كاريگه‌ريی ژه‌هری مار له‌سه‌ر مناڵ له‌بارچوون و نابینایی

كاريگه‌ريی ژه‌هری مار له‌سه‌ر (مناڵ له‌بارچوون) و (نابینایی)

پێشه‌كی

توێژینه‌وه‌ زانستیيه‌كان ئه‌وه‌ ده‌رده‌خه‌ن كه‌ هه‌ندێ له ماره‌ ژه‌هراوییه‌كان ده‌بنه‌ هۆی مناڵ له‌بارچوون و زیانگه‌یاندن به‌ بینین.

هه‌ندێ له‌و توێژینه‌وه‌ زانستییانه‌ به‌ نموونه‌:

1- مناڵ له‌بارچوون

له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا‌ هاتووه‌: پێوه‌دانی ماری ژه‌هراوی له‌ كاتی دووگیانیدا، ده‌بێته‌ هۆی مردنی كۆرپه‌له‌‌ و له‌وانه‌شه‌ ببێته‌ هۆی مردنی دایكه‌كه.

Sebe، A.H.M.E.T.، Satar، S.E.R.D.A.R. and Acikalin، A.R.B.İ.L.، 2005. Snakebite during pregnancy. Human & experimental toxicology، 24(7)، pp.341-345

2- نابینایی

ئه‌م توێژینه‌وانه‌ش ئه‌وه‌ ده‌رده‌خه‌ن كه‌‌ دوای مارپێوه‌دان له‌وانه‌یه‌ “كوێری” ڕوو بدات (له‌ چاوێكدا یان له‌ هه‌ردوو چاودا – كوێريی كاتی یان كوێری هه‌میشه‌یى):

1- Singh، J.، Singh، P.، Singh، R. and Vig، V.K.، 2007. Macular infarction following viperine snake bite. Archives of Ophthalmology، 125(10)، pp.1430-1431.

2- Sahai، A.S.B. and Sinha، R.H.P.، 1978. Bilateral blindness following snake bite. Indian journal of ophthalmology، 26(3)، p.16.

3- Guttmann-Friedmann، A.، 1956. Blindness after snake-bite. The British Journal of Ophthalmology، 40(1)، p.57.

4- Davenport، R.C. and Budden، F.H.، 1953. Loss of sight following snake bite. The British journal of ophthalmology، 37(2)، p.119.

5- Sahai، A.S.B. and Sinha، R.H.P.، 1978. Bilateral blindness following snake bite. Indian journal of ophthalmology، 26(3)، p.16.

وه‌ك نموونه‌ش‌ ئه‌م چه‌ند دێڕه‌ له سه‌رچاوه‌ی‌ دووه‌م وه‌رده‌گرین:

“پێوه‌دانی ماره‌ ژه‌هراوییه‌كان، ده‌بێته‌ هۆكاری (ته‌شه‌نه‌كردن و ماك لێ پیسكردن) له‌ كار و فه‌رمانی خوێن یان له‌ (شلێتی)ى خوێن.. جا ئه‌و مارانه‌ی كه‌ ده‌بنه‌ هۆكاری تێكچوونی شلێتيی خوێن، گرفتی‌ مه‌یاندنی خوێن دروست ده‌كه‌ن؛ ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی (ماك لێ پیسكردن) له‌ ئۆرگانه‌ جۆراوجۆره‌كانی له‌شی مرۆڤدا.”

هه‌روه‌ها تیایدا هاتووه‌ كه‌: “له‌ ده‌ستدانی چاو كاتێك‌ به هۆی پێوه‌دانی ماری ژه‌هراویيه‌وه‌ ڕوو ده‌دات، له‌وانه‌یه‌ به‌ هۆی:

1- گه‌یشتنی ڕاسته‌وخۆى ژه‌هری ماره‌كه بێت‌ به چاو، كه‌ له‌وانه‌یه‌ ببێته‌‌ هۆی پووكانه‌وه‌ی چاو‌ به‌ ته‌واوی، یان هه‌وكردنی چاو(uvea)، یان پووكانه‌وه‌ی گلێنه‌ی چاو، یان هه‌وكردنی بینینه‌ ده‌ماری چاو.

2- یان ئه‌و تێكچوونه‌ی له‌ شلێتيی خوێندا ڕوو ده‌دات – بێگومان دوای مارپێوه‌دانه‌كه‌ – ده‌بێته‌ هۆی: نه‌زیف له‌ شله‌ی پشته‌وه‌ی چاودا، پووكانه‌وه‌ی ئه‌و به‌شه‌ی مێشك كه‌ به‌رپرسه‌ له‌ بینین و ته‌ماشاكردن‌، یان گیرانی خوێنبه‌ری سه‌ره‌كيی خۆراكبه‌خش به‌ تۆڕه‌‌ی چاو(شبكية العين).”

ئه‌م سه‌رچاوه‌یه‌ش هۆكاری گرژبوونی خوێنبه‌ره‌كانی تۆڕه‌ی چاو – كه‌ ده‌بێته ‌هۆی كه‌میی‌ خوێنبه‌خشین به‌ تۆڕه‌ی چاو – ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ مادده‌ی (ئیندۆثيلين  .(ET

Hein، T.W.، Ren، Y.، Yuan، Z.، Xu، W.، Somvanshi، S.، Nagaoka، T.، Yoshida، A. and Kuo، L.، 2009. Functional and molecular characterization of the endothelin system in retinal arterioles. Investigative ophthalmology & visual science، 50(7)، pp.3329-3336.

له‌كاتێكدا ئه‌م سه‌رچاوه‌یه‌ جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه،‌ كه‌ ژه‌هری هه‌ندێ له‌ ماره‌ ژه‌هراوییه‌كان، مادده‌یه‌كی له‌یه‌كچووی به‌ مادده‌ی (ئیندۆثيلين ی(ET  تێدایه‌ له‌ ڕووی پێكهاته‌ و كار و فه‌رمانیدا.

Yang، L.C.، Wang، F. and Liu، M.، 1998. A study of an endothelin antagonist from a Chinese anti-snake venom medicinal herb. Journal of Cardiovascular Pharmacology، 31، pp.S249-S250.

فه‌رمووده‌یه‌ك ئاماژه‌ به‌م باسه‌ ده‌دات

له‌ فه‌رمووده‌یه‌كی سه‌حیحی پێغه‌مبه‌ردا ﷺ هاتووه كه: “أنَّ ابنَ عُمرَ كان يَقتُلُ الحيَّاتِ ثُمَّ نَهى، قال: إنَّ النَّبيَّ صلَّى اللهُ عليهِ وسلَّم هَدَم حائِطًا له، فوَجَد فيه سِلْخَ حيَّةٍ، فَقال: انظُروا أينَ هوَ، فنَظَروا، فقال: اقتُلُوه، فكُنتُ أَقتُلُها لِذلكَ، فلَقيتُ أبا لُبابةَ، فأَخبَرني أنَّ النَّبيَّ صلَّى اللهُ عليهِ وسلَّم قال: لا تَقتُلوا الجِنَّانَ؛ إلَّا كلَّ أَبترَ ذي طُفْيتَينِ؛ فإنَّه يُسقِطُ الوَلدَ، ويُذهِبُ البَصرَ، فاقْتُلوه” (صحيح البخاري: 3310). واته: “کوڕی عومەر ماره‌كانی ده‌كوشت پاشان نه‌هيی له‌و ئیشه‌ كرد، وتی: پێغەمبەر ﷺ دیوارێكی خۆی ڕووخاند، كاژی مارێكی تێدا بینی، فه‌رمووی: بیدۆزنه‌وه‌ بزانن له‌ كوێدایه‌، به‌ دوایدا گه‌ڕان تا دۆزییانه‌وه‌، فه‌رمووی: بیكوژن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌مكوشتن، به ئه‌بو لوبابه‌ش گه‌یشتم، كه‌ پێغه‌مبه‌ر پێی فه‌رمووم: ماره‌كان مه‌كوژن، ته‌نها هه‌موو مارێكی (أَبترَ ذي طُفْيتَينِ) نه‌بێت، چونكه‌ ئه‌و ده‌بێته‌ هۆی مناڵ له‌بارچوون و، له‌ده‌ستدانی چاو، له‌به‌ر ئه‌وه‌ بیكوژن”.

له‌ فه‌رمووده‌كه‌ی پێشه‌وه‌دا چه‌ند بڕگه‌یه‌ك هاتبوو له‌وانه‌:

–  (ذا الطُفْیتین)، “إبن عبد البر” ده‌ڵێت: وتراوه‌‌ (ذا الطُفْیتین) جۆره‌ مارێكه‌ له‌سه‌ر پشتی دوو هێڵی سپی هه‌یه‌.

 – (أبتر)، وتراوه مارێكی شینباوه‌ و هه‌ر ئافره‌تێكی دووگیان ته‌ماشای بكات مناڵی له‌بار ده‌چێت، وتراویشه‌: تووله‌ مارێكی كلكبڕاوه‌، (داودى)ش ده‌ڵێت: جۆره‌ مارێكی بچووكه‌ هێنده‌ی بستێك یان نه‌ختێك زیاتر ده‌بێت.

له‌ ڕیوایه‌تێكدا به‌ (والأبتر) هاتووه‌، كه‌واته‌ (ذي الطفيتين) و (الأبتر) دوو جۆر ماری جیاوازن، به‌ڵام له‌م‌ ڕیوایه‌ته‌دا‌ كه‌ ده‌فه‌رموێت: “لا تقتلوا الحيات إلا كل أبتر ذي طفيتين”، لێره‌دا وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ كه‌ یه‌ك جۆر مار بن، به‌ڵام ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌ دوو جۆری جیاواز نه‌بن. (فتح الباري شرح صحيح البخاري1-15 ج7).

لێكدانه‌وه‌ی ڕاڤه‌كارانی فه‌رمووده‌ بۆ هۆكاری مناڵ له‌بارچوون و نابينايى كه‌ له‌م فه‌رمووده‌یه‌دا ئاماژه‌ی پێ كراوه‌

يه‌كه‌م: هۆكاری له‌ده‌ستدانی بینایی و مناڵ له‌بارچوون له‌ كا‌تی مارپێوه‌داندا، ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ‌‌ كاریگه‌ريی ژه‌هره‌كه‌ی كه‌ بێگومان ده‌بێته‌ مایه‌ی ئازار بۆ هه‌ر كه‌سێك كه‌ پێوه‌ی ده‌دات.

ئیمامی (الزهري) – پاش ڕیوایه‌تكردنی فه‌رمووده‌كه‌ له‌ (سالم)، له‌ (ابن عمر)ه‌وه ‌- ده‌ڵێت: “نرى ذلك من سميهما..” (صحيح مسلم ح2233)، واته: “وای بۆ ده‌چین‌ ئه‌وه‌ به‌ هۆی ژه‌هره‌كه‌یانه‌وه‌ بێت..”.

دووه‌م: هۆكاری مناڵ له‌بارچوون ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ‌‌ ئه‌و ترس و تۆقاندنه‌‌ی كه‌ تووشی ئافره‌ت دێت كاتێك ئه‌و ماره‌ ترسناكانه‌ ده‌بینێت، ئه‌م وته‌یه‌ش (القاضي عياض) باسی كردووه‌.

سێیه‌م: پێیان وایه‌ كه‌ نه‌هێشتنی بینایی سیفه‌تێكه‌‌ له‌ سروشتی ئه‌و جۆره‌ مارانه‌، به‌ جۆرێك هه‌ر كات چاویان بكه‌وێته‌ سه‌ر چاوی مرۆڤ كوێری ده‌كه‌ن، هه‌ر وه‌ك ئيمامى (الخطابي)يش باسى كردووه.

وتراویشه: هۆكه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ چاو ده‌كه‌نه ئامانج به‌ پێوه‌دانی و ئازاردانی.

شايانى باسيشه له‌ ڕۆژگاری ئه‌مڕۆماندا ئه‌وه‌ زانراوه‌ كه‌ جۆره‌ مارێك له‌ دارستانه‌كان هه‌یه‌، ژه‌هره‌كه‌ی له‌ سه‌روو ده‌مییه‌وه‌ فڕێ ده‌دات و ئاڕاسته‌ی چاوی ئه‌و كه‌سه‌ی ده‌كات كه لێی نزیك ده‌بێته‌وه‌ و كوێری ده‌كات، هه‌ر بۆیه‌ ئه‌و زانایانه‌ی كه‌ بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ ژیان و سروشتی ئه‌و جۆره‌ مارانه‌ بۆ شوێنی ماره‌كان ده‌چن، چاویلكه‌ى گه‌وره‌ له‌ چاو ده‌كه‌ن تا كاتێك ماره‌كه ژه‌هره‌كه‌ی‌ فڕێ ده‌دات به‌ر چاویان نه‌كه‌وێت.

لێره‌وه‌ ئه‌م باسه‌ بۆ توێژه‌ران و پسپۆڕانی بواری شه‌رع و زانستی تاقیكاريی جێ ده‌هێڵین، تا به‌ هاوكاريی یه‌كتر بگه‌ڕێن و هه‌وڵ بده‌ن به‌ وردی پرسیاره‌ جۆراوجۆره‌كان سه‌باره‌ت به ڕاڤه‌ی فه‌رمووده‌كه‌‌ وه‌ڵام بده‌نه‌وه‌، هه‌روه‌ها دیاریكردنی ئه‌و جۆره مارانه‌ی كه‌ پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ ئاماژه‌ی پێ ده‌كات و، لێكۆڵینه‌وه‌ و ده‌رخستنی ڕووی زانستيی ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌.