زەیتوون

زەیتوون

وەرگێرانی لە فارسی بە دەستكارییەوە
ی. پزیشك: هەردی ئەنوەر- هەولێر

درەختی پیرۆزی زەیتوون لە قورئانی پیرۆزدا حەوت جار باسكراوە…وە پێغەمبەر صلی اللە علیە وو سلم سەبارەت بە زەیتوون فەرموویەتی” رۆنی زەیتوون بخۆن و لەشتانی پێ چەور بكەن…وە ئەم بابەتەش بە ئایەتی پیرۆزی قورئان و حەدیسی پێغەمبەر صلی الله علیە و سلم دەڕازێنینەوە و لە كۆتاییەكەیدا وتەی زانایان باس دەكەین و لەو پێشكەوتنە زانیارییەی كە باسكراوە روونی دەكەینەوە..وە ئەم درەختە بەروبوومەكەی بۆتە سەرچاوەی دارایی زۆربەی وڵاتان.
یەكەم: زەیتوون لە قورئانی پیرۆزدا: خوای گەورە دەفەرموێ(وَهُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاكِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلِى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِي ذَلِكُمْ). ( سوره انعام آيه 99) واتە: هەر خوایە لای ئاسمانەوە لە هوەر ئاو ئەهێنێتە خوار. بەو ئاوە گیای هەموو جۆرە تۆوێك لە زەوی دەر ئەكەین و، لەو گیایانە سەوزە دەرئەكەین و، لە دار خورمای تۆزی(تلقیح) دەرئەكەین، كە بۆڵ بۆ و هیشوو هیشوون و لەیەك نزیك ن و لە ئێوەیشەوە نزیكن. هەروەها باغی ترێ و زەیتوون و هەنارمان بۆ سەوز كردوون، هەندێ لەم میوەو دارو گوڵ و گیایانە لەیەك ئەچن و، هەندێكیشیان لە یەك ناچن. بە وردی سەیری بەری ئەو دارانە بكەن كە چۆن لە سەرەتای دەرچوونیاندا كرچووكاڵەو ناخوورێ، دوای ئەوەی كە پێ ی ئەگات لێ ی وەردبوونەوە چەند بە تام و خۆش و بە سوودە. ئەم دروستكردنە جۆراو جۆرانە، ئەم دارو درەخت و گیاو گوڵە هەمە جۆراو جۆرانە نیشانەی بوونی خوداو دەسەڵاتی بێ پایانی و ئەوانە تێ ئەگەن كە خاوەن باوەڕن و، سەرپێچی ناكەن.
خوای گەورە دەفەرموێ(وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِين). (سوره انعام أيه 141  ) واتە: هەر خودایە چەند باغ و گوڵزاری دروست كردووە كە دارەكانیان هەندێكیان بە سەر زەویدا ئەكێشن و بڵاو ئەبنەوە. هەر خودا دارخورماو كشتوكاڵی سەوز كردووە كە بەرەكانیان لە تام و شێوەو رەنگ و بۆندا جیاجیان. هەر ئەوە زەیتوون و هەناری دروستكردووە كە بەر هەندێكیان لە تام و رەنگ و بۆدا لەیەك ئەچن و هەندیبَكیشیان جیاوازن و لەیەك ناچن. لەبەری ئەم دارو كشتوكاڵەتان بخۆن بۆتان حەڵالە. لە رۆژی پێگەیشتن و دروێنەدا حەقی خەڵكی لێ دەركەن و خێرو سەدەقەی لێ ی دەربكەن. لەم خێركردن و بەخشینەیشدا زیادەڕۆی مەكەن. مامناوەندی بن. خودا ئەوانەی خۆش ناوێ كە لە زیادەڕۆی ئەكەن و لە سنوور دەرئەچن.
خوای گەورە دەفەرموێ (اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ زَيْتُونِةٍ لَّا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاء وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ).(سوره نور آيه 35) واتە: خوا رووناكی ئاسمان و زەوییە. نمونەی رووناكی ئەو وەك رووناكی تاقێكی بێ كەلێنە چراییەكی داگیرساوی تیابێ و راكە لە بلوورێكا بێ و بلوورەكە وەك ئەستێرەییەكی درەخشان وابێ، چراكە لە رۆنی دارێكی پیرۆز داگیرسابێ كە دار زەیتوونێ بێ نە رۆژهەڵاتی بێ نە رۆژئاوایی كە هەرگیز خۆر لێ ی نەدا، بەڵكو بەدرێژای رۆ خۆر لێ ی بدا.، لەوانە بێ رۆنەكە هەڵبگیرسێ و با ئاگریشی لێ نەكەوێ، پڕتەوی چراكە لەسەر پڕتەوی بلوورەكە بێت. خواش ئارەزووی لە رێپیشاندانی هەر كەسێك بێ رێ پیشان ئەدا بۆ لای رووناكی خۆی. خوا نمونە ئەهێنێتەوە بۆ خەڵك تا لە شت حاڵی ببن و ، زانایە بە هەموو شتێ.
ئەم درەختە نە لە بەشی رۆژهەڵاتی باخدایە كە خۆر هەڵدا و نە لە بەشی رۆژئاوادایە. لە خانەی رووەكەكەدا هەندێ كیسەی تێیدایە كە لە ناویدا ماددەیەك دروست دەبێ پێ ی دەوترێ كلۆرۆفیل. كلۆرۆفیل بە مانای” ماددەی سەوزە گیای و سەزینەیە” كە لە زمانی عەرەبیدا«خـَچِـر» واتە هەر ئەو شتەیە كە لە ئایەتەكدا باسكراوە..ئەم ماددە سەوزە وزەی تیشكی رۆژ دەمژێت( Long day plnts) و وە دەگۆردرێت بۆ وزەی كیمیایی..رەگی رووەكەكە ئاو و ماددە كانزاییەكان لە خاكدا دەمژێت و دەگاتە گەڵاكانی و گەڵاكانی لە هەودا دی اكسیدی كابۆن وەردەگرن لە دوای ئەوە«خـَچِـر» یەعنی كلۆرۆفیلەكان ئەو ماددە خۆراكیانەی كە پێویستە بۆ درەختەكە دروستی دەكەن..كە دەگاتە هەموو بەشەكانی رووەكەكەو هەیكەلی درەختەكەو بەروبوومەكەی دروست دەكات..درەختی زەیتوون تاكە درەختێكە كە لە وڵاتێكی كراوەو بەرزدا خۆری بەسەردا دەكەوێت.
خوای گەورە دەفەرموێ(وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ {1} وَطُورِ سِينِينَ {2} وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ).واتە: سوێند بە هەنجیرو زەیتوون! سوێند بە كێوی (توور)ی سینا! سوێند بەم شاری ئەمین و كەس تیا نەترساوە كە مەككەیە! وە هەر وەها خوای گەورە دەفەرموێ(يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالأَعْنَابَ وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون).
خوای گەورە دەفەرموێ(ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا {26} فَأَنبَتْنَا فِيهَا حَبًّا {27} وَعِنَبًا وَقَضْبًا {28} وَزَيْتُونًا وَنَخْلًا {29} وَحَدَائِقَ غُلْبًا {30} وَفَاكِهَةً وَأَبًّا {31} مَّتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ) .واتە: ئێمە باراناومان لە ئاسمانەوە رشتووە بە رشتن.پاشان زەویمان لەت كردووە بە لەت كردن. جا دانەوێلەمان تیا روواندووە . باخ و باخاتی چڕو پڕیشمان تیا روواندووە. میوەو لەوەڕیشمان تیا روواندووە.
خوای گەورە دەفەرموێ”:(وشجرة تخرج من طور سيناء🙁 سوره مومنون آيه 20)  درەخێكیشمان بۆ داهێناون لە تووری سەینا ئەڕوێ..

مانا زانستییەكەی:
لە دوای ئەوەی كە ئایەتەكانی قورئانی پیرۆزیمان باس كرد، دەچینە سەر باسی زانستییەكەی بزانین زانایان لەبارەیدا چی دەڵێن. زۆربەی زانایان دەڵێن كە رۆنی زەیتوون كە جۆرەها ڤیتامینەكانی تێدایە..وە فسفۆڕو و گۆگردو كالسیۆم و ئاسن و پۆتاسیۆم و مەگنیسیۆمی تێیدایە..ئەو دەرمانانەی كە رۆنی زەیتوون و سیر دروست دەكرێن بۆ جۆرەها ئازاری رۆماتیزم بە سوودە..بەردی زراو بە هۆی خواردنی رۆنی زەیتوون لە ناو دەچن. هەموو رووەكەكان ماددەی سەوز دروست دەكەن كە ئەوەش بە نۆبە بەروبوم و دانە دروست دەكەن: خورما، ترێ و زەیتون و هەنار پێكهاتەی گشتیان هەیە. بەڵام وەك و یەك نەش و نوما ناكەن..بەڵام هەموویان رۆن، ئاو، پروتین و ماددە كانزای و ماددەی شەكریان هەیە.
دووەم: زەیتوون لە سووننەتی پێغەمبەر صلی اللە علیە وو سلم:
لە حەدیسێكدا دەیخوێنین:” رۆنی زەیتوون بخۆن و لەشتانی پێ چەور بكەن كە لە دارێكی(درەختێكی) پیرۆزە ئەم حەدیسەش تیرمیزی و ئیمام حاكم ریوایەتیان كردووە. لەم حەدیسەدا ئامانج لە رۆنی زەیتوونەكەیە، داری پیرۆز( مەبەست درەختی زەیتوونە). حەزرەتی عایشە دەفەرموێ پێغەمبەر صلی الله علیە و سلم كاتێك كە دەیویست ئیحرام بكات بۆ حەج. غەسلی دەكرد و سەری موبارەكی بە سابوون دەشۆرد و سەری چەور دەكرد.
ئیبنی عەبباس خوای لێ رازبێت دەفەرموێ: رۆنی زەیتوون وەك كەرەو و رۆنی دانەوێڵە یەك چەورین. ئەم رۆنە یەكێكە لەو دوو رۆنە كە لە میوە دەری دەهێنن. وە رۆنی زەیتوون بۆ چەور كرد ن و هەم وەك ماددەی سووتەمەنی سوودی لێ ی وەردگیردرێ و هیچ شتێكی بێ فایدە(بێ سوود) نییە.
ئیبنی سینا دەڵێت: زەیتوون درەختێكی گەورەیە، كە لە هەندێ وڵاتان حەوزی مامناوەند دروست دەكرێت و رۆنی لێ‌ ی دەردەهێنن..دكتۆر صبری لە كتێبەكەیدا:(( غذا ءدوا‌ء) خۆراك و دەرمان دەڵێت: زەیتوون لە پێشا تۆویان دەكرد(دەیانچاند)…خەڵكی پێشینان قەدیم سوودی زۆریان لێ ی وەردەگرت. دكتر حسان شمسی پاشا لە الدوس هكسلی دەگێڕێتەوە و دەڵێت ئەگەر وێنەكێش بوومایە چەند ساڵم لە وێنەكێشانی درەختی زەیتتون بەسەر ئەبرد.
زەیتوون و زانستی نوێ: داری (درەختی)زەیتوون( Olea Tree) لە كۆمەڵە درەختە كۆنە و لە عایلەی (Family :Oleaceae) ە.
تایبەتمەندییەكانی زەیتتون لە رووی خۆراك و رۆنەوە:
رۆنی زەیتوون كۆمەڵێ‌ سیفاتی تایبەتی هەیە كە دژە ئۆكسانی یەكێكە لە تایبەتمەندییەكان..رۆنی زەیتون كاریگەری دەرمانی هەیە وە رۆنەكەشی پێكهاتەی Fatty Acids) فاتی ئەسید( ترشی چەوری) و ( Glycerol).
لە هەموو 100 گرامێك لە زەیتوون:
لە هەر 100 گرام لە زەیتووندا:
1- پرۆتینات 1.5گرام.
2- رۆن13.5 گرام.
3- ماددە شیرینی دار گرام.
4- پۆتاسیۆم 91 ملی گرام.
5- كالسیۆم 61ملی گرام.
6- مەگنیسۆم 22ملی گرام.
7- فسفۆڕ17ملی گرام.
8- ئاسن 1ملی گرام.
9- مس 22ملی گرام.
10- الیاف4.4 گرام.
11- كارۆتین180 میكروگرام.
12- ڤیتامین أ300یەكە.

رۆنی زەیتوون لە دوای شیكاری كردن:

1. اسید أولییك Oleic Acid
2. اسید بالمتیك Palmitic Acid
3. اسید ینولییكLinoleic Acid
4. اسید استیاریك stearic Acid
5. اسید میرستیكMyrisitic Acid

شیكردنەوەییەكی گرنگ كە خاوەن كتێبەكە كردوویە:
1- رۆنی كەتان( linseed Oil)
2- رۆنی فوول سوودانی( Peanut Oil)
3- رۆنی سمسم( Sesame Oil)
4- رۆنی پنبە Cotton Seed Oil)
5- رۆنی سۆیا Soyabean Oil)
6-رۆنی زەیتوون Olive Oil)
سوودەكانی رۆنی زەیتوون(سوودەكانی زەیتوون)!:
پێكهاتەی ماددەی كیمیاییە دەبێتە هۆی كەمكردنەوە كۆلیسترۆڵ و توۆشببون بە نەخۆشی سەرەتان
پێهاتووە لە ماددەی دژە ئۆكسان.
دەتوانرێ بۆ ماوەییەكی زۆر لە چاو رۆنەكانی تر هەڵبگیردرێت و دەشتوانرێ بخرێتە فرێزەرەوە.
((*رۆنی زەیتوون و بەیبوون بە یەكەوە بۆ نقرس و قەبزی پێش نان دەخوورێ.
*بۆ ئیسكە نەرمەی منداڵان پێ ی چەور بكرێت باشە.
*رۆنی زەیتوون و ئاو لێمۆ پێكەوە بخورێت بەردی زراو فڕێدەدات.
*جوینی بە كاڵی بۆ زیپكەی ناو دەم و پووك بەسوودە.
*بۆ هەڵوەرینی مووی سەر شەوانە پێ ی چەور بكرێت و بەیانی بە شامپۆی منداڵان بشۆردرێتەوە.(1)))
زەیتوون سەوەفان و رۆماتیزم چارەسەر دەكات..گەڵای زەیتوون كاریگەری هەیە لەسەر پەستانی خوێن و ئەو برینانەشەی كە بوونەتە هۆی ئیلتهابات. گەڵای زەیتوون پێكهاتووە لە ماددەی شەكر، گلۆكۆساید، كلۆرۆفیل..ئەو گڕە(خۆر) بردوویەتی، پێوەدانی مار، گیانەوەرانی تر بە رۆنی زەیتتون دەتوانرێ ئلزارەكەی كەم بكرێتەوە…دەبێتە هۆی بە هێز بوونی مووی سەر كاتێك سەری پێ ی چەور دەكرێت..ئەوانەی كلڕێشكی سەریان هەیە دەتوانن سوود وەرگرن و كریشكەكەی لادەبات…رۆنی زەیتون خوران و سوتانەوەی چاو و پەلكەكەی لادەبات. پێغەمبەر صلی الله علیە و سلم چەند جوان دەفەرموێ ” رۆنی زەیتوون بخۆن و لەشتانی پێ چەور بكەن.”

ن:دكتۆر نڤمی خلیل أبو العطا موسی
مامۆستای زانستی رووەك لە زانكۆی عین شمس
بەڕێوبەر ناوەندی ابن النفیس لە بەحریەن
سەرچاوە/ http://www.quran-m.com