كاتژمێری بایۆلۆجی (Biological clock)

كارزان رەشاد/ بەشی بایۆلۆجی – ز. سەلاحەدین

       هەموو گەردوون بە سیستەمێكی رێكخراو بەڕێوە دەچێ‌، هیچ شتێك لەم یاسا گەردوونیانە بەدەر نییە كە لەلایەن پەروەردگارەوە بەدیهێنراوە و بەرنامە رێژی بۆ كراوە. ئێمە هەر لە بەدوای یەك هاتنی رۆژ و شەودا بە كاتێكی رێك و پووختدا  بۆمان دەردەكەوێ‌ كە گەردوون بە پڕۆگرامێكی ڕێكخراوی ورد لەسەر (كات) بەرێوە دەچێت.  ئێمەی مرۆڤیش بەشێكین لەم گەردوونە و، دورستكراوی پەروەردگارین بە دوورنین لەم بەرنامە رێژیە, ئەوەی من لێرە مەبەستمە و دەمەوێ‌ بیخەمە ڕوو  بوونی “كاتژمێری بایۆلۆجییە” (Biological clock) لە زیندەوەراندا. سەرەتا بە چەند پرسیارێك دەست پێ‌ دەكەم بۆ سەرنچ راكێشانی تۆی خۆێنەر بۆ بابەتەكە.

قەت لە خۆت پرسیوە بۆچی زۆر جار لەهەمان كاتدا خەبەرت دەبێتەوە؟؟ یان بۆچی كە ژەمەكان نزیك دەبنەوە هەست بە برسیەتی دەكەین؟؟ یاخود كەشەو دێربوو تاریكی گەردوونی داپۆشی مەیلی خەوتن دەكەین؟؟ ئەم ئاگاداركەرەوانە هەموویان لەلایەن كاتژمێری بایۆلۆجیەوە  دەنێردرێنە لاشە, كە هەمیشە بە شێوەیەكی تەوقیت كراو لاشە لە پێویستیەكان وشیار دەكاتەوە. ئەگەر بێت و پێناسەی “كاتژمێری بایۆلۆجی”بكەین بە سادەترین شێوە، كاتژمێری بایۆلۆجی: بریتیە لە كۆمەڵە خانەیەكی دیاری كراو دەكەوێتە شوێنێكی دیاریكراوی لەشی زیندەوەران. فرمانیان رێكخستنی زیندە چالاكیەكانی زیندەوەرانە وەك (نوستن، هەستان, خواردن، دابەش بوونی خانە، دەردانی هۆرمۆن و ئەنزیمەكان و …هیتر)، وە بە بەردەوامی لە ماوەی 24 كاتژمێردا كاردەكات بەبێ‌ وەستان. كاركردنی ئەم كاتژمێرە بە پاڵپشتی گۆڕانە ناوەكیەكانی لاشەی زیندەوەران و ژینگەی دەرەوە دەبێت، بەڵام دەشتوانێت بەبێ‌ گۆڕانی ژینگەی یاخود بێ‌ پاڵپشتی ژینگە لە زیندەوەران كاربكات. دۆزینەوەی كاتژمێری بایۆلۆجی بە یەكێك لە گرنگترین و سەرسورهینەرترین دۆزەرەوەكان دادەنرێت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا, سەرەتای دۆزینەوەی كاتژمێری بایۆلۆجی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1729 كە لەلایەن زانایەكی فەرەنسی  بەناوی (jean-jacques d‌ortous de mairan) بوو كە تێبینی ئەوەی كرد رووەكەكان لە كاتی شەو چالاكیان كەم دەبێتەوە، وە لەرۆژ زۆر چالاكن. وە زانای لاهوتی فەرەنسی ”بیشار كیفرا“ یەكەم كەس بوو كە دیراسەی ”كاتژمێری بایۆلۆجی“ كرد لەسەر مرۆڤ، كە لەسەر خودی خۆی ئەم تاقی كردنەوەی ئەنجامدا, لە قوڵایی ئەشكەوتێكی 115م بوو لە (تیكساز)دا. كاتژمێری بایۆلۆجی لە مرۆڤدا بەپێی جەدوەلێكی زەمەنی تەندروست كاردەكات، چ لەسەر ئاستی سیستەمی ئەندامەكان, وە چ لەسەر ئاستی خانەكانەكاندا كاردەكات. بۆ نمونە  لە مرۆڤ دا  رۆژانە و مانگانە و ساڵانە ئاگاداركردنەوەی بایۆلۆجی تێدا روودەدات. وە بەپێ‌ ئەم كاتانەش رێژەی هۆرمۆنەكان گۆڕانكاریان بەسەردادێت لە خوێنی مرۆڤدا بۆ نموونە دەردانی یان لە خەو هەڵسانی مرۆڤ  هەموو بەیانیەك لە كاتێكی دیاری كراودا. بەبێ‌ بەكارهێنانی ”كاتژمێری“ ئاگاداركردنەوە. دەردانی هۆرمۆنی نێرەكی و مێیەكی لە تەمەنێكی دیاریكراو لە مرۆڤدا. لەبارەی شوێنی كاتژمێری بایۆلۆجی لە مرۆڤدا، دوو بۆچوون هەیە بۆچوونی یەكەم دەبێ‌ ژێ: (كۆمەڵێك خانەی دەكەونە پێشەوەی ”دەماغ“ كە پێی‌ دەڵێن: (ناصیە) دەكەوێتە پشتەوەی چاو، ئەوخانانە بەرپرسن لە ناردنی نیشانە بە شێوەیەكی بەردەوام بۆ لاشە، تاكو هەڵسێت بە چالاكی پوخت و رێكخراو هەر لەبەرئەوەیە كە زاناكان نیو سەدەیە پێیان وایە كە ناوچەی (الناصیە) بەرپرسە لە ئاڕاستەكردن و جوڵەی زیندەوەری زیندوو, هەرەوها بەرپرسیشە لە كۆنترۆڵكردنی نەخۆشیە دەروونیەكان). دووەم بۆچوون دەڵێ‌ (كاتژمێری بایۆلۆجی بریتیە لە كۆمەڵە خانەیەك، كە دەكەوێتە بەشی پشتەوەی ناوەڕاستی  (مۆخی مێشك) دابەش بۆتە سەر دوو بەش (بەشی راست، بەشی چەپ). كە هەریەكەیان لە 10 هەزار دەمارە خانە (nerve cell) پێكدێن. فرمانیان رێكخستن و ئەكتیڤكردنی خانەكانی  تری لەشە).

 ڕووەكەكان بە هەمان شێوەی زیندەوەرەكانی تر خاوەن كاتژمێرێكی پوختە و نایابن. كە هەڵدەستێت بە رێكخستنی چالاكیەكانی رووەك، بۆ نموونە هەموو بەیانیەك لەكاتی خۆر هەڵاتنی لەگەڵ گەیشتنی تیشكی خۆر بۆ سەر هەسارەكەمان، رووەكەكان دەست دەكەن بە چالاكیەكانی وەك (ئامادەكردنی خۆراك لە رێگای كرداری رۆشنەپێكهاتن) وە بوونەوەی گوڵەكان لەبەرەبەیاندا، هەندێك جۆری گوڵ هەن لە شەودا دەكرێنەوە.

كاتژمێری بایۆلۆجی لە گیانداراندا بوونی هەیە بۆ نموونە هەنگ بەپێی كاتێكی دیاری كراو سەردانی گوڵەكان دەكات، ئەگەر هەنگێگ لە رۆژی یەكەمی سەردانیدا بۆ خۆراك كۆكردنەوە (مژینی شیلەی گوڵ)، گوڵێكی دۆزیەوە ئەوا دەست دەكات بە مژینی شیلەكەی و وەرگرتنی دەنكە هەڵاڵەكان. هەنگەكە ئەوكاتە تۆمار دەكات لەلای خۆی، بۆڕۆژی دواتر لە مێشكیەوە  ئیشارەتی بۆ دێت لەلایەن ”خانە بایۆلۆجیەكان“ كە كاتیەتی بچێت سەردانی هەمان گوڵ بكات كە دوێنێ‌ دەنكە ”هەڵاڵە“ و شیلەی لێ‌ مژیوە. هەر تێكچوونێك لە كردارە ئاساییەكانی مرۆڤ و زیندەوەرانی تردا ڕووبدات، مانای تێكچوون و شێواندنی كاتژمێری بایۆلۆجی لەشە, بۆ وێنە خەوزڕان یان تێك چوونی ژەمەكانی خواردن… هتد. ئا بەڕاستی لەم ئەندازیە و تەكنیكاریە نەوازایەدا بۆمان دەردەكەوێ‌، كە هیچ شتێك لە خۆوە نەهاتۆتە بوون، وە بۆمان دەردەكەوێ‌، كە دورستكارێكی “خالق”ێكی گەورە و كارزان و زانا ئەم گەردونەی دروستكردووە، وە بەڕێوەی دەبات

هەر تێكچوونێك لە كردارە ئاساییەكانی مرۆڤ و زیندەوەرانی تردا ڕووبدات, مانای تێكچوون و شێواندنی كاتژمێری بایۆلۆجی لەشە, بۆ وێنە خەوزڕان یان تێكچوونی ژەمەكانی خواردن… هتد

بە راستی پەروەردگار ڕاست دەفەرمووێت : (إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لَآيَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آيَاتٌ لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ)  الجاثیە: 4

واتە: (هەروەها لە دروستكردنی ئێوەدا (لە ئەندامەكانی لەشتاندا، لە قۆناغەكانی گەورەبوونتاندا، لەو هەموو زیندەوەرە جۆراو جۆرانەی كە لەسەر زەوی و ناو ئاودا هەن و بڵاویان دەكاتەوە، (لە چوارپێ‌ و باڵندەكان، لە خشۆك و شەشپێكان، لە گیاندارانی هەمەجۆر لەقەبارە و رەنگ و شێوازدا، لە دەوریان لە خزمەتكردنی ئادەمیزادا، هەموو ئەوانە) بەڵگەن لەسەر دەسەڵاتی خوا بۆ كەسانێك كە دڵیان و باوەڕی دامەزراویان هەیە.

                       

    –    شوێنی كاتژمێری بایۆلۆجی بەپێێ‌ بیرۆبۆچونی یەكەم 

 

                                                      – روونكردنەوەی چالاكی رووەكەكان بەپێی كاتژمێری بایۆلۆجی