زەیتی زەیتوون لە ڕوانگەی قورئان و سوننەتدا
خوای گەورە (سبحانە وتعالی) لە زۆر ئایەتدا لە قورئانی پیرۆز سوێند بە دروستكراوەكانی دەخوات، جا ئەم سوێند خواردنەش هەر وەك زانایانی ئیسلام دەفەرموون زیاتر دەگەڕێـتەوە بۆ دوو هۆكار یاخود دوو مەبەست: یەكەمیان لەبەر گەورەیی و گرنگیدان بەوەی سوێندی پێ دەخوات هەروەها دووەمیش بۆ ئەوەی ئێمەی بەندە لێی بروِانین و بیری لـێ بكەینەوە تاكو گەورەیی و دەسەڵاتی خوای گەورەمان بۆ دەركەوێت.
بۆ نموونە: خوای گەورە كە سوێند بەخۆر دەخوات دیارە خۆر گرنگییەكی زۆری هەیە بۆیە خوای گەورە سوێندی پێ دەخوات، ئەگەر باسی تیشكی خۆریش بكەین هەر ئەوە بەسە بڵێین كە یەكێكە لەسەرچاوە سەرەكییەكانی ژیان كە دەبێـتە مایەی رووناككردنەوە و گەرمكردنەوە,
لێرەدا ئەوەی ئێمە مەبەستمانە باسی بكەین زەیتی زەیتونە.
زەیتون
بریتییە لە رووەكێكی سەوز، ناوە زانستییەكەی (أولیا یوروپیا) (olea europaea), ئەم رووەكە دەكەوێـتە ناوچەی دەریای ناوەراست, گوڵەكانی سپی و زەردن, هەر بە سەوزی بەرەكانی كۆدەكرێتەوە پێش پێگەیشتن, یاخود وازی لـێ دەهێنرێ لەسەر ڕووەكەكە هەتاكو پێدەگا و دەگۆڕێ بۆ رەنگی (وەنەوشەیی) پاشان دەبێـتە رەش, چاكترین جۆرەكانی زەیتی زەیتون بریتین لە زەیتی تونس و كۆماری سوریا.
زەیتوون پێكهاتووە لە 75% ئاو و 15-25% ڕۆن(الزیت الطیب) واتە زەیتی پاك , 4% كاربۆهیدرات, 1.5%خوێ‌یەكانی تێدایە كە گرنگترینیان خوێی كالیسیۆم و خوێی ئاسنە, ئەمە كەمێك بوو لەسەر زەیتوون و پێكهاتووەكەی.
لە قورئاندا بەگشتی (4) جار هاتووە, یەكێك لەو ئایەتانە خوای گەورە دەفەرموێت: (ۆالتِّینِ ۆالزَّیْتُونِ)التین 1, واتە: سوێندبێ بە هەنجیر و زەیتون. ئەهلی سەلەف بەگشتی و ئیبن عەباس و عەكریمە و موجاهد دەڵێن: مەبەست لە زەیتونی ئاسایییە كە دەگوشرێت وزەیتی لـێ پەیدا دەبێت، هەروەك باسمانكرد كە خوای كاربەجێ هەروا بە خۆڕایی و بێ هودە سوێند بە دروستكراوەكانی ناخوات، زەیتی زەیتونیش یەكێكە لەو پاڵفتە رووەكییانەی كە گرنگی و بایەخێكی بێ پایانی هەیە بۆ مرۆڤ كە چارەسەری زۆرێك لە نەخۆشییەكان دەكات.
یەكێك لەو نەخۆشییە بەرچاوانە بەرزبوونەوەی رێژەی كۆڵسترۆڵە لەخوێندا, زەیتی زەیتون دەبێـتە مایەی نزمبوونەوەی ئەم رێژەیە لەخوێندا، بۆ ئەم مەبەستە و بەسوود وەرگرتن لەم زەیتە پیرۆزە چەندەها توێژینەوە ئەنجامدراوە لەوانە: دكتۆر (حسان شمسیباشا) بۆمان باس دەكات: لە كتێبێكدا كە لەساڵی 1994 دەرچووە بەناوی (بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن) كە دكتۆر (ولیامز) دایناوە لە زانكۆی (ستانفۆرد) لە كالیفۆرنیا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تێیدا هاتووە كە توێژینەوە لەسەر (76) كەس كراوە بێ ئەوەی دوچاری هیچ نەخۆشییەكی دڵ بووبن بۆ زانینی ئاسەواری زەیتی زەیتون لەسەر پەستانی خوێن, بۆ ماوەی سێ رۆژ خواردنی ئەم (76) كەسە زەیتی زەیتون بوو, پاش تەواو بوون پێوەری پەستانی خوێنیان هێنا بۆ هەر یەكێك لەو (76) كەسە, لێكۆڵەرەوەكان بۆیان دەركەوت كە زەیتی زەیتون دەبێتە هۆی نزمبوونەوەی پەستانی خوێن، وە هەروەها نزمبوونەوەی پەستانی خوێن زیاتر ئاشكرا دەبێت ئەگەر ئەو كەسە رۆژی (40گم) زەیتی زەیتون وەربگرێت.
لە دەرئەنجام لێكۆڵەرەوەكان وتیان پەیوەندییەكی پێچەوانە هەیە لە نێوان پەستانی خوێن و وەرگرتنی زەیتی زەیتون, و دانیان بەوەدا نا كە وەرگرتنی زەیتی زەیتون نزم كەرەوەیەكی ئاشكرایە بۆ پەستانی خوێن.
لە فەرموودە شیرینەكانی پێغەمبەری ئازیزیشماندا هاتووە: یەكێك لەو فەرموودانەی (ابی هریرة) دەیگێڕێتەوە (ڕەزا ورەحمەتی خوای لەسەر بێ) كە دەفەرموێت لە پێغەمبەرەوە(صلى الله عليه وسلم):[كلو الزیتَ وأدهِنوا به فإنه من شجرة مباركة] رواه الترمذی و ابن ماجە. واتە: پێغەمبەرمان (دروود وسەلامی خوای لەسەر بێ) بۆمان باسدەكات كە زەیتون روەكێكی پیرۆز وموبارەكە بۆیە دەفەرموێت بیخۆن و وەك مەرهەم بەكاری بهێنن, هەروەها خوای گەورە دەفەرموێت: [اللَّهُ نُورُ السَّمَاؤاتِ ؤالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ ؤلا غَرْبِيَّةٍ يَكةادُ زَيْتُهَا يُضِي‌وُ ؤلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَي نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَا‌وُ ؤيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ؤاللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌وٍ عَلِيمٌ] النور35.
جا با بزانین ئەم رووەكە چ بایەخ و سوودێكی هەیە لەڕووی زانستی و پزیشكییەوە كەئاوا بەڕووەكێكی پیرۆز لەلایەن خوای گەورە و پێغەمبەرە خۆشەویستەكەی باسكراوە:
1-یەكێك لە گرنگترین بایەخەكانی رۆنی زەیتون ئەوەیە كە كۆلیسترۆل لە خوێندا كەم دەكاتەوە, هەروەك لە پێشدا باسمانكرد، بەهۆی بوونی ئاوێتـەكانی فایتۆستیرۆڵ(ستیرۆلە رووەكییەكان) لەوانە ئاوێـتەی بیتاسیتۆستیرۆڵ (B-Sitosterol)ە كەتەنها لەرۆنی زەیتوندا هەیە, تاكە ئاوێـتەشە كە بەرگری لە مژینی كۆڵسترۆڵ دەكات لە ریخۆڵە باریكەوە بۆ ناو خوێن.
2-هەروەها كاریگەری رۆنی زەیتون لە كەم كردنەوەی رێژەی كۆلسترۆڵدا هەر ئەوەندە نییە كە بەرگری لە مژینی كۆڵسترۆڵ دەكات بۆ ناو خوێن بەڵكو ئەو كۆڵسترۆڵەی كە پێشتریش لە خوێندا كۆبووەتەوە لەگەڵ پاشەرۆدا دەری دەپەڕێنێتە دەرەوەی لەش, ئەویش بەهۆی بوونی ئاوێتەكانی كحولی تەرپینی وەكو ئاویـَتەی ئارسینۆڵی بازنەیی (Cyclo-Arthenol) كە هۆكارێكە بۆ دەردانی كۆڵسترۆڵ بۆ ناو پاشەڕۆ بەهۆی هاندانی ماددەی زراو.
3-یەكێكی دیكە لە تایبەتمەندییەكانی رۆنی زەیتون ئەوەیە كە تامێكی خۆشی هەیە و چالاكییە پۆزەتیڤەكانی هەرس زیاد دەكات چونكە كاتێك خواردن تام و بۆنی خۆشبوو دەردراوەكان یان ئاووگی گەدە(Gastric Juice) هاوسەنگییەك وەردەگرێت بەهۆی زیادبوونی دەردانی ئەنزیمی پپسین كە یارمەتی چاككردن و رێكخستنی هەرس دەدات و ڕەوانیش زیاد دەكات.
4-ڕۆنی زەیتون لە هەموو جۆرەكانی دیكەی رۆن زیاتر بەرگەی پلەی گەرمی بەرزدەگرێت كە لە كاتی بەكارهێنانی لە چێشت لێنان و سووركردنەوەدا دەیگاتێ، پلەی گەرمی لێك هەڵوەشانی رۆنی زەیتون (210 – 220) پلەی سەدییە لە كاتێكدا كە پلەی گەرمی هەڵوەشانی سەرجەم رۆنەكانی دیكە لە 160 پلەی سەدی زیاتر نییە.
5-پلەی توانەوەی رۆنی زەیتون (5-7) پلەی سەدییە كە پلەیەكی زۆر نزمە لەچاو پلەی تواندنەوەی جۆرەكانی دیكەی رۆن كە لە (10) پلەی سەدی زیاترە, ئەم سیفەتەی رۆنی زەیتون سوودێكی بەرچاوی هەیە لە تەندروستی مرۆڤدا بەوەی كە هەرگیز لەناو لەشی مرۆڤدا ڕەق نابێت و نانیشێت، هەروەها پلەی بەستنی رۆنی زەیتون گەلێك نزمە، لەمە بۆمان دەردەكەوێـت كە رۆنی زەیتون مەودایەكی فراوانی هەیە بۆ پلەی گەرما كە چ بە بەرزبوونەوە و چ بەنزم بوونەوەی پلەی گەرما كاریگەری نابێـت و بەهاوسەنگی دەمێنێتەوە.
6-شایانی باسە رۆنی زەیتون هەرسـێ جۆرە بنچینەیییەكەی ترشە چەورییەكانی تێدایە, بەرێژەی سەرەكی پێكهێنەری رۆنی زەیتون بریتییە لە ترشە چەوری ئۆلیك (Oleic acid) كە نزیكەی 83% ی ڕۆنی زەیتون پێكدەهێنێت، ئەم جۆرە ترشە (ئۆلیك) یەكێكە لە ترشە چەورییە تاك ناتێرەكان كە تەنها یەك بەندی جووتی تێدایە و وا لە رۆنی زیتون دەكات كەمتر تووشی ئۆكسان ببێت و ماوەیەكی زۆرتر بەبێ خراپ بوون بمێنێـتەوە و بەرگەی هەڵگرتن بگرێت، چونكە تاوەكو ژمارەی بەندە جووتەكان زیاتر بێت رۆنەكە زیاتر توانای كارلێكی لەگەڵ هەوادا هەیە و بەمەش زیاتر تووشی ئۆكسان دەبێـت, كە كردارێكی ناپەسەندە و كاردەكاتە سەر پێكهاتەی رۆن و بەرەو خراپ بوونی دەبات.
7-ئەنجامی سەرجەم توێژینەوەكان دڵنیایییان لەوەدا بەدەستهێناوە كە دروستبوونی ترشە چەوری ئۆلیك كە یەك بەندی جووتی تێدایە لەناو لەشدا ئاسانترە وەك لە دروستبوونی ترشە چەوری لینۆلیك كە دوو بەندی جووتی تێدایە و ئەویش تاڕاددەیەك ئاسانترە لە دروستبوونی ترشە چەوری سێ جووت بەندی (ئەلفا لینۆلینیك).
8-رۆنی زەیتون هەندێك ئاوێتەی تێدایە كە رۆڵێكی گرنگ دەبینن لە بەرهەڵستیی كرداری ئۆكسان وەكو ئاوێتەی گرنگی: ئەلـفـا تـۆكـۆفـیرۆل (α-Tochopherol) كە تەنها لە رۆنی زەیتوندا هەیە و جگە لەوەی كە دژە ئۆكسانێكی سەرەكییە سەرچاوەیەكی باشیشە بۆ هەندێك لە ڤیتامینەكان.
9-رۆنی زەیتون ئاوێـتە فینۆڵییەكانیشی تێدایە وەك ترشی فینۆڵیك (Phenolic acid) و ماددە فینۆڵییەكانی دیكە كە دیسان هۆكارێكی باشن دژی ئۆكسانی رۆن، بەمەش رۆنی زەیتون هاوسەنگییەكی بێ وێنەی هەیە بە بەراوردكردن لەگەڵ سەرجەم ڕۆنە ڕووەكی و گیانەوەرییەكانی تردا.
10-رۆنی زەیتون بەپێچەوانەی هەموو جۆرەكانی دیكەی رۆنەوە بەخاویش بۆن و بەرامێكی خۆشی هەیە و ئارەزووی خواردن زیاد دەكات.
11-بەكارهێنانی رۆنی زەیتون بۆ بەساڵاچووانیش گەلێك بەسوودە بۆ ووزە و چالاكی هەرس, پتەو راگرتنی ئێسك, نوێ بوونەوەی شانەكانی لەش, دواخستنی نیشانەكانی پیری و چرچی پێست, ڕاگرتنی ئاستی ژیریی و كەمكردنەوەی پەستانی خوێن, كەمكردنەوەی نەخۆشییەكانی كۆلسترۆڵ, قورحەی گەدە و دوانزەگرێ و نەخۆشییەكانی جگەر و زراو.
ئەم سوودانە و چەندان سوودی دیكەش بێجگە لەمانە بەڵگەی پیرۆزیی ئەم رووەكەیە كە خوای گەورە سوێندی پێ خواردووە.
لە كۆتاییدا دەبێت بڵێین كە هیچ خودایەك نییە جگە لە پەرستراوی ئاسمان و زەوی، وە دەڵێین و دانی پێدادەنێین كە قورئانی پیرۆز لەلایەن خواوە هاتووە و گەورەترین موعجیزەیە لەسەر زەوی.
سەرچاوەكان
1-موسوعة الطب النبوي – إبن القیم.
2-أیسر التفاسیر لكلام العلي الكبیر – أبی بكر جابر الجزائري.
3-نفحات علمیة من القرا‌ن و السنة-
د. دلاوەر محمد صابر.
4-گۆڤاری زانستی سەردەم.
ئەم بابەتە لە گۆڤاری هەیڤ ژ (5) دا بڵاوكراوەتەوە
