كه‌شتیى(نووح) ئیعجازێكى دره‌خشانى قورئانى پیرۆزه‌

كه‌شتیى(نووح) ئیعجازێكى دره‌خشانى قورئانى پیرۆزه

چیرۆكى حه‌زره‌تى نووح – دروودى له‌سه‌ر بێت – له‌ قورئانى پیرۆزدا به‌ یه‌كێك له‌ موعجیزه‌ غه‌یبىیه‌كان داده‌نرێت، كه‌ ئاسه‌واره‌ دۆزراوه‌كانى سه‌رده‌م پشتى ده‌گرن. هه‌روه‌ك ئه‌م ئاسه‌وارانه‌ به‌سه‌رهاتى كه‌شتىیه‌كه‌ى نووح له‌و ئه‌فسانه‌ سه‌یر و سه‌مه‌رانه‌ خاوێن ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ سه‌رچاوه‌كانى تر – واته‌ جگه‌ له‌ قورئانى پیرۆز – ئاوێته‌ى ئه‌و چیرۆكه‌یان  كردووه‌.‌

وه‌رگێرِان و ئاماده‌كردنى له‌ سه‌رچاوه‌كانه‌وه‌: فارووق رِه‌سوول یه‌حیا

چیرۆكى نووح له‌ ئه‌ده‌بیاتى شارستانێتىیه‌ دێرینه‌كاندا:

چیرۆكه‌كانى له‌مه‌رِ تۆفان و كه‌شتیى نووح له‌ سه‌رانسه‌رى دنیادا بڵاوه‌ و، هه‌ر له‌ مێژوویه‌كى یه‌كجار كۆنه‌وه‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتى خۆرهه‌ڵاتى نزیك و، هیندستان و، بۆرما و، چین و، مه‌لایۆ و، ئوستورالیاو، دوورگه‌كانى ئۆقیانووسى ئارام و، هه‌موو كۆمه‌ڵگاكانى هیندىیه‌ سووره‌كاندا هاتووه‌ و، هه‌ریه‌كه‌یان به‌ شێوه‌یه‌ك و به‌ ناوى جیاجیا لێى دواون( 1).
هه‌تا كۆتایى سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌میش خه‌ڵكى له‌و برِوایه‌دا بوون كه‌ “ته‌ورات ” كۆنترین سه‌رچاوه‌ى چیرۆكى تۆفانى نووح بێت، به‌ڵام ئاسه‌واره‌ دۆزراوه‌كانى كۆتایى سه‌ده‌ى ناوبراو له‌ عێراقدا سه‌لماندیان كه‌ كۆنترین سه‌رچاوه‌ باسى ئه‌و چیرۆكه‌ى كردبێت هى “سوومه‌رىیه‌كان “ه‌ (3500-3000 پ.ز)! ئه‌وه‌بوو تیمێكى ئاسه‌وارناسى ئه‌مریكى له‌ نێوان ساڵه‌كانى (1889-1890ز)دا له‌ شارى “نیبوور ” ئه‌و تاته‌ قورِینه‌یان (دۆزییه‌وه‌ كه‌ سۆمه‌رىیه‌كان چیرۆكى ناوبراویان له‌سه‌ر نووسیوه‌ته‌وه‌)(2).

دواى سۆمه‌رىیه‌كان، “بابلىیه‌كان ” (1894-1595 پ.ز) باسى كه‌شتى و تۆفانه‌كه‌یان كردووه‌. كاتى كه‌ له‌ ساڵى (1872ز)دا توانرا پارچه‌ په‌رت و بڵاوه‌كانى “داستانى گه‌لگامش ” به‌ یه‌كه‌وه‌ بنووسێنرێته‌وه‌، ده‌ركه‌وت له‌ تابلۆى یازده‌هه‌میدا باس له‌ كه‌شتى و رِوودانى تۆفانه‌كه‌ ده‌كات(3 ).

ئنجا دواى ئه‌وان، ته‌وراتى جووله‌كه‌كان له‌ پله‌ى سێهه‌مدا دێت و، وێرِاى ده‌سكارى و قه‌ڵه‌م تێبردنى نووسه‌ره‌كانى(4 )، به‌ پوختى رِوودانى تۆفانێك ده‌گێرِێته‌وه‌ كه‌ “نووح ” (تێبینى: ته‌ورات حه‌زره‌تى نووح به‌ مرۆڤێكى باش ناو ده‌بات، نه‌ك به‌ پێغه‌مبه‌ر) كه‌شتىیه‌كى دروست كردووه‌ و، خۆى و خێزانى و (ته‌ورات باسى ئیماندارانى شوێنكه‌وته‌ى نووحى تێدا نييه‌)(5 ) ئنجا له‌ هه‌موو جۆره‌ ئاژه‌ڵێك نێر و ميَیه‌كى له‌ناو كه‌شتىیه‌كه‌دا هه‌ڵگرتووه‌(6 ).
هه‌رچه‌ند هه‌ندى له‌و سه‌رچاوه‌ دێرینانه‌ شوێنى وه‌ستانه‌وه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌یان به‌ ناوى جیاجیا وتووه‌، به‌ڵام هه‌ندێكى تریان له‌و خاڵه‌دا له‌گه‌ل قورئان یه‌كده‌گرنه‌وه‌ كه‌ له‌سه‌ر چیاى “جوودى ” كه‌شتىیه‌كه‌ وه‌ستاوه‌ته‌وه‌( 7)!
به‌ پوختى: له‌ناو ئه‌ده‌بیات و كه‌له‌پوورى سه‌رجه‌م گه‌لان و نه‌ته‌وه‌كاندا، مه‌گه‌ر به‌ ده‌گمه‌ن، ده‌نا باسێك له‌و چیرۆكه‌ كراوه‌، هه‌رچه‌ند ناوى كه‌س و شوێنه‌كان جیاواز بن و، كه‌م تا زۆرێك ئه‌فسانه‌شى ئاوێته‌ بووبێت، به‌ڵام له‌ خاڵه‌ سه‌ره‌كيیه‌كاندا یه‌ك ده‌گرنه‌وه‌. كه‌ ده‌گونجێت ئه‌وه‌ش له‌ پاشماوه‌ى “حه‌ق “ێك بێت له‌ لایه‌ن پێغه‌مبه‌رانى پێشینه‌وه‌ – دروودیان له‌سه‌ر بێت – بۆیان مابێته‌وه‌، چونكه‌ هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان پێغه‌مبه‌ریان بۆ رِه‌وانه‌ كراوه‌، ئه‌وانیش رِاستىیه‌كانیان بۆ گه‌له‌كانیان رِوون كردووه‌ته‌وه‌، به‌ به‌ڵگه‌ى ئایه‌تى: وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إلاّ خَلا فيها نَذير (فاطر:24)( 8).
سه‌باره‌ت به‌ قورئانى پیرۆزیش، وه‌ك ئاشكرایه‌، چل و سى جار ناوى حه‌زره‌تى “نووح “ى هێناوه‌ و، به‌سه‌رهاتى خۆى و گه‌له‌كه‌ى و، چیرۆكى تۆفان و كه‌شتىیه‌كه‌ى له‌ پله‌ى سيَهه‌مى چیرۆكه‌كانى قورئاندایه‌ و، له‌ دواى باس و چیرۆكه‌كانى حه‌زره‌تى مووسا و ئیبراهیمه‌وه‌ دێت، دروودیان له‌سه‌ر بێت.

تایبه‌تمه‌ندیى ئه‌م وتاره‌:

ئێمه‌ به‌م وتاره‌ و له‌ چه‌ند خاڵێكدا هه‌ندى دۆزراوه‌ى نوێى (چیاى جوودى) ده‌خه‌ینه‌ پێش چاوى خوێنه‌رى ئازیز كه‌ چه‌ند رِاستىیه‌ك له‌خۆ ده‌گرن و، له‌ جۆرى ئیعجازى غه‌یبى و زانستیى قورئانى پیرۆزن و، ئاسه‌وارناسان په‌رده‌یان له‌سه‌ر لاداوه‌. هه‌روه‌ك له‌م رِيَیه‌وه‌ ئیعجازێكى به‌رجه‌سته‌ى ئه‌م ئایه‌ته‌ى قورئانیش ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ده‌فه‌رمويت: وَحَمَلْناهُ عَلى ذاتِ ألْواحٍ وَدُسُر * تَجْرِي بِأعْيُنِنا جَزاءً لِمَنْ كانَ كُفِر * وَلَقَدْ تَرَكْناها آيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر (القمر:13-15) .واته‌: (نووحمان له‌سه‌ر كه‌شتيیه‌ك هه‌ڵگرت كه‌ به‌ ته‌خته‌ و بزمار لێكدرابوو. له‌ ژێر چاودێریى خۆماندا ده‌رِۆشت، هه‌تا ئه‌وانه‌ى باوه‌رِیان پىَ نه‌ده‌كرد به‌ تۆڵه‌ى خۆیان بگه‌ن. بيَگومان ئه‌و كه‌شتىیه‌مان به‌ ساغى هێشته‌وه‌ تاكو ببێته‌ نیشانه‌ و په‌ند، ئاخۆ كه‌سێك هه‌یه‌ په‌ند وه‌ربگرێت)(9)؟
رِاناوى (ها) له‌ وشه‌ى تركناها دا به‌ رِوونى ده‌گه‌رِێته‌وه‌ بۆ ذاتِ ألْواحٍ وَدُسُر كه‌ مه‌به‌ست پێى كه‌شتىیه‌كه‌ى حه‌زره‌تى نووحه‌ – دروودى له‌سه‌ر بێت – وه‌ك دواتر بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت و لێكۆڵینه‌وه‌ى پسپۆرِانى ته‌فسیریش سه‌لماندوویه‌تى.

دۆزینه‌وه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌.

له‌ رِاستیدا وه‌ك قورئان فه‌رمووى: وَلَقَدْ تَرَكْناها آيَةً پاشماوه‌ و شه‌قڵى كه‌شتىیه‌كه‌ى حه‌زره‌تى نووح – دروودى له‌سه‌ر بێت – له‌سه‌ر چیایه‌كى كوردستان به‌ ناوى “چیاى جوودى ” دۆزرایه‌وه‌، كه‌ به‌ پێى نه‌خشه‌ى جیهانیى ئه‌مرِۆ ده‌كه‌وێته‌ باشوورى وڵاتى توركیا و (8 كم) له‌ سنوورى عێراقه‌وه‌ دووره‌ و، له‌ پارێزگاى “شیرناخ ” قه‌زاى “سلۆپى “دایه‌.

تیمى لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر پشتى كه‌شتىیه‌كه‌

كارى لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه‌ – له‌ رِووى زانسته‌وه‌ – له‌ لایه‌ن هه‌نارده‌یه‌كى زانستىیه‌وه‌ به‌ سه‌رپه‌رشتیى دوو زاناى ئاسه‌وارناسى ئه‌مریكى به‌ ناوى (رِوون وایت Ron Wyatt) و (ده‌یڤید فاسۆڵد David Fasold) ئه‌نجام درا. ئه‌وه‌ش هه‌وڵێكى درێژخایه‌نى خواست كه‌ له‌ ساڵى (1978ز)یه‌وه‌ ده‌ستى پێكرد. ئه‌و زانایانه‌ له‌و مێژووه‌وه‌ له‌سه‌ر تاوتوى كردن و هه‌ڵسه‌نگاندنى ئه‌و دۆزینه‌وه‌یه‌ به‌رده‌وام بوون، هه‌تا له‌ دوا ساڵه‌كانى سه‌ده‌ى بیسته‌مدا سه‌رجه‌مى كاره‌كانیان به‌ دوورودرێژى له‌ فیلمێكى به‌ڵگه‌نامه‌ییدا بڵاوكرده‌وه‌.

شوێنى كه‌شتىیه‌كه‌.

هه‌رچه‌ند “قورئانى پیرۆز ” بایه‌خێكى ئه‌وتۆ به‌ رِه‌نووسه‌كان و ناوى شوێنه‌كان نادات، كه‌چى له‌ چیرۆكى نووحدا به‌ رِاشكاوى شوێنى وه‌ستانه‌وه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ى به‌ چیاى “جوودى ” ده‌ستنیشان كردووه‌ و، ده‌فه‌رموێت: وَاسْتَوَتْ عَلى الْجُودِيّ (هود: 44). واته‌: (كه‌شتىیه‌كه‌ له‌سه‌ر جوودى له‌نگه‌رى گرت). ئه‌مه‌ش ته‌فسیرێكى به‌رجه‌سته‌ى ئه‌و ئایه‌ته‌ى قورئانه‌ كه‌ ده‌فه‌رموێت: إِنَّ هذا الْقُرْآنَ يَقُصُّ عَلى بَني إسْرائيلَ أكث‍رَ الَّذي هُم فيهِ يَخْتَلِفُون (النمل: 76).
واته‌: (ئه‌م قورئانه‌ له‌مه‌رِ زۆربه‌ى ئه‌و شتانه‌ ده‌دوىَ كه‌ نه‌وه‌ى ئیسرائیل له‌سه‌ریان هه‌رایانه‌)(10 ). چونكه‌ ئه‌و ته‌وراته‌ى كه‌ ئێستا له‌ به‌رده‌ستى جووله‌كه‌ و دیانه‌كاندایه‌ و دواى سه‌دان سال له‌ نه‌مانى ته‌وراتى رِاسته‌قینه‌ نووسراوه‌ته‌وه‌، شوێنى وه‌ستانه‌وه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ به‌ چیاى “ئه‌رارات ” داده‌نێت(11 )، به‌ پێچه‌وانه‌ى ته‌وراتى ئارامى كه‌ پێى ده‌ڵێن “ته‌رجووم “(12 )، چونكه‌ ئه‌ویش پێى وایه‌ ئه‌و شوێنه‌ چیاى “كاردۆ ” یان “جوودى ” بێت(13)!
به‌پێى مێژووى كۆن هه‌ردوو وشه‌ى (كاردۆ) و (جوودى) گوزارشتن له‌ كوردستان(14)، هه‌روه‌ك ئه‌و چیایه‌ تا ئێستاش له‌ كوردستاندا هه‌ر به‌و ناوه‌ ماوه‌ته‌وه‌.
له‌ رِاستیدا دۆزینه‌وه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ له‌سه‌ر چیاى “جوودى ” هه‌موو هه‌وڵه‌كانى پێشووى پووچه‌ل كرده‌وه‌ كه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ى پاشماوه‌ى ته‌خته‌دارى ئه‌و كه‌شتىیه‌ له‌ چیاى “ئه‌رارات ” ده‌درا له‌ لایه‌ن ئه‌وانه‌ى شوێن وته‌ى “ته‌ورات ” كه‌وتبوون!

به‌ پوختى چۆنێتیى دۆزینه‌وه‌كه‌ له‌ چیاى جوودى و كارى لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌رى( 15): له‌ ساڵى (1948ز)دا بومه‌له‌رزه‌یه‌ك له‌ ناوچه‌ى “جوودى ” رِووى دا و، زه‌وىیه‌كى رِووته‌ختى جووتیارێكى كوردى گرته‌وه‌ كه‌ ناوى (رِه‌شید سه‌رحان) بوو. ئه‌و بوومه‌له‌رزه‌یه‌ شێوه‌ى كه‌شتىیه‌كى گه‌وره‌ى له‌و زه‌وىیه‌دا به‌رجه‌سته‌ كرد.

                                                                      رِه‌شید سه‌رحان

 

هه‌ر بۆیه‌ ئه‌م جووتیاره‌ هه‌واڵه‌كه‌ى به‌ رِۆژنامه‌نووسێك گه‌یاند كه‌ پێده‌چى كه‌سێكى ئه‌مین نه‌بووبێت، به‌وه‌دا كه‌ بۆ مه‌رایى كردنى خۆرئاوا هه‌واڵه‌كه‌ى به‌ هه‌ڵه‌ بڵاو كرده‌وه‌ و، وتبووى: (نیوه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ له‌ ژێر به‌سته‌ڵه‌كه‌كانى چیاى “ئه‌رارات “دا بینراوه‌)!
دواى ئه‌و هه‌واڵه‌ هه‌ڵه‌یه‌، چه‌ندین پشكنه‌رى ئه‌مریكیى ئینجیلى رِۆشتن بۆ چیاى “ئه‌رارات ” و، هیچان ده‌ست نه‌كه‌وت. ئنجا زنجیره‌ هه‌وڵێكى یه‌ك له‌ دواى یه‌ك له‌ چیاى “ئه‌رارات ” هه‌ر به‌رده‌وام بوو، هه‌تا ساڵى (1959ز) فرِۆكه‌وانێك
له‌سه‌ر چیاى “جوودى ” وێنه‌ى شوێنى كه‌شتىیه‌كه‌ى له‌ به‌رزاییه‌وه‌ گرت كه‌ به‌ رِوونى ئاسه‌وارى كه‌شتىیه‌كه‌ ده‌رده‌خست.

ئاسه‌وارى كه‌شتییه‌كه‌ له‌ به‌رزاییه‌وه‌ به‌ كامێراى فرِۆكه‌وانه‌كه‌ گیراوه‌

كاتى ئه‌م هه‌واڵه‌ گه‌یشته‌ رِۆژنامه‌ ئه‌مریكىیه‌كان، له‌ ساڵى (1960ز)دا هه‌ڵمه‌تێكى رِۆژنامه‌وانىیان به‌ره‌و ئه‌و شوێنه‌ له چیاى “جوودى ” رِێكخست به‌ سه‌رپه‌رشتیى “رِینىَ به‌رجمه‌ن ” كه‌ نووسه‌رێكى ئه‌مریكىیه‌، له‌گه‌ل “جۆن فان دیمان ” كه‌ پێشكه‌شكارێكى ناسراوى ته‌له‌فیزیۆنه‌ و كه‌سێكى ئینجیلىیه‌. كاتى رِۆشتنه‌ ئه‌وى، هه‌موو هه‌وڵێكیان بریتى بوو له‌وه‌ى به‌ دواى ته‌خته‌داردا ده‌گه‌رِان كه‌ هى پاشماوه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ بێت! پێده‌چى ئه‌و تیمه‌ رِۆژنامه‌وانه‌ له‌ رِووى زانستىیه‌وه‌ نه‌یانزانیبێت كه‌ به‌ درێژایى كات “ته‌خته‌ داره‌كان ” ده‌بن به‌ “به‌رد ” هه‌رچه‌نده‌ش پارێزگاریى شێوه‌ى ته‌خته‌دار ده‌كه‌ن! بۆیه‌ كاتى به‌ ده‌ستى به‌تال گه‌رِانه‌وه‌ بۆ ئه‌مریكا، وتیان: (ئه‌و شێوه‌ به‌رجه‌سته‌یه‌ پێكهاته‌یه‌كى جیۆلۆجىیه‌)!

ئێمه‌ش لێره‌دا ده‌ڵێین: رِاستىیه‌ مێژووییه‌كه‌ له‌گه‌ل قورئاندایه‌، له‌به‌ر دووهۆكار:

هۆكارى یه‌كه‌م: مه‌حاڵه‌ كه‌ ئاسه‌وارێك، یان “حه‌فرییه‌ “ى كه‌شتىیه‌ك، یان هه‌ر شتێكى دیكه‌ى له‌و جۆره‌ له‌ چیاى “ئه‌رارات “دا تا ئێستا بمێنێته‌وه‌، له‌به‌ر ته‌قینه‌وه‌ى گرِكانى ئه‌م چیایه‌ له‌ ساڵى (1840ز)دا. كه‌ ئه‌وه‌ش تیمێكى زانستیى رِووسیا سه‌لماندوویه‌تى كه‌ ناسراوه‌ به‌: (Cosmopoisk scientific research center). واته‌: تیمى (مه‌ڵبندى توێژینه‌وه‌كانى كۆزمۆپۆیسك ) و، له‌ مانگى نیسانى ساڵى (2005ز)دا ئاژانسى “ئینته‌ر فاكس ” ئه‌و هه‌واڵه‌ى رِاگه‌یاندووه‌. خۆ ئه‌وه‌ش كه‌ ئه‌م تیمه‌ پێى وابووه‌ چه‌ند ته‌خته‌دارێكى به‌ردبووى كه‌شتىیه‌كه‌ بن، له‌ رِاستیدا چه‌ند رِووه‌كێكى به‌ردبووى ئه‌نجامى چالاكىیه‌ گرِكانىیه‌كه‌ زیاتر نه‌بوون( 16)!

هۆكارى دووهه‌م: هه‌ر له‌ رِاستیدا تیمێكى زانستیى ئه‌مریكى به‌ سه‌رۆكایه‌تیى “رِوون وایت ” – وه‌ك پێشتر وتمان – شه‌قڵى به‌رجه‌سته‌ى كه‌شتىیه‌كه‌یان به‌ ته‌واوى له‌سه‌ر چیاى “جوودى ” دۆزىیه‌وه‌. هه‌روه‌ك پرِۆفیسۆر (ئه‌حمه‌د ئه‌رسه‌لان) كه‌ خه‌ڵكى توركیایه‌، له‌ ماوه‌ى چل ساڵدا په‌نجا جار زیاتر به‌ چیاى جوودیدا سه‌ركه‌وتووه‌ و، لێكۆڵینه‌وه‌ى له‌سه‌ر ئاسه‌وارى كه‌شتيیه‌كه‌ ئه‌نجام داوه‌(17 ).

فاسۆڵد له‌ ته‌نیشتى كه‌شتییه‌كه‌

ئه‌و تیمه‌ زانستىیه‌ ئه‌مریكىیه‌، وێرِاى سه‌لماندنى ئه‌مه‌، گه‌لـى كردارى ساخته‌ و ئابرِووبه‌رى خۆرئاواییه‌كانى به‌ درێژى خسته‌ رِوو، چونكه‌ درۆى هه‌موو ئه‌وانه‌یان ئاشكرا كرد كه‌ ده‌رِۆن بۆ “ئه‌رارات ” و ته‌خته‌دار ده‌هێننه‌وه‌ و، ده‌ڵێن: له‌و چیایه‌ هێناومانه‌، تاكو پشتى بۆچوونه‌كه‌ى ته‌وراتى پى بگرن!! له‌ كاتێكدا دۆزینه‌وه‌كه‌ و لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌رى ده‌رى خست كه‌ ئه‌وانه‌ هه‌رچىیه‌كیان له‌م باره‌یه‌وه‌ باس كردووه‌ هه‌موویان قسه‌ى دوور له‌ رِاستین!

سه‌ره‌تاى فیلمه‌ به‌ڵگه‌نامه‌ییه‌كه‌

ئه‌م زانیارییانه‌ له‌ فیلمێكى به‌ڵگه‌نامه‌ییدا تۆمار كراون، به‌ ناوى: (THE DISCOVERY OF NOAH`S ARK) واته‌: (دۆزینه‌وه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ى نووح) كه‌ له‌ ساڵى (1993ز) ده‌رچووه‌ و، له‌ (Knowledge 2020) به‌رهه‌م هێنراوه‌.

پێشكه‌شكارى فیلمه‌كه‌  قه‌باره‌ى كه‌شتىیه‌كه‌.

قورئانى پیرۆز هه‌شت جار كه‌شتیى نووحى به‌ “الفُلك ” ناوبردووه‌، كه‌ له‌ زمانى عه‌ره‌بیدا بۆ كه‌شتیى زۆر گه‌وره‌ به‌كارده‌هێنرێت. ئه‌م دۆزینه‌وه‌ ناوبراوه‌ى سه‌ر چیاى “جوودى “ش ده‌رى خست كه‌ (515 پى)(18 ) درێژایى كه‌شتىیه‌كه‌ بووه‌، واته‌ له‌ مه‌زنترین كه‌شتیى كۆن كه‌ تا ئێستا زانرابێت گه‌وره‌تر بووه‌، كه‌ هى سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌مه‌ و پێى ده‌ڵێن: “كه‌شتیى وایومینگ ” و درێژاییه‌كه‌ى (330 پىَ)یه‌.

ئاسه‌وارى كه‌شتییه‌كه‌ له‌سه‌ر چیاى جوودى شێوه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌.

ته‌وراتى ئێستا به‌ هه‌ڵه‌دا چووه‌ كاتى شێوه‌یه‌كى لاكێشه‌یى یه‌كجار درێژى بۆ كه‌شتىیه‌كه‌ى نووح وه‌سف كردووه‌ و درێژىیه‌كه‌ى به‌ شه‌ش هێنده‌ى پانىیه‌كه‌ى داناوه‌( 19)! ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ى كه‌ باوه‌رِیان به‌ وته‌كه‌ى ته‌ورات كردووه‌ ده‌چن له‌سه‌ر شێوه‌ى “تابووت ” وێنه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ى نووح ده‌كێشن و، به‌ ئینگلیزى پێى ده‌ڵێن: (NOAH`SARK) واته‌: “تابووتى نووح “! خۆ له‌ رِووى زانستىیه‌وه‌، وه‌ك زانایانى (ئه‌ندازیاریى كه‌شتیسازى) و (دینامیكاى ئاو) به‌ دڵنیاییه‌وه‌ ده‌ڵێن: (كه‌شتیى له‌و شێوه‌یه‌، كه‌ پێشێكى رِووته‌ختى هه‌بێت، هه‌رگیز ناتوانى رِووبه‌رِووى شه‌پۆله‌ سه‌خته‌كان ببێته‌وه‌ و به‌ گوشارى شه‌پۆله‌كان كه‌رت و په‌رت ده‌بێت)!

وێنه‌كێشانێك بۆ كه‌شتییه‌كه‌ له‌ شێوه‌ى  تابووتدا له‌ لایه‌ن شوێنكه‌وتوانى ته‌وراته‌وه‌

به‌ڵام قورئانى پیرۆز، زۆر به‌ هێمنى و ئه‌سپایى ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ى ته‌وراتى رِاست كردووه‌ته‌وه‌ و، هه‌شت جار به‌ وشه‌ى (الفُلك) و یه‌ك جاریش به‌ وشه‌ى (السفینه‌) ناوى كه‌شتىیه‌كه‌ى حه‌زره‌تى نووحى هێناوه‌، تاكو ده‌رى بخات كه‌ شێوه‌ى “تابووت“ى نه‌بووه‌، به‌ڵكو شێوه‌ى ئه‌وه‌ى بووه‌ كه‌ پێى ده‌وترى “كه‌شتى ” و پێشێكى نووك تیژى هه‌یه‌ به‌هۆیه‌وه رِووبه‌رِووى ئاو ده‌بێته‌وه‌. له‌ رِاستیدا شێوه‌ى كه‌شتىیه‌ دۆزراوه‌كه‌ش ده‌قه‌كه‌ى قورئانى پشترِاست كرده‌وه‌ و، ده‌رى خست كه‌ له‌سه‌ر شێوه‌ى “تابووت ” نىیه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ى كه‌ ته‌ورات پێى وایه‌!

دوورىیه‌كانى كه‌شتىیه‌كه‌.

له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ حه‌زره‌تى نووح – دروودى له‌سه‌ر بێت – دروستكه‌رى رِاسته‌قینه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ نه‌بووه‌ و، ته‌نها فه‌رمانه‌كانى خواى گه‌وره‌ى له‌ دروستكردنى كه‌شتىیه‌كه‌دا جىبه‌جى كردووه‌، ئه‌وا به‌ دوورى نازانین كه‌ گه‌لـىَ لایه‌ن و درێژه‌پێدانى تر له‌ دروستكردنى كه‌شتىیه‌كه‌دا هه‌بێت، كه‌ موعجیزه‌یه‌كى خواى گه‌وره‌یه‌ و، ده‌فه‌رمويت: وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَوَحْيِنا (هود: 37). واته‌: (له‌ ژێر چاودێریمان و به‌ رِێنمایى سرووشى ئیمه‌ كه‌شتىیه‌كه‌ دروست بكه‌).
جێى سه‌رسوورِمانه‌ كه‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتى گه‌لى “ئه‌زته‌ك “دا – كه‌ له‌ هیندىیه‌ سووره‌كانن – باس له‌وه‌ كراوه‌ ئه‌و كه‌شتىیه‌ (به‌ رِێنمایى سرووشى خوا بنیات نراوه‌)! هه‌روه‌ك له‌ كتێبى “ئیخنووخ ” دا، كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ كتێبه‌ شارراوه‌كانى نه‌سرانى، وتراوه‌: (مه‌لائیكه‌ت كه‌شتىیه‌كه‌ى نووحیان درووست كردووه‌)! دیاره‌ ئه‌مه‌ش ناوه‌رۆكى ئایه‌ته‌كه‌ى قورئان دسه‌لمێنيت كه‌ ده‌فه‌رمويت: بِأَعْيُنِنا وَوَحْيِنا(20 )!

به‌كارهێنانى نه‌گۆرِه‌ بیركارییه‌كان له‌ دروستكردنى كه‌شتییه‌كه‌دا

له‌و فیلمه‌ به‌ڵگه‌نامه‌ییه‌دا باس له‌وه‌ كراوه‌ كه‌ پاشماوه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ى سه‌ر جوودى “نه‌گۆرِه‌ بیركارى “یه‌ ده‌راساكانى چه‌شنى (پاى PI) و (فاى PHI) له‌ دوورىیه‌كانیدا به‌كارهێنراوه‌، كه‌ چه‌ند نه‌گۆرِێكى بیركارین و بۆ دابه‌شبوونى وردیله‌ تۆوى گوڵه‌كان و پله‌كانى لاریى شاخى كه‌ڵه‌كێوى و پێوانى شه‌پۆله‌كانى ده‌ریا به‌كارده‌هێنرێت!

جا ئایا حه‌زره‌تى نووح – دروودى له‌سه‌ر بێت – ئه‌م زانستانه‌ى له‌كوىَ بوو له‌و كاته‌دا، گه‌ر سه‌رتاپاى كاره‌كه‌ به‌پێى سروش و چاودێریى خواى گه‌وره‌ به‌رِىَ نه‌چووبێت(21 )؟!

له‌نگه‌ره‌كانى كه‌شتىیه‌كه‌.

فیلمه‌ به‌ڵگه‌نامه‌ییه‌كه‌ ده‌ڵێت: له‌ چه‌ند گوندێكى چیاى جوودى و له‌ نزیكى شوێنى كه‌شتىیه‌كه‌، چه‌ند به‌ردێكى گه‌وره‌ى لاكێشه‌یى و تاشراو به‌ ده‌ستى مرۆڤ دۆزراونه‌ته‌وه‌ كه‌ له‌ به‌شى سه‌روه‌یاندا ده‌لاقه‌یان بۆ كراوه‌ تاكو زنجیر و په‌تى پێدا رِایه‌ل بكرى و، زۆر له‌ شێوه‌ى ئه‌و له‌نگه‌رانه‌ ده‌چن كه‌ له‌ كه‌شتىیه‌ كۆنه‌كاندا به‌كارهێنراون، وه‌كو ئه‌و له‌نگه‌ره‌ى
سه‌رده‌مى فیرعه‌ونه‌كان كه‌ له‌ كه‌ناره‌ ئاوىیه‌كانى لوبنان دۆزرایه‌وه‌ و، ئێستا له‌ مۆزه‌خانه‌ى نیشتمانیى به‌یروت پارێزراوه‌ و، هاوشێوه‌شى له‌ كه‌ناره‌كانى ده‌ریاى ناوه‌رِاستدا بڵاوه‌ و، ده‌گه‌رِێنه‌وه‌ بۆ كه‌شتىیه‌كانى (1220سالَ پ.ز) (22 ).
تێكرِاى درێژیى هه‌ر یه‌ك له‌م له‌نگه‌رانه‌ى سه‌ر چیاى جوودى نزیكى (2.5م)ه‌ و، قورسىكه‌شیان له‌ نێوان (4-10 ته‌ن)دایه‌ و، ئه‌و گوندانه‌ش كه‌ تیایاندا دۆزراونه‌ته‌وه‌ له‌ به‌رزایى شه‌ش هه‌زار مه‌تر له‌ سه‌رووى رِووى ده‌ریاوه‌ن و، چه‌ند میلێكیش له‌ ده‌ریاوه‌ دوورن(23 )!!

 ئه‌ركى ئه‌م له‌نگه‌ره‌

قورس و زه‌به‌لاحانه‌ بریتى بووه‌ له‌ رِاگرتنى هاوسه‌نگى كه‌شتىیه‌كه‌ و خۆرِاگریى له‌ به‌رده‌م شه‌پۆله‌ تونده‌كاندا و گه‌لـى سوودى ده‌ریارِانیى تریش(24 ).

له‌نگه‌ره‌كانى كه‌شتییه‌كه‌ له‌ ئه‌ندێشه‌ى وێنه‌كێشێكدا

توێژه‌ره‌ ئه‌مریكىیه‌كه‌ (ده‌یڤید فاسۆڵد) پێى وایه‌ ئه‌م له‌نگه‌رانه‌ هى كه‌شتىیه‌كه‌ى نووح بن، كه‌ شه‌قل و پاشماوه‌كه‌ى له‌ نزیكى ئه‌و گوندانه‌وه‌ دۆزراوه‌ته‌وه‌. هه‌روه‌ك له‌و باوه‌رِه‌دایه‌ ئه‌وانه‌ پشترِاستكه‌ره‌وه‌ى ئه‌و ده‌قه‌ى قورئانى پیرۆز بن كه‌ ده‌فه‌رمويت: بِسْمِ اللهِ مَجْراها وَمُرْساها (هود: 41 )( 25). واته‌: (رِه‌وانه‌ بوونى و له‌نگه‌رى به‌ ناوى خوایه‌)(26 ).
ئه‌وه‌ى جێى سه‌رنجه‌: هه‌ندىَ له‌و له‌نگه‌رانه‌ هه‌شت دانه‌ نیشانه‌ى (خاچ)ى له‌سه‌ر هه‌ڵكه‌ندراوه‌، ئه‌و هه‌ڵكه‌ندنانه‌ش ده‌گه‌رِێنه‌وه‌ بۆ سه‌رده‌مى بێزه‌نتىیه‌كان و ده‌مى بڵاوبوونه‌وه‌ى ئایینى مه‌سیحى له‌ ناوچه‌كه‌دا، تاكو رِایبگه‌یه‌نن كه‌ شوێنكه‌وتووانى ئه‌و ئایینه‌ یه‌كه‌م كه‌سن ئه‌و له‌نگه‌رانه‌یان دۆزیوه‌ته‌وه‌ له‌ قۆناغى پێش هاتنى ئیسلامدا( 27).

دۆزه‌ره‌وه‌كانى یه‌كێك له‌و له‌نگه‌رانه‌ نیشانه‌ى خاچیان له‌سه‌ر هه‌ڵكۆڵیوه‌

ئنجا سه‌رنجێكى ترى گرنگ له‌وه‌دایه‌ كه‌ ئه‌و شوێن و گوندانه‌ى له‌نگه‌ره‌ په‌رش و بڵاوه‌كانیان تێدا دۆزراوه‌ته‌وه‌ هه‌موویان ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر یه‌ك رِاسته‌ هێڵى گریمان كراو به‌ره‌و شوێنى كه‌شتىیه‌كه‌! ئه‌وه‌ش ده‌رى ده‌خات كه‌ حه‌زره‌تى نووح له‌گه‌ل نزیكبوونه‌وه‌ى كاتى وه‌ستانه‌وه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ و به‌ پێى هێور بوونه‌وه‌ى شه‌پۆله‌كان، یه‌ك له‌ دواى یه‌ك په‌ته‌كانى ئه‌و له‌نگه‌رانه‌ى قرتاندووه‌، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ش ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ خێرایى كه‌شتىیه‌كه‌ رِووى له‌ كه‌مى كردووه‌، وه‌ك ئاماده‌كارىیه‌ك بۆ وه‌ستانه‌وه‌ى له‌ شوێنێكى گونجاوى بى مه‌ترسیدا به‌ فه‌رمانى خواى گه‌وره‌: قيلَ يا نوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وبَرَكاتٍ عليكَ وعلى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَك (هوود: 48) واته‌: (وترا: ئه‌ى نووح! به‌ سه‌لامه‌تى و به‌و پیت و به‌ره‌كه‌ته‌وه‌ كه‌ داومانه‌ به‌ خۆت و هاوسه‌فه‌رانت داببه‌زه‌)( 28).

ته‌خته‌كانى كه‌شتىیه‌كه‌

خواى گه‌وره‌ سه‌باره‌ت به‌و كه‌شتىیه‌ى كه‌ حه‌زره‌تى نووحى هه‌ڵگرتووه‌،ده‌فه‌رمويت: وَحَمَلْناهُ عَلى ذاتِ ألْواحٍ وَدُسُر (القمر:13). قورئانى پیرۆز له‌وه‌دا له‌گه‌ل كتێبه‌كانى پێش خۆى یه‌كده‌گرێته‌وه‌ كه‌ “دره‌خته‌كان ” مادده‌ى بنه‌رِه‌تیى دروستكردنى كه‌شتىیه‌كه‌ بوون. به‌ڵام قورئان به‌ ته‌نها خۆى باسى له‌ شكل و شێوه‌ى ئه‌و دارانه‌ كردووه‌ و، وشه‌ى “الواح “ى بۆ به‌كارهێناوه‌، كه‌ بریتىیه‌ له‌ ته‌خته‌دارى رِووته‌خت و رِێككراو به‌ ده‌ستى مرۆڤ. چونكه‌ ده‌گونجىَ– به‌ وێنه‌ى هه‌ندى له‌ كه‌شتىیه‌ كۆنه‌كان– له‌ كۆكردنه‌وه‌ى بنكى دره‌خته‌كان كه‌شتىیه‌ك پێكبێت!

لا ته‌نیشتى كه‌شتییه‌كه‌ و ته‌خته‌ به‌ به‌ردبووه‌كانى

بىَ گومان له‌ رِووى زانستىیه‌وه‌ ئه‌و ته‌خته‌دارانه‌ به‌ درێژایى هه‌زاران سالَ وه‌كو خۆیان نامێننه‌وه‌، به‌ڵكو ده‌بن به‌ “به‌رد “. واته‌ له‌گه‌لَ مانه‌وه‌ى شێوه‌ى دارى ته‌ختدا، وردیله‌كانى “لم ” (سیلیكا) تێكه‌ل به‌ تانوپۆى ته‌خته‌كان ده‌بن و، به‌ درێژایى كات ئه‌و”ته‌خته‌دار“ه‌ ده‌بێت به‌ “به‌رد“(Selicfied). كه‌ ئه‌مه‌ش له‌ رِووى جیۆلۆجىیه‌وه‌ پێى ده‌وترىَ:(Selicfication).

پارچه‌ ته‌خته‌یه‌كى به‌ به‌ردبووى كه‌شتییه‌كه‌

له‌ رِاستیدا هه‌ر به‌و جۆره‌ ئاسه‌وارى كه‌شتىیه‌كه‌ دۆزرایه‌وه‌! ئاشكرایشه‌ كه‌ ته‌خته‌دارێكى رِووته‌ختى به‌ردبوو له‌ سروشتدا به‌دى ناكرێت، به‌ڵكو ده‌بىَ ئه‌م ته‌خته‌یه‌ كارى مرۆڤ بووبێت پێش ئه‌وه‌ى بووبێت به‌ “به‌رد “(29 ).

پارچه‌ ته‌خته‌یه‌كى ترى به‌ به‌ردبووى كه‌شتییه‌كه‌ بزماره‌كانى كه‌شتىیه‌كه‌.

یه‌كێك له‌ گرنگىیه‌كانى شوێنى دۆزینه‌وه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ له‌سه‌ر چیاى جوودى، له‌وانه‌ى كه‌ فیلمه‌ به‌ڵگه‌نامه‌ییه‌كه‌ باسى كردووه‌، بریتىیه‌ له‌ بزماره‌كانى كه‌شتىیه‌كه‌! چونكه‌ چه‌ندین بزمارى گه‌وره‌یان دۆزیوه‌ته‌وه‌ كه‌ به‌ درێژایى رِۆژگار و تێكه‌ل بوونى مادده‌ى “سیلیكا ” له‌ ده‌وروبه‌رى لماویى كه‌شتىیه‌كه‌وه‌ گۆرِانیان به‌سه‌ردا هاتووه‌.
ئه‌و تیمه‌ ناوبراوه‌ بۆ یه‌كه‌م جار له‌ ساڵى (1985)ى سه‌ده‌ى بیسته‌مدا ئامێرێكى كانزادۆزى وه‌ك هى دۆزینه‌وه‌ى مینه‌كانیان به‌كارهێنا و، بۆیان ده‌ركه‌وت كه‌ چه‌ندین نیشته‌نیى كانزایى له‌ناو دیواره‌كانى كه‌شتىیه‌كه‌دا هه‌یه‌.

به‌كارهێنانى ئامێرى كانزادۆز بۆ دۆزینه‌وه‌ى شوێنى بزماره‌كان

پاشان كه‌ جارێكى تر هه‌مان تیم سه‌ردانى كه‌شتىیه‌كه‌یان كرده‌وه‌ و چه‌ند نموونه‌یه‌كیان له‌و نیشته‌نىیه‌ كانزایانه‌ له‌گه‌ل خۆیان برده‌وه‌ و، له‌ چه‌ندین تاقیگه‌ و كارگه‌ى تایبه‌تیدا شیكردنه‌وه‌یان له‌سه‌ر ئه‌نجام دا. بۆیان ده‌ركه‌وت كه‌ ئه‌وانه‌ ئاوێته‌یه‌كى كانزایى ده‌سكردى مرۆڤن!

شوێنه‌وارى بزمارێكى كانزایى له‌ كه‌شتییه‌كه‌دا

جا ئایا ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه‌ فه‌رمووده‌كه‌ى قورئانمان یاد ناخاته‌وه‌ كه‌ ده‌فه‌رمويت: وَحَمَلْناهُ عَلى ذاتِ ألْواحٍ وَدُسُر ؟ خۆ وه‌ك زانراوه‌، وشه‌ى: “دُسُر” كۆى “دسار “ه‌، واته‌: بزمار!

چه‌ند نموونه‌یه‌كى پاشماوه‌ى بزماره‌كان

ئه‌م لایه‌نه‌ جوزئيیه‌ش ته‌نها له‌ قورئانى پیرۆزدا باسى هاتووه‌، هه‌رچه‌ند كتێبه‌كانى ترى پێش قورئان و ئه‌ده‌بیاتى گه‌لانى كۆنیش باسیان له‌ چیرۆكى نووح و كه‌شتيیه‌كه‌ى كردووه‌.

دواى ئه‌وه‌، توێژه‌ره‌ ئه‌مریكيیه‌كه‌ “ده‌یڤید فاسۆڵد” ئامێرێكى ترى به‌ ناوى: (Molecular frequency generator discriminator) بۆ دۆزینه‌وه‌ى كانزاكان به‌كارهێنا و، به‌هۆى ئه‌و ئامێره‌ نويَیه‌ خاڵه‌كانى بوونى كانزا له‌ شوێنى كه‌شتىیه‌كه‌دا ده‌ستنیشان كران.

نوێترین ئامێر بۆ دۆزینه‌وه‌ى كانزاكان

دواى ئه‌وه‌ هاتن ئه‌و خاڵانه‌یان به‌ یه‌ك گه‌یاند و به‌ ئاشكرا شێوه‌یه‌كى رِێكوپێكى بوونى ئه‌و كانزایانه‌ى ده‌رخست كه‌ ته‌خته‌ رِێكه‌كانى كه‌شتىیه‌كه‌یان به‌ یه‌كه‌وه‌ په‌یوه‌ست كردووه‌ و، وه‌ك له‌ وێنه‌كه‌دا ده‌بینرى شێوه‌ى “كه‌شتى “یه‌كى پێش چاو خست(30 )!

نيشانه‌ دانان له‌سه‌رشوێنى بوونى كانزا له‌  پێكهاته‌ى كه‌شتییه‌كه‌دا

تێبینى سه‌باره‌ت به‌ دۆزینه‌وه‌ى كانزا و به‌كارهێنانى له‌ لایه‌ن مرۆڤه‌وه‌، وه‌ك ده‌ركه‌وتووه‌ لانى كه‌م مرۆڤ پێش سه‌د هه‌زار سالَ مادده‌ى خاوى كانزاكانى دۆزیوه‌ته‌وه‌ و، تواندوویه‌ته‌وه‌ و، له‌ كاروبارى خۆیدا به‌كارى هێناوه‌. برِوانه‌ گۆڤارى ئه‌مریكیى “زانسته‌كان ” ژماره‌ى ئه‌یلوولى ساڵى (2005ز) لاپه‌رِه‌ (49)، هه‌روه‌ها كتێبى: ( “من مرحلة لوسي إلى مرحلة اللغة ” تأليف: دونالد جوهانسون وبليك إدغار، ترجمة إياد ملحم) له‌ يڵاوكراوه‌كانى: (المجمع الثقافي) له‌ (ئه‌بوو زه‌بى) لاپه‌رِه‌:(175).

دوا تێبینى:

يه‌كێك له‌و شتانه‌ى كه‌ له‌م دۆزینه‌وه‌یه‌دا سه‌رنجى مرۆڤ رِاده‌كێشێت و په‌یوه‌ندیى به‌و به‌شه‌ى ئایه‌ته‌كه‌ى قورئانه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ ده‌فه‌رمويت: وَلَقَدْ تَرَكْناها آيَةً ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌و هه‌زاران سالَ و ماوه‌ درێژخایه‌نه‌ى دواى حه‌زره‌تى نووحدا– دروودى له‌سه‌ر بێت – ئه‌و بوومه‌له‌رزه‌یه‌ى كه‌شتىیه‌كه‌ى ده‌رخست خواى گه‌وره‌ هه‌ڵیگرت بۆ سه‌رده‌مێكى وا كه‌ پێشكه‌وتنى پیشه‌سازى و زانستیى مرۆڤ ئامێرى ئه‌وتۆى داهێنابێت، كه‌ وه‌كو كه‌ره‌سه‌یه‌كى زانستیى پشت پىَ به‌ستراو بۆ دڵنیابوون
له‌ كه‌شتىیه‌ دۆزراوه‌كه‌ و پشكنین و ئه‌نجامدانى توێژینه‌وه‌ له‌سه‌رى به‌كاربهێنرێت. هه‌روه‌ها له‌و سه‌رده‌مه‌شدا كه‌شتىیه‌كه‌ دۆزرایه‌وه‌ كه‌ به‌ چه‌ندین هۆكارى پێشكه‌وتوو بتوانريت دۆزینه‌وه‌كه‌ و كارى لێكۆڵینه‌وه‌ و توێژینه‌وه‌ له‌سه‌رى به‌ شێوه‌یه‌كى رِێكوپێك دۆكۆمینت بكرێت و بۆ نه‌وه‌كانى داهاتووى چه‌رخه‌كانى تر به‌ جۆرێكى دوور له‌ ئه‌فسانه‌ و به‌ شێوازى زانستیى متمانه‌ پيَ كراو بمێنێته‌وه‌، ته‌نانه‌ت رِێخۆشكه‌ر بێت بۆیان تاكو شیكردنه‌وه‌ى زیاترى له‌سه‌ر ئه‌نجام بده‌ن. ئنجا هه‌ر كه‌سێكیش گومانى هه‌بێت، بتوانێت به‌دواداچوونه‌وه‌ى بۆ بكات، هه‌تا بۆخۆیشى ده‌گاته‌ هه‌مان ده‌ره‌نجام. خۆ ئه‌گه‌ر ده‌ره‌نجامه‌ رِاگه‌یه‌نراوه‌كه‌ له‌ رِاستىیه‌وه‌ دوور بێت، بتوانريت به‌هۆى رِێگا زانستىیه‌كان و ئامێره‌كانى سه‌رده‌مه‌وه‌ ده‌ره‌نجامى رِاست و دروست به‌ ده‌ست بهێنرێت!

سه‌رچاوه‌كان:

1 – فلك نوح في تركيا وحقائقها الثمانية. إعداد هشام طلبة . ماڵپه‌رِى: (موسوعة الإعجاز العلمي في القرآن والسنة www.55a.net) سه‌رچاوه‌ى ناوبراو بناغه‌ى ئه‌م وتاره‌مانه‌، ئنجا له‌ سه‌رچاوه‌كانى تره‌وه‌ زانیاریى ترم هێناوه‌ و له‌ شوێنى گونجاودا تێهه‌ڵكێشم كردووه‌، به‌و جۆره‌ى كه‌ له‌ په‌راوێزوكاندا ئاماژه‌م پێداوه‌.
2 – قصة نوح عليه السلام في مخطوطات اليهود وأدبيات الشعوب.. دراسة مقارنة. بقلم الأستاذ هشام طالب. (موسوعة الإعجاز العلمي في القرآن والسنة www.55a.net) 3 – مراسي سفينة سيدنا نوح عليه السلام. كاظم الحمامي. (موسوعة الإعجاز العلمي في القرآن والسنةwww.55a.net (

4 – طوفان نوح عليه السلام. بقلم فراس نور الحق. (موسوعة الإعجاز العلمي في القرآن والسنة www.55a.net)
5 – فیلمى: (The Discovery of Noah ‘s Ark) كه‌ ئه‌و فیلمه‌یه‌ سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م به‌ رِێژه‌یه‌كى زۆر پشتى پىَ به‌ستووه‌. له‌م وتاره‌دا به‌ مه‌به‌ستى دڵنیابوونى زیاتر، له‌ هه‌ندى شوێندا گه‌رِاومه‌ته‌وه‌ بۆ فیلمه‌كه‌، هه‌روه‌ك به‌شى زۆرى وێنه‌كانیشم هه‌ر له‌و فیلمه‌ وه‌رگرتووه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى رِوونتر ده‌رده‌كه‌ون.
5 – ته‌فسیرى خال، جزمى بیست و حه‌وته‌م. چاپى یه‌كه‌م، به‌غدا 1990.
6 – وه‌رگێرِانى مامۆستا هه‌ژار بۆ قورئاتى پیرۆز. چاپى تاران.

په‌رِاوێزه‌كان:

( 1) سه‌رچاوه‌ى سيَهه‌م و چواره‌م.

( 2) سه‌رچاوه‌ى چواره‌م و پێنجه‌م.
( 3) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م و چواره‌م.

( 4) چونكه‌ ئه‌و ته‌وراته‌ رِاسته‌قینه‌یه‌ى كه‌ خواى گه‌وره‌ بۆ حه‌زره‌تى مووساى ناردبوو، دروودى له‌سه‌ر بێت، له‌ ده‌مى دیل بوونى جووله‌كه‌كان له‌ “بابل ” فه‌وتاوه‌ و بى سه‌روشوێن بووه‌، دواتر به‌ ماوه‌یه‌كى درێژخایه‌ن و له‌ دواى سه‌دان سال له‌ مردنى حه‌زره‌تى مووسا، یه‌كه‌م به‌شى كتێبێكى پیرۆز لاى جووله‌كه‌كان (به‌ ناوى پێنج كتێبه‌كه‌ى مووسا) نووسرایه‌وه‌، كه‌ كۆنترین مێژووى نووسینه‌وه‌ى یه‌كه‌م به‌شه‌كانى ئه‌و كتێبه‌ ده‌گه‌رِێته‌وه‌ بۆ ساڵى (587 پ.ز) دواتر به‌ چه‌ند قۆناغێك و به‌ چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك هه‌ندىَ كتێبى ترى ئایینى له‌ لایه‌ن حاخامه‌كانه‌وه‌ نووسران و دانران و، هه‌ندێكیشیان دراونه‌ته‌ پالَ پێغه‌مبه‌رانى نه‌وه‌ى ئیسرائیل، كه‌ ئێستا به‌ كۆى هه‌موو ئه‌وانه‌ ده‌وترێت: “ته‌ورات ” یان “په‌یمانى كۆن “! كه‌واته‌ ئه‌و ته‌وراته‌ى كه‌ موسڵمانان باوه‌رِیان پێى هه‌یه‌ و قورئان باسى ده‌كات كه‌ خواى گه‌وره‌ بۆ حه‌زره‌تى مووساى ناردووه‌، جیاوازه‌ له‌وه‌ى كه‌ له‌سه‌ره‌وه‌ باسمان كرد و ئێستا له‌ به‌رده‌ستدایه‌.
( 5) ته‌ورات، سفر التكوين : 6/18
( 6) ته‌ورات، سفر التكوين، الإێحاح: 6-9.
( 7) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.
( 8) سه‌رچاوه‌ى دووهه‌م و چواره‌م.
( 9) ته‌فسیرى خالَ. جزمى 27 ل 109. هه‌روه‌ها وه‌رگێرِانى مامۆستا هه‌ژار بۆ قورئاتى پیرۆز. ل 529.
( 10) وه‌رگێرِانى مامۆستا هه‌ژار بۆ قورئاتى پیرۆز. ل 383.
( 11) ته‌ورات، سفر التكوين : 8/4
( 12) ته‌رجووم (Targum)
واته‌: ته‌رجه‌مه‌ (وه‌رگێرِان). به‌و ته‌رجه‌مانه‌ ده‌وترى كه‌ به‌ زمانى ئارامى له‌ نێوان (سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى پێنجه‌مى پ.ز)ه‌وه‌ هه‌تا (كۆتایى سه‌ده‌ى دووهه‌مى پ.ز) بۆ به‌شه‌كانى ته‌ورات كراون و، هه‌ندى جیاوازه‌ له‌ ته‌وراتى عیبرى و ته‌وراتى یۆنانى (سه‌بعینى)

( 13) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.
( 14) مێژوونووسى گه‌وره‌ى كورد خوالێخشبوو (محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى) له‌ كتێبى (خولاصه‌یه‌كى ته‌ئریخى كورد و كوردستان)دا به‌ پشت به‌ستنى به‌ سه‌رچاوه‌كانى به‌رده‌ستى، لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى وردى له‌سه‌ر وشه‌كانى: (كاردۆ، كاردۆخى، جوودى، گووتى، كورتى، كوردى) كردووه‌. برِوانه‌ كتێبى ناوبراو به‌رگى یه‌كه‌م، ل 62، سلێمانى، چاپى نوىَ 2000. یان ته‌رجه‌مه‌ عه‌ره‌بىیه‌كه‌ى كه‌ له‌ لایه‌ن (محه‌مه‌د عه‌لى عه‌ونى)یه‌وه‌ كراوه‌: 1/81-82 الطبعة الأولى/ مطبعة السعادة، مصر سنة 1939م.(
15) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.
( 16) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.
( 17) سه‌رچاوه‌ى سيَهه‌م.
( 18) واته‌ (165م).
( 19) له‌ سیفرى ته‌كوینى ته‌وراتدا درێژیى كه‌شتىیه‌كه‌ به‌ (300 قۆل) واته‌ (135م) و، پانيیه‌كه‌ى به‌ (50 قۆلڕ) واته‌ (22.50م) دانراوه‌. ئێمه‌ش ده‌ڵێین: كاتى پێوه‌ره‌كه‌ى ته‌ورات (واته‌ 1×6) له‌گه‌لڕ واقیعى كه‌شتىیه‌كه‌دا رِاست ده‌رده‌چىَ كه‌ مه‌به‌ستى تێكرِاى پانيیه‌كه‌ى بێت. ده‌نا گه‌ر حساب بۆ پانترین شوێنى كه‌شتيیه‌كه‌ بكرێت، كه‌ ده‌شبىَ حساب بۆ ئه‌وه‌ بكرى، ئه‌وا رِێژه‌ى پانیى كه‌شتىیه‌كه‌ له‌ چاو درێژىیه‌كه‌یدا نزیكى (1×4) ده‌رده‌چێت، كه‌ رِێژه‌یه‌كى ئاساییه‌ له‌ دروستكردنى كه‌شتىیه‌كاندا.
( 20) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.
( 21) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.
( 22) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.
( 23) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م و سىَهه‌م.
( 24) سه‌رچاوه‌ى سىيَهه‌م.

(25) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م و سيَهه‌م.
( 26) وه‌رگێرِانى مامۆستا هه‌ژار بۆ قورئاتى پیرۆز. ل 226.
( 27) سه‌رچاوه‌ى سيَهه‌م.
( 28) وه‌رگێرِانى مامۆستا هه‌ژار بۆ قورئاتى پیرۆز. ل 227. ئه‌م زانیارییانه‌ش له‌ سه‌رچاوه‌ى سىَ هه‌م وه‌رگیراون.
(29) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.
( 30) سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م.