌, و هیچ سوودێكى پێناگه‌یه‌نێت، چونكه‌ ئه‌و دڵه‌ به‌ دڵنیایی له‌ ئیش ده‌كه‌وێت له‌ دواى چه‌ند كاتژمێرێك یان ئه‌وپه‌رِى رِۆژێك له‌ دواى مردنى مێشك، ئه‌گه‌ر چى له‌ هه‌ندێك حاڵه‌تدا توانراوه‌ ئه‌و ماوه‌یه‌ درێژ بكرێته‌وه‌ به‌هۆى ده‌زگاى پێشكه‌وتووى تریشه‌وه‌ بۆماوه‌ى (68) رِۆژ له‌ دواى مردنى مێشك, به‌م شێوه‌یه‌ كۆمه‌ڵێك سیفاتى دیارى كراو په‌یدا بوون كه‌ باسی مردنى مێشكیان ده‌كرد، یه‌كه‌م لایه‌نێك كه‌ ئاماژه‌ى دا به‌ بابه‌تى مردنى مێشك قوتابخانه‌ى پزیشكى فه‌رنسی بوو له‌ساڵى (1959)دا كه‌ ناویان لێنا (قۆناغى دواى بوورانه‌وه‌ Coma depasse), و پزیشكه‌ پسپۆرِه‌ فه‌ره‌نسى یه‌كان ده‌ستیان كرد به‌ دیارى كردنى هه‌ندێ نیشانه‌ بۆ مردنى مێشك، له‌ كاتێكدا كه‌ لێدانى دڵ به‌رده‌وام بێت و سوورِى خوێنیش خوێن ده‌گوێزێته‌وه‌ بۆ هه‌موو به‌شه‌كانى لاشه‌ جگه‌ له‌ مێشك, پاشان ساڵى (1968) قوتابخانه‌ى پزیشكى ئه‌مه‌ریكى له‌م بواره‌دا سه‌ریهه‌ڵدا كه‌ بریتى بوو له‌ لیژنه‌یه‌كى تایبه‌ت كه‌ له‌ زانكۆى (هارفارد) دیاریكرا (Ad Hoc Committee), كه‌ ئه‌م لیژنه‌یه‌ هه‌ستا به‌ لێكۆڵینه‌وه‌ى بابه‌تى مردنى مێشك، و كۆمه‌ڵێك نیشانه‌یان بۆ دانا به‌م شێوه‌یه‌:

1- بوورانه‌وه‌ى ته‌واو و وه‌ڵام نه‌دانه‌وه‌ بۆ هیچ كاریگه‌رى یه‌ك.

2- نه‌بزواندن (به‌لانيكه‌م ده‌بێت كاتژمێرێك چاودێرى لاشه‌كه‌ بكرێت).

3- هه‌ناسه‌نه‌دان (له‌ كاتى وه‌ستاندنى یان لابردنى ئامێرى هه‌ناسه‌پێده‌ر).

4- نه‌بوونى هیچ كردارێكى كاردانه‌وه‌.

5- وێنه‌ى كاره‌بایى مێشك بگیرێت و ده‌ركه‌وێت كه‌ مێشك هیچ جۆره‌ چالاكى یه‌كى كاره‌بایی نه‌ماوه‌ (Flat E.E.G), ئه‌م پشكنینه‌ ئیجبارى نى یه‌ به‌ڵكو ته‌نها دڵنیاكه‌ره‌وه‌یه‌ له‌ روودانى مردنى مێشك.

دواتر كۆمه‌ڵه‌ى (مینیسوتا) له‌ ساڵى (1971) هه‌ستان به‌ پێشكه‌ش كردنى هه‌ندێ دیارده‌ى لێكچوو له‌گه‌ڵ جیاوازى له‌ درێژه‌ى نیشانه‌كانى ده‌ستنیشان كردنى مردنى مێشكدا, و رِایانگه‌یاند كه‌ ده‌بێت هۆكارى مردنى مێشك ئاشكرابێت, هه‌روه‌ها هیچ جووڵه‌یه‌كى خۆیى (ژاتى) له‌و لاشه‌یه‌وه‌ نه‌یه‌ت, و به‌ ته‌واوى هه‌ناسه‌دانى بوه‌ستێت له‌ كاتى لابردنى ئامێرى هه‌ناسه‌پێده‌ردا, و هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كى نه‌بێت, و ده‌بێت ئه‌م مه‌رجانه‌ به‌بێ گۆرِان ماوه‌ى (12) كاتژمێر بخایه‌نێت, ساڵى (1968) له‌ شارى (سیدنى) ووڵاتى ئوسترالیا كۆمه‌ڵه‌ى پزیشكى نێوده‌وڵه‌تى هه‌ستا به‌ گرێدانى كۆنگره‌یه‌ك له‌سه‌ر توێژینه‌وه‌ى مرد