زانستە شاراوەكانی ئیسلام/ ئەڵقەی سێیەم

و: هاوژین تالیب

ئەم بابەتە كۆتا ئەڵقەی بەرنامەكەی (هێندریك های – Hendrik Hey) پێشكەشكاری بەرنامەی(جیهانی موعجیزەكان)ە، كە لە كەناڵی(RTL 2)ی ئەڵمانی دەربارەی سەدەكانی ناوەڕاست پێشكەشی كرد، كە چۆن ئەو كاتە موسڵمانان لە هەموو بوارەكانی زانستدا لە پێشەوە بوون و زانست و پێشكەوتنیان بە دەستەوە بوو، ئەو كات ئەوروپا بە سەردەمی تاریكیدا تێدەپەڕی و، سەرانی كەنیسە پێیان وابوو ئەو پێشكەوتنەی موسڵمانان لە شەیتانەوە سەرچاوەی گرتووە، هەروەها باسی ئەوە دەكات چۆن ئەو زانستەی ئەمڕۆ ئەوروپا پێیگەیشتووە سەرچاوەكەی بەرهەمی زانایانی ئیسلامە، بەڵام ئەوان توانیویانە بیان دزن و بیان شارنەوە و ئاماژە بە سەرچاوەكانیشیان نەكەن.. باسی ئاستی شارستانی موسڵمانان و دڕندەیی و نەزانی خاچپەرستان دەكات.. ئەمە و چەندین باسی سەرنج ڕاكێش لەبارەی مێژووی موسڵمانان لەسەر زاری چەند زانا و شارەزایەكی ئەڵمانی…

لە سەرەتای ئەم ئەڵقەیەشدا (هێندریك های) دەڵێت: (بەرنامەی ئەمڕۆ لەبارەی زانستە شاراوەكانی ئیسلامە، كە چۆن ئیسلام ڕێ بە زانایانی خۆی دەدات پەرە بە كلتورەكانی تر بدات و لەگەڵ خۆیدا بیانگونجێنێت، باشترین نموونەش بۆ ئەوە زانستی بیركارییە، هەموو جیهان ئەمڕۆ ژمارە عەرەبییەكان بەكاردەهێنن لەگەڵ ئەوەشدا كە لە بنەچەدا ژمارەی هندین، جیاوازیشیان ڕوون و دیارە لەگەڵ ژمارە ڕۆمانییەكاندا كە لەو سەردەمەدا بەكارهاتووە، بۆ نموونە ژمارە 3788 لەلای ڕۆمانییەكان بەم شێوەیە دەنووسرا (MMMDCCLXXXVIII) كە لە زەڵاتەی پیتەكان دەچێت، بەم شێوەیەش دەخوێنرایەوە: «سێ‌ جار هەزار، یەك جار پێنچ سەد، دوو جار سەد، یەك جار پەنجا، سێ‌ جار دە، یەك جار پێنچ، سێ‌ جار یەك.» هەروەك دەبینین زۆر ئاڵۆزە، لەگەڵ ئەوەشدا زانا عەرەبەكان ئاماژەیان بە بنەچە و سەرچاوەی زانیارییەكانیان دەكرد، بەڵام ئەوروپای مەسیحی بە ئاسانی سەرچاوەكەیان دەسڕییەوە.)
لە ئەڵقەی پێشوودا باسی ئەوەمان كرد، كە لە ساڵی 1190 ز پادشای ئینگلیزی (ڕیتشارد دڵی شێر) بە مەبەستی سەندنەوەی قودس لە موسڵمانان، هێرشی سێیەمی خاچپەرستی بەرەو فەلەستین دەست پێكرد و، توانی لە هەندێك جەنگدا سەركەوتن بە دەستبهێنێت بەڵام نەیتوانی قودس داگیربكات، سوڵتان سەڵاحەدین پێشنیازی ئاشتی خستە بەردەم و، سەركردەكان ڕێكەوتن لەسەر ئەوەی قودس لە دەستی موسڵماناندا بمێنێتەوە و، ڕێش بە حاجییە مەسیحییەكان بدرێت سەردانی شاری پیرۆز بكەن. ئەم نزیكبوونەوە ئاشتییانەیە ئەوەی لێكەوتەوە زانست لە خاكی موسڵمانانەوە بگوێزرێتەوە بۆ ئەوروپا، زانا موسڵمانەكان هێشتا پێشبینی ئەوەیان نەكردبوو كە ئەم نزیكبوونەوەیە دەبێتە هۆی ئەوەی ئیسلام پێشكەوتنە زانستییەكەی لە دەستبدات، بەڵام بە پێچەوانەوە ئەوروپا كەڵكی لەم ئاشتەواییە وەرگرت. زانست و دەسكەوتە زانستیی و تەقەنییەكان لە هەرێمە ئیسلامیەكانەوە گەیشتە جیهانی مەسیحی، بە تایبەتیش بۆ سەقلییە، بارەگای (فریدریكی دووەم قەیسەری ڕۆمانی ئەڵمانی لە خێزانی شتاوفەر).
قەیسەر لە نێوان مسوڵماناندا گەورە بوو بوو، بە عەرەبیش باشتر لە ئەڵمانی قسەی دەكرد، قەیسەر لە كێشەدا بوو چونكە كەنیسە زۆریان لێ دەكرد وەك سەركردەیەكی مەسیحی هێرشی خاچپەرستانە بەرێتە سەر قودس، بۆ سەر كەسانێك كە لە هاونیشتمانانی خۆی نزیكتر بوو لێیان، (فریدریك) تووشی ڕەخنەی سەركردایەتی كەنیسە دەبووەوە، نەك تەنها بەهۆی نزیكی لە بازنەی كولتورە ئیسلامیەكانەوە، بەڵكو لەبەرئەوەی ئەو لەگەڵ ئەركەكانیدا وەك قەیسەر زانستە كردارییەكانی دەخوێند، كە كەنیسە پێی وابوو ئەوە كوفرە بە خوا، بەتایبەتیش فریدریك زانینی زانستەكانی گەردوونی لای مسوڵمانان سەرسامیان كرد بوو، بەتایبەتی كاتێك موسڵمانان كاژێرەكانیان بەو پەڕی وردی بەكاردەهێنا بۆ لێكۆڵینەوە لە ڕێگەی ئەستێرە و هەسارەكان.

ئەمە وێنەی كارمەندی پسپۆڕ (لوتس كۆتهۆف – Lutz kotthof)ە، كە دەڵێت: (لێرەدا نموونەی تەرازویەكی سەدەی دوانزەی زاینی بۆ پێوانی خولەك دەبینین، مرۆڤ دەتوانێت بەم تەرازووە پێوانەی بەشەكانی كاژێر، خولەكەكان و بەشەكانیشی بكات.. بەم شێوەیە ئیشی دەكرد، لێرەدا دەفرێكی پڕ لە ئاو هەیە، ئاوەكە لە كونێكەوە بە حسابێكی ورد دڵۆپە دەكات بۆ ماوەی كاژێرێك، بەهۆی لەبەرلێڕۆیشتنی ئاوەكە قورسییەكە كەم دەبێتەوە، ئەو كاتە مرۆڤ دەتوانێت پێوانەی بەشەكانی كاژێر بكات، كە لە بەشی ڕاستدا لەسەر ڕاستەیەك چركەكان دەردەكەون و دەخوێنرێنەوە.)
زانا (ابن الاثیر) دەڵێت: (لەدوای مردنی مامۆستاكەم بوومە جێنشینی لەسەر ڕێگای ئەو، ماوەیەك لە خاكی غەریبیدا لە سەقلییە دەرسم بە قوتابیە گەنجە موسڵمانەكان دەوتەوە، فێری ئەو ئەنجامانەم دەكردن كە زانایانی موسڵمان لە زانست و تەقەنییەكاندا پێیگەیشت بوون. من ئاسوودە بووم لە خاكی ئەوروپییەكاندا، چونكە پاشاكەیان چاك بوو و، ڕێزی لە موسڵمانان دەگرت و، زانستەكانیش بە توندی سەرنجیان ڕاكێشا بوو، بوونی زانایانی موسڵمانیش لە سەدەی سیانزەی زاینییدا لە میرنشینی سەقڵییە، كارێكی زۆر ئاسایی بوو، چونكە هەموو خوارووی دەریای ناوەڕاست هی موسڵمانان بوو، بۆیە زۆرێك لە موسڵمانان لەم دورگەیەدا دەژیان.
ڕۆژێك قەیسەر بانگی كردم بۆ كۆشكەكەی تا لە زانیارییەكانی زانا موسڵمانەكانمان ئاگاداری بكەم، كتێبێكم پیشاندا كە ئەو پێی وابوو، هەموو شتێك لەو كتێبەدا نوسراوە، ئەو سەرسام بوو لە وەسف و تەدوینی باپیرانم، بۆیە دەیویست زیاتر لەو بارەوە فێربێت، لە بەیەكگەیشتنەكەماندا هەواڵی پێدام كە كێشەی لەگەڵ سەرۆكی كەنیسەدا هەیە و، مەترسی ڕوودانی جەنگێكی تازە لە نێوان مەسیحیەكان و موسڵماناندا هەیە.
هاوڕێیەتی فریدریك بۆ مسوڵمانان ببووە چقڵی چاوی كەنیسە، چونكە كەنیسە تەنها لە بڵاوبوونەوەی پێشكەوتنی زانستی موسڵمانان لە ئەوروپادا و، دوورخستنەوەی خەڵكی لە ئیمانیان نەدەترسا، بەڵكو هەروەها لە زیاتر كاریگەری موسڵمانانیش لەسەر قەیسەر، چونكە ئەم دوو هۆكارە دەبنە هۆی لاوازی و كۆنترۆڵ لە دەستدانی كەنیسە، ئەمە یەكەم سەرقاڵكەری كەسە بەناوبانگەكانی كەنیسە بوو تا نەهێڵن ئەوە ڕووبدات.
كەنیسە پێیوابوو هاوڕێیەتی فریدریك لەگەڵ موسڵمانان كوفرە و، لە دژی پەروەردگارە و، كارەكە پەیوەستە بە سەیدیان مەسیحەوە!! پێویستە شتێك بكەن بۆ نەهێشتنی ئەوە، بەڵام هێشتا قەیسەر بەهێزە و تا ئەو كاتەش قەیسەر پارێزگاریی لە زانایانی موسڵمان بكات، كەنیسە ناتوانێت دەست لە ئاسایشیان بدات، لەگەڵ ئەمەشدا كە كەنیسە لە كاریگەری لێكۆڵینەوە ئیسلامیەكان لەسەر گەلانیان دەترسا، كەچی خۆشیان ئەو كوفرەیان بە پشكنین و هەڵبژاردنەوە دەخوێند و، دەستیان بەسەر كتێبەكانی زانایانی عەرەبدا دەگرت و، تەرجومەیان دەكردن.

ڕۆژهەڵاتناس پڕۆفیسۆر (فوات زێتسگین – Fuat Sezgin) دەڵێت: (لە «سلارمو» 25 كتێبیان لە سەرچاوە سەرەكییەكان وەرگێڕا بۆ لاتینی، بەبێ‌ هیچ ناوهێنانێكی دانەرە ڕاستییەكەی كتێبەكان.)
كە ئەم كارە لە سەدەی ناوەڕاستدا لە ئەوروپا شتێكی باو و ئاسایی بوو، هەروەها دەڵێت: (تەنها لە سەدەی بیستدا دەركەوت كە ئەو كتێبانە لە بنەڕەتدا هی دانەری عەرەبن و تەرجومەكراون.)
زانا (ابن الاثیر) دەڵێت: بارودۆخ گۆڕرا، هەستكردن بە دڵەڕاوكێ‌ دەستیپێكرد، پێم وابوو بوومەتە كەسێكی نەخوازراو لە هەندێك لە ناوەندەكاندا، بە مردنی فریدریك ساڵی 1250 ز، گەورەترین پاڵپشتی زانست و لێكۆڵینەوەكان لە ئەوروپا مرد، ئەمەش هەلی كەنیسە بوو بۆ وەستاندنی نزیكبوونەوەی مەسیحییەكان لە مسوڵمانان و زانستەكانیان.

مێژوونووس (تۆماس شویتس – Thomas Schuetz ) دەڵێت: (بەمردنی (فریدریك شتاوفەر) كۆتایی بە ئاڵوگۆڕی زانست هات و ڕقوقین جێی گرتەوە.)
كەنیسە دەستی گرت بەسەر نموونە زانستییەكان لە موڵكە تایبەتیەكانی فریدریك و، كتێبەكان و دەستنووسەكانی زانا موسڵمانەكاندا و، بەوەش گەورەترین دزی لە مێژووی زانستدا بەڕێوەچوو، هەروەها لە سەروو ئەوەشەوە سەرانی كەنیسە زانا موسڵمانەكانیان لە كۆشكی پادشا دەركرد.
(ابن الاثیر) دەڵێت: (چی ڕوویدا؟ قەیسەری دڵ فراوان مرد و كەنیسەش چاوەڕێی ئەوەی دەكرد، ئەركی منیش لە نزیككردنەوەی هەردوو كەلتور سەرینەگرت و منیان گەڕاندەوە بۆ وڵاتەكەم.)
ڕاستە بەرهەمی زانستە ئیسلامیەكانی زیاتر لە 800 ساڵ نەفەوتا، بەڵام سەرانی كەنیسە خاوەندارێتی داهێنانی فیكری زانا بلیمەتەكانیان بۆخۆیان دزی، كتێب و دەستنووس و وێنە نموونەییەكانیان لە داڵانە تاریكەكاندا شاردەوە و ناوی دانەرەكانیان ون كرد، بەڵام دوای سەدەیەك لە زەمان ئەو كارانە جارێكی تر دەركەوتنەوە، زانا ئەوروپییەكانی نموونەی وەك گالیلۆ و لیوناردۆ دافنشی، ئیشیان بە لێكۆڵینەوەی دانەرە مسوڵمانەكان كرد بەبێ‌ ئەوەی ناوی دانەرە ڕاستیەكانیان بزانن.
هەروەها (تۆماس شویتس) دەڵێت: (لەو باوەڕەدام متمانە بەخۆبوونی كۆمەڵگە كەلتورییە ئیسلامییەكان، زۆریان چەشت بەدەست ئامادەنەبوونی ڕۆژئاوا بەمڕۆشمانەوە بە دانپیانەنانی ڕاستەقینە بە دەسكەوتە گەورەكانی موسڵمانان.)
ئەوەتا ئەمڕۆ زۆرێك لە موسڵمانان هەست بە گرێی دەروونیی دواكەوتن و خۆ بەكەم زانین دەكەن لە بەرامبەر ڕۆژئاوادا، چونكە دەسكەوتەكانی باپیرانیان نازانن و، ناشزانن كە ئاستی پێشكەوتنی ئەمڕۆمان لە بوارەكانی زانستی بینین و پزیشكی و میكانیك و پێوانی كات، بەبێ‌ داهێنانەكانی زانایانی موسڵمانان مەحاڵ بوو پێیان بگەین. هەرچەندە ئەمڕۆ ڕۆژئاوا ئەوەی دركاندووە، كە ئەو دەسكەوتانەی شارستانیەكەیانی لەسەر دامەزراوە، سەرچاوەكەی كۆمەڵگە ئیسلامیەكانە، كە ئەمە خۆشبەختانە بەلایەنی كەمەوە ڕێزێكی بەرانبەر لە نێوان هەردوو كەلتوردا دروست دەكات.

لە كۆتایی بەرنامەكەدا (هێندریك های) كتێبێك نیشان دەدات و، دەڵێت: (كتێبی (زانست) كە لەم فلیمەدا باسمان كرد «ئەو كتێبەی بەرهەمی زانیاری كەلتوری ئیسلامی بە نوسراوی تێدایە و، داهێنانە سەرنجڕاكێشەكانی زانایانی موسڵمان ڕوون دەكاتەوە، ئەوانەی پێشتر كەس نەیبینیبوون، ئەوەی وای كرد زانستەكان پێشبكەوێت»، بە ڕاستی بوونی هەیە، بە شێوەی زنجیرەیەك كتێب لە پێنچ بەرگدا، زانكۆی گۆتە لە فرانكفۆرت ئەو نموونانەی كە پێشتر باسمان كرد و، زیاتریشی لەم زنجیرەیەدا تۆماركردووە و، بەشێك لەو شتانەی دووبارە درووستكردۆتەوە بە پێی ئەو ڕێنماییانەی كە هەیە و، دەتوانین لە پێشانگای فرانكفۆرت بیان بینین، زانیاری زیاتر لەسەر ئەم كتێبانە و پێشەنگاكە لە ئەنتەرنێتدا لەم ناونیشانەدا دەددۆزنەوە weltderwunder.de، بەمەش گەشتی ئەمڕۆمان تەواو دەبێت، بێگومان لەم سەردەمەماندا ناتوانین چارەسەری ئەو ململانێیەی كە هەیە لە نێوان ئەو دوو كەلتورەدا بكەین، بەڵام كاتێك باشتر لەیەكتر فێردەبین و تێدەگەین ئەو كات لەوانەیە ڕۆژێك بێت چارەی ئەو ململانێیە بكرێت، خۆشحاڵ بووم بە دیدارتان، هەروەها بەختیار دەبم كە جارێكی تر بە دیدارتان بگەم، لە خۆشیدابن و ماڵئاوا.)

سه‌رچاوه:‌
http://youtu.be/D0c0UfnxOaw