سستمی هۆرمۆنی و سەرەتای سوورەتی (مریم)

سستمی هۆرمۆنی و سەرەتای سوورەتی (مریم)

د.كاوە فەرەج سەعدون

لەم باسەماندا دەچینە خزمەتی گەنجینەیەك لە دەربڕینە قورئانیەكان, كە لەگەڵا جوانیی شێوازی دەربڕین و رەوانبێژی بێهاوتادا, باسی بابەتێكی ووردی زانستیی دەكات كە پەیوەندە بە بابەتێكی پزیشكیی زۆر هەستیار و تازە دۆزراوەوە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا, ئەویش سیستمی دەماری هۆرمۆنیە (Neuro Endocrinal System) لە لەشی مرۆڤدا, ئەم بابەتە بەشێوازێكی رێكوپێكی سەرسوڕهێنەر لە ئایەتەكانی سەرەتای سوورەتی (مریم)دا هاتووە, كە دەفەرموێت:
[كهيعص{1} ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا{2} إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاء خَفِيًّا{3} قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَ لَمْ أَكُن بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا{4} وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِن وَرَائِي وَ كَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا{5} يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا{6} يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَل لَّهُ مِن قَبْلُ سَمِيًّا{7} قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَ كَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا{8}], واتە: باسی رەحمەتی خواتان بۆ دەكەین لەگەڵا زەكەریای بەندەیدا, كاتێك بە بێ‌دەنگی و بە نهێنی لەخودا پاڕایەوە, ووتی: خودایە من ئێسكم لاواز بووە و سەرم بە سپیەتی گڕیگرتووە و هیچ كاتێك من لە داواكردن و ئومێد بوون بە رەحمەتی تۆ كافر نەبووم و تۆش وەڵامت داومەتەوە, من دەترسم لە دوای من خەڵكی بێرێز ببنە پێشەوای خەڵك و خێزانەكەشم نەزۆكە بۆیە خودایە منداڵێكی صاڵحم لەلایەن خۆتەوە پێ‌بدە, بۆ ئەوەی ببێتە میراتگری پێغەمبەرایەتی و زانیاری من و نەوەی یەعقوب, و خودایە بیكەرە كەسێك كە خۆت پاشان بەندەكانیشت لێی رازیبن لە دین و رەوشتیدا, ئەی زەكەریا ئێمە مژدەت پێ‌دەدەین كە منداڵێكت دەدەینێ‌ ناوی (یەحیا)یە كە هیچ كەسێك پێش ئەم ئەو ناوەی نەبووە و لەمیش نەچووە, زەكەریا (لە گەرمەی خۆشیدا و بە سەرسوڕمانەوە!!) ووتی: خودایە من چۆن منداڵم دەبێت كە خێزانەكەم نەزۆكە و خۆشم گەیشتوومەتە ئەوپەڕی پیریی!! پاشان پەروەردگار وەڵامیدایەوە: خوای گەورە فەرموویەتی ئەم كرداری دروست كردنی نەوەیە لە تۆوە لەلای ئەو زۆر ئاسانە, وەك چۆن سەرەتا تۆشی دروست كرد لە سكی دایكتدا كە هیچ نەبوویت.

ئەم هەشت ئایەتە بەیەكەوە باسی پێنج نیشانە دەكەن كە لە پیاودا روودەدەن:
1- لاوازبوونی ئێسكەكان. 2- سەر سپیبوون. 3- ترسان. 4- لاوازی وەچە خستنەوە. 5- پیری زۆر.
+ لێرەدا دەپرسین ئایا ئەم نیشانانە بە تایبەتی پەیوەندیەكی زانستی لەنێوانیاندا هەیە كە لە سستمێكی پزیشكیدا كۆیانكاتەوە؟
– ئەم نیشانانە كە بەیەكەوە باسكراون حیكمەتێكی گەورەی تێدایە, مرۆڤیش لە رۆژگاری ئەمڕۆدا بە یارمەتی زانستی كارئەندامزانی یان فیسیۆلۆجی (Physiology) گەیشووەتە راستیە زانستیەكان لەم بارەیەوە.
لێكۆڵینەوەی نیشانە پزیشكیەكانی سەرەتای سوورەتی (مریم):

منداڵبوون لەگەڵا پیری زۆردا ناگونجێت, چونكە وەچەخستنەوە لەگەڵا ئەو نیشانانە (ئێسك لاوازی, سەرسپیبوون, ترسان و پیری زۆر) مەحاڵە, ئەم نیشانانە تایبەت نین بە پێغەمبەرانەوە و تووشی خەڵكانی تریش دەبن بۆیە ئێمە بە گشتی وەك چەند نیشانەیەكی پزیشكی باسیان دەكەین كە بە یاسایەكی رێك وپێك و ووردی لەشی مرۆڤ بەڕێوە دەچن.
1- پیریی زۆر :
قۆناغی پیریی كۆتایین قۆناغەكانی ژیانە و بریتیە لە قۆناغی چوونە دواوەی هەموو چالاكیەكانی لەش و دەركەوتنی عەیب و نوقسانی لە توانای كۆئەندامە جیاوازەكانی لەشدا, لەگەڵا ئەوەشدا كە تا ئێستا لە رووی زانستیەوە بە تەواوەتی هۆكارە راستەوخۆكانی پیربوون نەزانراوە, كەڵەكە بوونی عەیب و نوقسانی لەسەر ئاستی ماددەی بۆماوەیی كە ترشەڵۆكە ناوكیەكانە (DNA) لە ناوكی خانەدا دەبێتە هۆی بێتوانایی خانەكان لە دروست كردنی پرۆتینی ئاسایی, بەم هۆیەوە ئەم پرۆتینانە ناتوانن كارەكانیان بەرێك وپێكی لەناو لەشدا ئەنجام بدەن و ئەمە دەبێتە هۆی دەركەوتنی نیشانەكانی پیریی.
لە لایەكی ترەوە تەنە بنچینەییە سەربەستەكان (Free Radicals) كە چەند ماددەیەكی ژەهراوین بۆ لەش و لە ئەنجامی زیندە چالاكیەكانەوە پەیدا دەبن, بەرپرسن لەو زیانانەی لە خانەكاندا روودەدەن و دەبنە هۆی پیریی, لەگەڵا ئەمانەشدا رەقبوونی دیواری خوێنبەرەكان (ئەستوور بوونی دیواری لوولەكانی خوێن بەهۆی نیشتنی چەوری لەژێر ناوپۆشی دیوارەكانیاندا) دەبنە هۆی كەمیی گەیشتنی خۆراك و ئۆكسجین بۆ شانە و خانە جیاوازەكانی لەش, بە تایبەتیش مێشك كە دەبێتە هۆی پووكانەوەی بە هێواشی, و پاشان دەركەوتنی نیشانەكانی پیریی, لە: لاوازی لە بینین و بیستن و بیرهاتنەوە و ماسولكەكانی لەشدا, هەروەها كەم نوستن, لەرزین, چرچ بوونی پێست و لاوازی ئێسكەكان و سەرسپیبوون.
2- لاوازی ئێسكەكان:
بریتیە لە نوقسانیەكی بەرچاو لە بڕی ماددەی ئێسكیی لە لەشی مرۆڤدا, لەگەڵا ئەوەشدا كە بڕی ماددەی ئێسكی دەگاتە زۆرترین رێژەی لە سەرەتای كامڵیدا, بەڵام دابەزینی ئەم رێژەیە لە دوای تەمەنی 40ساڵیەوە دەست پێدەكات, بەوەی كرداری رووخان و نەمانی ئێسك زیاتر دەبێت لە كرداری دروست كردنی ئێسك.
پەیوەندیی نێوان پیریی و لاوازبوونی ئێسكەكان:
لاواز بوونی ئێسك لە پیریدا دەگەڕێتەوە بۆ كەمبوونەوەی چالاكی خانە بنیاتنەرەكانی ئێسك (Osteoblasts), هەروەها كەمیی ڤیتامین (D) لە پیریدا دەبێتە هۆكاری زیادبوونی هۆرمۆنی پاراسایرۆید (Parathyroid Hormone), ئەم هۆرمۆنە كاردەكاتە سەر ئێسكەكان و دەبێتە هۆی زیادبوونی كرداری تێكشكان و كەمبوونەوەی رێژەی ماددەی ئێسكیی, لە پیاودا هۆكارێكی تر هەیە بۆ كەمبوونەوەی ماددەی ئێسكیی, ئەویش هۆرمۆنی نێرینە یان تێستۆستیرۆنە (Testosterone), ئەم هۆرمۆنە كاریگەریەكی پۆزەتیڤانەی هەیە و چالاكی خانە بنیاتنەرەكانی ئێسك زیاد دەكات, هۆرمۆنی تێستۆستیرۆن لە پیریدا كەم دەبێتەوە و دەبێتە هۆی ئەوەی خانە خۆرەكانی ئێسك (Osteoclasts) بە بەردەوامی ئێسك داخورێنن بەبێ‌ ئەوەی جێی پڕبكرێتەوە بە ئێسكی نوێ‌ لە رێی خانە بنیاتنەرەكانەوە.
پەیوەندیی نێوان ترس و لاوازی ئێسك:
ترسانی بەردەوام دەبێتە هۆی روودانی چەندین گۆڕانكاری لە لەشدا, لەوانە زیاتر رژاندنی هۆرمۆنی كۆرتیزۆن لە كوێرەڕژێنی سەر گورچیلەوە, راددەی ئەم رژاندنە لە حاڵەتی ترس و دڵەراوكێدا زۆر دەبێت, بەهۆی كاریگەریی كۆرتیزۆنەوە بنیاتنانی ئێسك دەوەستێت لەگەڵا بەردەوامبوونی تێكشكانیدا, سەرەنجامی گشتی ئەم پرۆسانە لاواز بوونی ئێسكەكانە.
3- سەرسپیبوون:
بریتیە لە سپیبوونی رەنگی مووەكان بەهۆی لەدەستدانی ماددە ڕەنگكەرەكەیەوە, سەرچاوەی ئەم ماددە رەنگكەرە لە خانە رەنگیەكانەوەیە (Melanocytes) كە دەكەونە بنكی سەلكی مووەوە, ئەم خانانە ماددەی رەنگیی یان میلانین (Melanin) دەگوێزنەوە بۆ خانە كیراتینیەكان لە پێست و موودا, لەسەر رووی پێست زیاتر لە 2ملیار خانەی رەنگكەر هەیە, كێشی ئەم خانانە پێكەوە بریتیە لە (1گرام) و راددەی چڕیان 1560 خانەیە بۆ هەموو میللیمەتر سێ‌جایەك لە پێست, ئەم رێژە و چڕییە نەگۆڕە بۆ هەموو رەگەزو تیرەكانی مرۆڤ, جیاوازی رەنگی مرۆڤەكان تەنیا لە چڕی ئەم ماددە رەنگكەرەیە لەناو هەر خانەیەكی میلانۆسایتدا.
پەیوەندیی نێوان پیریی و سەرسپیبوون:
تا مرۆڤ بە تەمەندا بچێت نیشانەی پیریی زیاتر لە سەریدا دەردەكەوێت و ووردە ووردە قژی سەری سپی دەبێت, هەندێ كەس كە دەگاتە تەمەنی 50ساڵا 50%ی زیاتری سەری سپی دەبێت.
چالاكی خانە رەنگكەرەكان لەژێر كۆنترۆڵی هۆرمۆنێكی تایبەتیدایە كە كوێرە رژێنی ژێرمێشك دەری دەدات, و بە هۆرمۆنی چالاككەری خانە رەنگ كەرەكان (MSH) ناسراوە, لەگەڵا بەرەوپێش چوونی تەمەندا رژاندنی هۆرمۆنی (MSH) كەمدەكات و دەبێتە هۆی كەمبوونی ژمارەی خانە رەنگكەرەكانی پێست و خاوبوونی چالاكیان, پاشان دەركەوتنی سپێتی لە مووی سەردا.
پەیوەندی نێوان ترسان و سەرسپی بوون:
زانراوە كە ترس و دڵەڕاوكێی درێژخایەن سەری مرۆڤ سپی دەكات, تاقیكردنەوەكانیش پەیوەندی كۆئەندامی دەماریی بەسۆز (Sympathetic Nervous System)یان سەلماندووە لەگەڵا دیاردەی سەرسپی بوون, چالاكی زیادبووی ئەم كۆئەندامە لەكاتی هەڵچوونەكاندا دەبێتە هۆی زوو سەرسپیبوون, گرفتە دەروونیە ئاڵۆزەكان دەبنە هۆی زۆر خێراتر دەركەوتنی سپێتی لەسەردا, ئەمە ئەوەیە كە قورئان بە دەستەواژەی (ۆاشْتَعَڵ الرَّأْسُ شَیْبًا) واتە (سەر گڕی گرتووە بەسپێتی) دەریبڕیوە.
زانایان گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی كە زوو لەدەستدانی رەنگی قژ بەهۆی ژەهراویبوونی خانەكانی رەنگكەری پێستەوە دەبێت بە ماددەیەكی ژەهراوی بۆ ئەو خانانە, كە لە سیستمی دەماریی بەسۆزەوە دەردەدرێت كە ئەویش ئەدریناڵینە, كە یەكێكە لە زۆرترین دەردراوەكان لە كاتی هەڵچوونە دەروونیەكاندا, بە تایبەتی ترس و دڵەڕاوكێی زۆر.
4- لاوازیی وەچەخستنەوە:
بەهێزی وەچەخستنەوە لە پیاودا لە رووی بایۆلۆجیەوە خۆی لە توانای دروستكردنی تۆودا دەبینێتەوە لە گونەكاندا.
پیری و لاوازی وەچەخستنەوە:
چوونە تەمەنەوە كاریگەریەكی گرنگی دەبێت لەسەر دروست كردنی تۆو لە پیاودا, لە تەمەنی 50ساڵا بەرەو ژوور توانای وەچەخستنەوە لاواز دەبێت بەهۆی چەندین فاكتەرەوە, كەمبوونی هۆرمۆنی (تێستۆستیرۆن) و هۆرمۆنێكی تریش كە لە ژێرمێشكە رژێنەوە دێت كە هۆرمۆنی چالاك كەری خانە رەنگكەرەكانە (MSH) رۆڵێكی گرنگی هەیە لەم كردارەدا.

كاریگەریی كەمبوونی تێستۆستیرۆن:
تیمێكی پزیشكی لە سەنتەری (ماساشوستس)ی ئەمریكی بۆ لێكۆڵینەوەی بەساڵاچوواندا گەیشتنە ئەوەی كە كەمبوونی رێژەی تێستۆستیرۆن ساڵانە بەرێژەی 1% دادەبەزێت لەنێوان تەمەنی 40 بۆ 70ساڵیدا, واتە لە سەروو 70ساڵیدا رێژەی تێستۆستیرۆن بە راددەی سێیەك دادەبەزێت, لەگەڵا ئەم دابەزینەدا چەندین نیشانەی پزیشكیی پەیدا دەبێت, لەوانە: كەمبوونی رێژەی ماددەی ئێسكی و ماسولكەیی, كەمبوونەوەی ئارەزووی سێكسی بە راددەی 2/3 لە تەمەنی 75ساڵیدا.
كاریگەریی كەمبوونی هۆرمۆنی (MSH):
هۆرمۆنی (MSH) دەبێتە هۆی رەنگكردنی پێست و قژ, كەمبوونی ئەم هۆرمۆنە دەبێتە هۆی سپیبوونی سەر لە پیریدا, ئەوەی سەرسوڕهێنەرە ئەو پەیوەندیەیە كە لەنێوان كەمبوونی ئەم هۆرمۆنە و لاوازی وەچەخستنەوەدا هەیە, گرنگی هۆرمۆنی (MSH) دەركەوتووە لە دروست كردنی سپێرمدا, هەر بۆیە كەمبوونی ئەم هۆرمۆنە لە پیریدا دەبێتە هۆی سەرسپیبوون و هەروەها لاوازیش لە توانای وەچەخستنەوەدا.
ترسان و رۆڵی لە لاواز بوونی وەچەخستنەوەدا:
ترس و هەڵچوونە دەروونیەكان كاریگەریی راستەوخۆیان هەیە بۆ سەر توێكڵی مێشك و كەمكردنەوەی چالاكیەكانی, لێرەوە ئەم كاریگەرییە دادەبەزێت بۆ كەم كردنەوەی چالاكی ژێرمێشكە رژێن, و لە كۆتاییدا بۆ كارگەی دروست كردنی سپێرمەكان لە گوندا و دەبێتە هۆی كەمبوونی دروستبوونی سپێرم, هەروەها بینراوە كە ترس و دڵەڕاوكێ‌ دەبێتە هۆی كەڵەكە بوونی ماددەیەكی زیانبەخش بۆ دروستبوونی سپێرم, ئەویش ماددەی سیرۆتۆنینە (Serotonin) كە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی رێژەی دروست كردنی تۆو لە پیاودا. لە توێژینەوەیەكی تردا كە لەسەر ئەو كەسانە كرا كە چاوەڕێ‌ی حوكمی لە سێدارەدان بوون بینرا بە راددەیەكی زۆر دروستبوونی سپێرم تیایاندا هاتووەتە دواوە تا راددەی وەستانی تەواو, ئەویش بە هۆی كاریگەریی ترسەوە. لەگەڵا زیادبوونی سیرۆتۆنین لە گونەكاندا, بەرزبوونەوەی رێژەی هۆرمۆنی كۆرتیزۆنیش لە كاتی ترسدا كاردەكاتە سەر كەمكردنەوەی بەرهەم هێنانی خانە سپێرمیەكان, ئەوەش زانراوە كە ترس و دڵەڕاوكێی درێژخایەن ئەوندە كۆرتیزۆن دروست دەكات بە راددەیەك لە ئاستی بەرهەمهێنانی كۆرتیزۆن لە وەرەمی رژێنی سەر گورچیلەش زیاتر دەبێت.
5- پەیوەندی هاوبەشی نێوان ترس و پیریی:
ترسان مرۆڤ پیردەكات:
ترسانی زۆر و درێژخایەن لە رژاندنی چەندین هۆرمۆن زیاد دەكات لە لەشدا لەوانە هۆرمۆنی ئەدریناڵین, توێژینەوەكان سەلماندوویانە كە زیادبوونی ئەدریناڵین دەبێتە هۆی بەرز بوونی ئاستی كۆلیسترۆڵا و پەیدابوونی نیشانەكانی رەقبوونی خوێنبەرەكان, بینراوە كە هۆكاری پەیدا بوونی لە تەمەنێكی گەنجتردا بریتیە لە ترس و دڵەڕاوكێ‌, كەواتە ترسان مرۆڤ زووتر پیردەكات لەرێ‌ی كرداری رەقبوونی خوێنبەرەكانەوە.
پیربوون ترس زیاد دەكات:
توێژینەوەكان لەسەر مرۆڤە بەتەمەنەكان دەریانخستووە كە رێژەیەكی زیاتر لە ئەدریناڵین لە لەشیاندا دەڕێژرێت بە بەراورد لەگەڵا كەسانی گەنج, ئەم زیادەیە دەگاتە 75% كە رێژەیەكی بەرچاوە, ئەم زیادبوونی ئەدریناڵینە بەهۆی بارێكی ترس و دڵەڕاوكێوە نییە, بەڵام ئەمە وا دەكات مرۆڤی پیر زیاتر دووچاری هەڵچوونە دەروونیەكانی وەك ترس ببێت, چونكە دەبێتە هۆی هەستیاركردنی سیستمی دەماری بەسۆز تیایاندا بۆ هەڵچوون و تێكچوونی دەروونی, لێرەوە پەیوەندی هاوبەشی دڵەڕاوكێ‌ و ترسانمان لەگەڵا پیربووندا بۆ دەردەكەوێت, كە چۆن كاردەكەنە سەر یەكتری و هۆكاری دروست بوونی یەكترین, ئەگەر بێتو ترسان ببێتە هۆی زوو پیربوون, پیربوون خۆیشی چانسی تووشبوون بە ترس و دڵەڕاوكێ‌ زیاتر دەكات.
پوختەی سستمی هۆرمۆنی سەرەتای سوورەتی (مریم):
ئەو پێنج نیشانەیەی لە سەرەتای سوورەتی (مریم)دا هاتوون: لاوازی ئێسك, سەرسپی بوون, ترسان, پیریی زۆر و لاوازی وەچەخستنەوە, بریتین لە پایەكانی پەیوەندیەكی هۆرمۆنی یەكتری تەواوكەر, ئەمە روونكەرەوەی ئەوەیە كە بۆ ئەم نیشانانە بە تایبەتی باس كراون لەناو هەموو نیشانەكانی چوون بەتەمەندا, ئەویش بەهۆی ئەو پەیوەندیەی بەیەكیانەوە دەبەستێتەوە لە یەكەیەكی لۆژیكی و پڕ لە حیكمەتدا:
لە سەرەتای دوعاكەی زەكەریا پێغەمبەردا باسی لاوازی ئێسك و پاشان سەرسپی بوون و دوایی ترسان كراوە, لەرووی زانستیەوە لاوازی ئێسك لەكاتی ترساندا روودەدات بەهۆی زیادبوونی هۆرمۆنی كۆرتیزۆن, كە هەروەها دەبێتەهۆی لاوازی لە وەچەخستنەوەدا, سەبارەت بە سەرسپیبوونی خێرا كە روودەدات و ئەوەی كە قورئان باسی لێوە كردووە بە گڕتێبەر بوون (ۆاشْتَعَڵ الرَّأْسُ شَیْبًا), ئەم سەرسپیبوونە بەهۆی ترس و دڵەڕاوكێوە روودەدات, و دەبێتە هۆی رژاندنی ماددەیەكی زیانبەخش بە خانە رەنگكەرەكانی پێست و قژ, كە ماددەی ئەدریناڵینە, هەر لە حاڵەتی ترسدا ماددەیەكی زیانبەخشی تر بەڵام زیاتر بۆ سپێرمی پیاو دەرێژرێت كە ئەویش ماددەی سیرۆتۆنینە.
كەواتە سەرەنجامی كۆتایی ترس و دڵەڕاوكێ‌ بریتیە لە زیاتر رژاندنی هەر سێ‌ هۆرمۆنی: كۆرتیزۆن, ئەدریناڵین و سیرۆتۆنین, لەلایەكی ترەوە و بەهۆی چوونە تەمەنەوە كەمكردنێكی زۆر لە رژاندنی هەردوو هۆرمۆنی تێستۆستیرۆن و هۆرمۆنی (MSH)دا روودەدات, كە لەگەڵا زیاتر رژاندنی ماددە زیانبەخشەكاندا هەموویان بەیەكەوە كاردەكەنە سەر سپێرمەكان و زیان دەدەن لە پێگەیشتنیان, ئەگەر پەیدابوونی یەك هۆكار لەوانەی سەرەوە بەس بێت بۆ وەستاندنی بەرهەمهێنانی سپێرم, ئایا كۆبوونەوەی ئەو هەموو هۆكارە بەیەكەوە چی دروست دەكەن؟!
دوای روونكردنەوەی ئەم سستمە هۆرمۆنیە سەرسوڕهێنەرە یەكتری تەواوكەرە, ئایا هیچ گومانێك لەوەدا دەمێنێت كە زەكەریا پێغەمبەر لە حاڵەتێكدا بووە كە زۆر مەحاڵە توانای منداڵا خستنەوەی هەبووبێت؟!
لێرەوە دەبینین كە سەرەتای سوورەتی (مریم) چەند موعجیزەیەكی گەورەی لەخۆ گرتووە: هەر لەجوانی و كورتی و پڕ مانایی دەستەواژەكەی و ووردیی وەسفەكەی بە شێوازێكی رەوانبێژ, پاشان لە سەرووی هەموویەوە بوونی پەیوەندیەكی زانستی وورد لە نێوانیاندا.
باشە كێ‌ دەتوانێت ئەم وەسفە پڕ لە رەوانبێژی و زانستیە بكات تەنها خودای پەروەردگار نەبێت!!
[سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ] (فصلت:53).
سەرچاوەكان:
1- تفسیر القرێ‌ن العڤیم/ الإمام إبن كپیر.
2- گۆڤاری (الإعجاز)/ ژمارە 3ی (رەبیعی دووەمی 1418ك)/ دەركراوی: (هیئە الإعجاز العلمی فی القرێ‌ن والسنە).
3- Review of Medical Physiology – William F. Ganong -eighthteenth Edition – 1997.