رووەكانی ئیعجاز لە رۆژووی ئیسلامیدا
رووەكانی ئیعجاز لە رۆژووی ئیسلامیدا
د. كاوە فەرەج سەعدون/ پزیشكی پسپۆڕی هەناوی وسنگ
رووی یەكەم: پاراستنی مرۆڤ لە تێكچوون و نەخۆشییەكان:
خوای گەورە هەواڵی پێداوین كە ئەو رۆژووی لەسەر ئێمە و لەسەر نەتەوەكانی پێش ئێمە فەرز و پێویست كردووە, ئەمەش بۆ ئەوەیە كە ئێمە بەهۆیەوە تەقوا و خۆپارێزی ئیمانیانەی لێوە فێرببین,
كە وامان لێبكات رێمان لێ‌بگرێت لە تاوان و سەرپێچی كردنی پەروەردگار, هەروەها وەك بۆمان روون بووەوە بۆ پاراستنی مرۆڤیشە لە زۆرێك لە نەخۆشی و تێكچوونە لەشی و دەروونییەكان,
خوای گەورە دەفەرموێت: [ێا أَیُّهَا الَّذینَ امَنُواْ كُتِبَ عَڵیْكُمُ الصِّێامُ كَمَا كُتِبَ عَڵی الَّذینَ مِن قَبْلِكُمْ ڵعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ] (البقرة 183], هەروەها پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت: [الصَّومُ جُنَّة], واتە:
پارێزەر و داپۆشەرە.
لە دوو توێ‌ی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا زۆرێك لە سوودەكانی رۆژوومان بۆ دەركەوت لە بواری خۆپارێزی و چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەكاندا (چ لاشەیی بێت یان دەروونی), ئەگەر بە كورتی
ئاماژە بە گرنگترین ئەو حاڵەتانە بدەینەوە, ئەمانەی خوارەوەیە:
1– كۆئەندامی بەرگری لەش بەهێز دەكات: بەهۆی ئەمەوە لەش دەپارێزێت لە زۆرێك لە نەخۆشییەكان, بینراوە كە پێوەری چالاكی لیمفە خانەكان 10ئەوەندە باشتر دەبێت, هەروەها ئەو خانە
تایبەتانەی بەرگری كە رۆڵی سەرەكییان هەیە لەم پرۆسە و چالاكییەدا (وەك: لیمفەخانەكانی بەرگری لە جۆری T-Lymphocytes) بە رێژەیەكی زۆر زیاد دەكەن, هەروەها رێژەی هەندێك
جۆری دژە تەنەكان و دژە میكرۆبەكان لە لەشدا بە تەواوەتی بەرز دەبنەوە, هەروەها وەڵامە بەرگرییەكانیش باشتر دەبن بەهۆی زیاد بوونی رێژەی پرۆتینی چەوری چڕی نزم.
2- پاراستنی مرۆڤ لە تووش بوون بە قەڵەوی و لە مەترسییەكانی و سوودی بۆ دابەزاندنی كێشی لەش: لەبەر ئەوەی باوەڕ وایە لەگەڵ ئەوەدا كە قەڵەوی لە ئەنجامی تێكچوون لە كرداری نواندنی
خۆراكدا دروست دەبێت, هەروەها بەهۆی پەستانە ژینگەیی و دەروونی و كۆمەڵایەتییەكانیشەوە دروست دەبێت, و لەوانەیە هەموو ئەم فاكتەرانە یەك بگرن لە دروست كردنیدا, چونكە لەوانەیە
تێكچوونی دەروونی ببێتە هۆی روودانی تێكچوون لە نواندنی خۆراكدا, هەموو ئەو فاكتەرانەی كە لەوانەیە ببنە هۆی دروست بوونی قەڵەوی دەتوانین بەهۆی رۆژووەوە لە هەموویان خۆمان
بپارێزێن, ئەویش بە هۆی ئەو دامەزراوییەی لە رووی دەروونی و عەقڵییەوە مرۆڤ دەستی دەكەوێت بەهۆی ئەو دەوروبەر و ژینگە ئیمانییەی كە چواردەوری رۆژووەوان دەدات لە مانگی پیرۆزی
رەمەزاندا.
هەروەها بەهۆی زۆریی پرستن و عیبادەتەكانی وەك: زیكر و یادی پەروەردگار, و خوێندنەوەی قورئان, و بەخشین لە پێناوی خوادا, و دووركەوتنەوە لە هەڵچوون و تەوەتور, و ڕاگرتن و
دووركەوتنەوە لە ئارەزووەكان و پاڵنەرەكان بۆ خراپە, و ئاراستە كردنی هێزە لاشەیی و دەروونییەكان بە ئاراستەیەكی باش و ئیجابییانە, لەگەڵا ئەم فاكتەرە سوود بەخشانەدا هەروەها رۆڵی
بەرچاو و نموونەیی رۆژوومان بیرنەچێت لە سەرف كردنی چەورییە كەڵەكە بووەكانی ناو لەشدا.
لەلایەكی ترەوە رۆژوو زۆر سوود بەخش و كاریگەرە لە پاراستنی لەش لە كاریگەری و نەخۆشییە مەترسیدارەكانی قەڵەویدا, وەك: نەخۆشییەكانی دڵ و بۆرییەكانی خوێن, ئەمانیش وەك: لاواز
بوون و سست بوونی دڵ, و وەستانی دڵی كوتوپڕ, و گیرانی خوێنبەرەكانی دەوری دڵ, و هەروەها نەخۆشی رەقبوونی خوێنبەرەكان.
3- رۆژوو لەش دەپارێزێت لە دروست بوونی بەرد و لمی گورچیلە, ئەویش لەبەر ئەوەی رێژەی صۆدیۆم لە خوێندا بەرز دەكاتەوە, كە ئەمە رێ‌دەگرێت لە بەكریستاڵ بوونی خوێ‌یەكانی كالیسیۆم,
هەروەها بەرز بوونەوەی رێژەی ماددەی یۆریا لە میزدا رێ‌دەگرێت لە نیشتنی خوێ‌یەكانی میز كە فاكتەری سەرەكی دروست كردنی لم یان بەردن لە گورچیلەكاندا.
4- رۆژوو لەش دەپارێزێت لە مەترسی ئەو ژەهرانەی لەناو خانەكانیدا كەڵەكە دەبن: هەروەها لە نێوان شانەكانیدا بەهۆی ئەو خۆراكانەی كە دەیانخوات, بە تایبەتی ئەو خۆراكانەی كە لە كارگەكاندا
دروست دەكرێن و ئەوانەی كە لە قوتوودا هەڵدەگیرێن, هەروەها لە بەكارهێنانی دەرمان بۆ نەخۆشییە جۆراو جۆرەكاندا و ئەو ژەهرانەی كە لە هەوادا هەیە و رۆژانە هەڵیاندەمژین لەرێ‌ی
هەناسەدانەوە.
5- رۆژوو هەڵچوون و شۆڕشی جنسی دادەمركێنێتەوە و كپی دەكاتەوە بە تایبەتی لەلای گەنجان, بەهۆی ئەمەوە لەش دەپارێزێت لە تێكچوونە لاشەیی و دەروونییەكان و لە لادانە رەووشتییەكان,
ئەگەر خوێنەری بەڕێز بگەڕێتەوە بۆ (بابەتی: كاریگەریی رۆژووی بەردەوام لەسەر رژێنە جنسییەكان), ئەوا دەتوانین سوود لەم بابەتە وەربگرین بۆ دەرخستنی رووی ئیعجاز لە فەرموودەی
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم):[یا مَعْشَڕ الشَّباب! مَن استطاعَ مِنكم البا‌ءە فَلْێتَزَوَّج, فَإِنَّه أَغَض للبَصَر ۆأحصَنُ للفَرج, ۆمَن ڵم ێسْتَطع فَعَڵیه بِالصَّوم فَإِنَّه ڵه وِجا‌ء], ئەگەر بێتو گەنجی موسوڵمان
پابەند بێت بە ڕۆژووەوە و زۆری لێ‌بگرێت, وەك ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم ئاماژەی پێ‌دەدات [فَعَڵیه بِالصَّوم ٍ] واتە: زۆر بەڕۆژوو بێت, لەگەڵا ناوەنجینەیی لە خواردن و
خواردنەوەدا و زۆری لێ‌نەخوات, و هەروەها ئەنجامدانی ئەركە لاشەیییە ئاسایییەكان, ئەوا نزیك دەبێتەوە لە رۆژووی تەواو (واتە برسی كردن), و سوودەكانی ئەم رۆژووەی دەست دەكەوێت لە
دامركاندنەوەی ئارەزووەكانی بە ئاسانی و هەروەها تووشی زەرەرەكانی برسی كردنیش نابێت, كەواتە ئەو توێژینەوەیە بەشی شەشەمی ئەم كتێبە بە ئاشكرا ئیعجازی زانستی لە فەرموودەی
پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم): [فَإِنَّه ڵه وِجا‌ء] دەردەخات, ئەویش لە دوو رووەوە:
یەكەم: ئاماژەدان بەوەی كە گونەكان لە پیاودا بریتین لە شوێنی دروست كردنی فاكتەرەكانی هەڵچوون و هاندانە جنسییەكان, ئەویش لەبەر ئەوەی (وِجا‌ء) لە زمانی عەرەبیدا ماناكەی بریتییە لە:
(خەساندن), واتە: تێكشكاندنی گونەكانی نێرینەكانی ووشتر بە شێوەیەكی بەهێز كە وای لێ‌دەكات ئارەزووی جنسی نامێنێت, كەوتە دەفەرموێت: رۆژوو بریتییە لە شێوەیەك لە (خەساندن) و
دامركانەوەی ئارەزووە جنسییەكان كە لە گونەكانی پیاوەوە كاریگەریی دەكەنە سەر هەموو لەش.
ئەوەش لە رووی زانستییەوە سەلماوە كە لە گونەكاندا خانەی تایبەتمەند هەن بە دروست كردن و رژاندنی هۆرمۆنی نێرینە (یان تێستۆستیرۆن Testosterone), كە بریتییە لە هۆرمۆنی
تایبەتمەند بە جووڵاندن و هەژاندنی ئارەزووە جنسییەكان, و بڕین و لەكار خستنی گونەكان (واتە خەساندن) ئەم ئارەزووانە نایەڵێت و بە تەواوەتی كپی دەكاتەوە.
دووەم: زۆر رۆژوو گرتن دەبێتە هۆی كپ كردنەوەی ئارەزووی جنسی و دامركاندنەوەی, لە توێژینەوەكەوە سەلما كە رێژەی هۆرمۆنی نێرینە (تێستۆستیرۆن) لە كاتی رۆژووی بەردەوامدا زۆر بە
ئاشكرا دابەزی, تەنانەت لە دوای خۆراك پێدانەوە بە 3رۆژیش هەر نزم بوو, پاشان بەرز بووەوە, ئەمە دەیسەلمێنێت كە رۆژوو توانای دامركاندنەوەی ئارەزووی جنسی هەیە لە پیاودا و هەروەها
باشتر كردنی لە دواییشدا, هەروەها دووپاتی سوودی رۆژوو دەكاتەوە لە باشتر كردنی توانای وەچە خستنەوە لە پیاودا لەدوای رۆژوو شكاندن, ئایا كەس دەیتوانی بەم چەند ووشە كەمە (كە هەموو
ئەم ووردەكارییە زانستییانەی تێدایە) خەڵك لە گرنگی رۆژوو ئاگادار بكاتەوە, تەنها پێغەمبەرێكی نێردراو نەبێت لەلایەن ئەو پەروەردگارەی كە دروست كەری مرۆڤە و ئاگادارە بە هەموو
ووردەكارییەكانی دروست بوونی؟!
6- رۆژوو بە پارێزەرێك دادەنرێت لە نەخۆشییە عەقڵی و دەروونییەكان: كە بە تایبەتی كاریگەریی سەلماوە لەسەر نەخۆشی دەبڵا بوونی كەسێتی (إنفصام الشخصیة), وەك پێشتر باسمان كرد (د.
نیكۆڵاییڤ) لە پەیمانگای پزیشكی دەروونی لە (مۆسكۆ) ئاماژەی بەوەدا كە نەخۆشییە عەقڵییەكان بەهۆی رۆژوو گرتن و سیستمی خۆراكی گونجاوەوە دەتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێت, كە لە سەردانی
(10000 نەخۆشی) نەخۆشییە دەروونییەكانەوە كە پابەند بوون بە ڕۆژووەوە, دەركەوت كە چاك بوونێكی بەرچاو لەلای 65%یان روویدا, كە تەنانەت لەدوای (6 ساڵ) كاتێك پشكنین بۆ نیوەیان
كرایەوە بینرا كە هێشتا لە تەندروستییەكی زۆر باشدان, هەروەها پزیشكێكی تر بەناوی (ئالان كوت) پێویستی كرد لەسەر (35) نەخۆشی نێر و مێ‌ی خۆی (كە نەخۆشی دەروونییان هەبوو) كە
دەبێت بەڕۆژوو ببن, ئەوەبوو (24)یان رزگاریان بوو لە نەخۆشییەكانیان.
رووی دووەم لە ئیعجازی زانستی لە رۆژوودا: سوودەكان و قازانجەكانی رۆژوو گرتنە
دوای ئەوەی كە خوای گەورە (جل جلالە) و پێغەمبەرەكەی () باسی ئەوەیان بۆ كردین كە رۆژوو پارێزەرە لە نەخۆشییە جەستەیی و دەروونییەكان, و هەروەها بە بەینێك و پارێزەرێك دادەنرێت
بۆمان لە تووڕەیی و سزای پەروەردگار.
هەروەها لەوەش ئاگاداریان كردووین كە رۆژوو نەك بە تەنیا بۆ لەش ساغ و ئەوانەی لە سەفەردا نین و نیشتەجێن سودی هەیە, بەڵكو بۆ نەخۆش و ئەوانەشی لە سەفەردان بە هەمان شێوە
بەسوودە, تەنانەت بۆ ئەوانەش كە بە زۆر ناڕەحەتی بەڕۆژوو دەبن (وەك پیر و پەككەوتەكان و هاوشێوەكانیان) هەر بەسوودە و زەرەمەند نییە, ئەوەتا خوای گەورە دەفەرموێت:
[أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّڕیضا أَوْ عَڵی سَفَرٍ فَعِدَّەٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ ۆعَڵی الَّذینَ یُطیقُونَهُ فِدْێەٌ طعَامُ مِسْكِینٍ فَمَن تَطوَّعَ خَیْرًا فَهُۆ خَیْرٌ لَّهُ ۆأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْڵمُونَ] البقرة 184.
(فەخری رازی) موفەسیر دەڵێت: زانایان بە 3شێوە تەفسیری ووتەی پەروەردگار (ۆأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّكُمْ)یان كردووە:
1- لەوانەیە كە ئەم ووتارە تەنها مەبەست پێ‌ی ئەوانە بن كە دەتوانن بەڕۆژوو ببن, كەواتە ماناكەی بەم شێوەیەی لێ‌دێت: واتە ئێوە ئەی ئەوانەی كە تواناتان هەیە و دەتوانن ناڕەحەتی رۆژوو
تەحەممول بكەن بۆ ئێوە باشترە كە رۆژوو بگرن و قەرەبوو (كەفارەت) نەدەن, ئەم رایە (القاسمی) لە تەفسیری (محاسن التأویل)دا هەڵی بژاردووە.
2- ئەم گوتارەی پەروەردگار بۆ هەموو ئەوانەیە كە پێشتر ئاماژەیان پێ‌دراوە, واتە بۆ نەخۆش و ئەوەی لە سەفەردایە و ئەوانەشی كە بە ناڕەحەتی دەتوانن بەڕۆژوو ببن, ئەم تەفسیرەش لە
هەمووی راسترە لەبەر ئەوەی كە ووشەكە گشتییە و مەرج نییە كە تەنها بەسترابێتەوە بە دەستەواژەی (ۆعَڵی الَّذینَ یُطیقُونَهُ), واتە تایبەت بێت بەوانەی كە بە ناڕەحەتی زۆر دەتوانن بەڕۆژوو
ببن, ئەویش لەبەر ئەوەیە كە دەستەواژەیەكی گشتییە و هیچ لادان نییە كە بڵێن بۆ هەموو ئەوانەی پێشتر باس كراون دەگەڕێتەوە, و پێویستە بەو شێوەیە لێكی بدەینەوە.
3- ئەوەیە كە بگەڕێتەوە بۆ ئایەتی یەكەم, واتە بەم شێوەیەی لێ‌دێت: ئێوە رۆژووتان لەسەر پێویست كراوە كە بەڕۆژوو ببن باشترە بۆتان, ووشەی (خَیْر) لە زمانی عەرەبیدا بریتییە لە ناوێكی
پێشخستن و باشتر كردن (إسم تفضیل), واتە بۆ خۆی رۆژوو باشتر و بەسوودترە لەبەر ئەو خۆشییە دەروونییە و سوودانەی كە هەیەتی, كەواتە رۆژوو بۆ خۆی باشترە لەبەر ئەو سوود و
سەعادەت و خۆشییە رۆحییانەی بۆ مرۆڤی ئیماندار دروستی دەكات لە دونیا و پاشەڕۆژیشدا, مانای (إِن كُنتُمْ تَعْڵمُونَ) واتە ئەگەر ئێوە سوودەكان و گەورەیی رۆژووتان بزانیایە.
لەمەی سەرەوە بۆمان روون دەبێتەوە كە خوای پەروەردگار بڕیاری داوە كە رۆژوو چەندین سوود و قازانجی هەیە و بە دڵنیایییەوە دێنەدی بۆ هەموو ئەوانەی كە لەسەریان پێویست كراوە, لەوانەی
كە تەندروست و جێ‌نشینن, و ئەوانەی كە بەبێ ناڕەحەتی بەڕۆژوو دەبن, كە ئەم سوودانە ئەوانەش دەگرێتەوە كە دەتوانن بەڕۆژوو نەبن و خاوەنی مۆڵەتن ئەگەر بێتو بەڕۆژوو ببن, بەو مەرجەی
كە زەرەری لێ‌نەكەن, لێرەدا با ئەوە بزانین كە هیچ جۆرە دژایەتییەك نابینین لە نێوان ئەوەی لێرەدا پەروەردگار بڕیاری داوە و ئەو ئایەتە پیرۆزەشی كە دەفەرموێت: [یُڕیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ ۆڵا یُڕیدُ
بكُمُ الْعُسْرَ], واتە: خوای گەورە هەمیشە كارئاسانی بۆ ئێوە دەوێت و پێ‌ی خۆش نییە كە بتانخانە ناڕەحەتییەوە, كە خوای گەورە ئەم ووتانە دوای ئەم دەستەواژەیە دەڵێت: [ۆمَن كَانَ مَڕیضا أَوْ عَڵی
سَفَرٍ فَعِدَّەٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ], واتە: ئەوەی كە نەخۆشە یان لە سەفەردایە با بەڕۆژوو نەبێت و دوای رەمەزان لە چەند رۆژێكی تردا رۆژوەكەی بگرێتەوە, چونكە لێرەدا ئەو كارئاسانییەی كە خوای گەورە
بڕیاری داوە بریتییە لابردنی فەرزی رۆژووەكە و دانانی مۆڵەتە بۆ رۆژوو نەگرتن.
(القاسمی) لە تەفسیری (محاسن التأویل)دا دەڵێت: (یُڕیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ) واتە: تەشریع كردنی كارئاسانییە بە مۆڵەتدانی نەخۆش و ئەوەی سەفەر دەكات, و هەروەها تەنها دانانی یەك مانگە بۆ
رۆژوو گرتن, (ۆڵا یُڕیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ) واتە: رۆژوو گرتنی كردووە بە عەزیمەتێك و كارێكی ناوازە ئەگەر بێتو هەموویان بەڕۆژوو ببن, و ئەگەر لە مانگێكیش زیاتر بێت رۆژوو گرتنی ساڵانە.
خوای گەورە ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە ئەو ئازادی هەڵبژاردنی لە نێوان رۆژوو گرتن و رۆژوو شكاندنی داوەتە دەست ئەو كۆمەڵانە لە نەخۆشەكان و ئەوانەی لە سەفەردان و ئەوانەشی كە بە
ناڕەحەتی بۆیان دەگیرێت, لەگەڵا هاندانیان بۆ رۆژوو گرتن لەبەر سوودەكانی و خێرەكەی –كە ئەوان بە زۆری نایزانن-, كە ئەمە ئەو یاسا و تەشریعەیە كە خودا بۆی داناون, كە بریتییە لە
تەشریعێكی سادە و ئاسان چونكە ئەگەر رۆژوو لەسەر نەخۆشان و موسافیران و بێ‌توانایانیش فەرز بووایە ئەوا دەبووە ناڕەحەتی و زۆر لێ‌كردن و بێ‌توانایییەك كە خودا هەرگیز فرمانی پێ‌ناكات.
كەواتە لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە هیچ جۆرە دژایەتییەك نییە لە نێوان بڕیاردانی خێرێتی و سوودەكانی رۆژوو بۆ ئەو كۆمەڵانە و ووتەی پەروەردگار [یُڕیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ ۆڵا یُڕیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ],
ئەویش لەبەر ئەوەیە كە كەس نەیوتووە كە عوسر و ناڕەحەتییەكەی ئایەتەكە بریتییە لە رۆژوو گرتن, بەڵكو جیاوازی نێوان زانایانی موسوڵمان هەمیشە لە نێوان خێرێتی و باشتردا بووە, كە ئایا
كامەی ئاسانترە و كامەی باشترە: رۆژوو گرتن یان رۆژوو شكاندن؟ هەندێك ووتوویانە رۆژوو گرتن و هەندێكی تر دەڵێن رۆژوو شكاندن, تەنانەت هەندێكی تر ووتوویانە كە رۆژوو گرتن باشتر و
ئاسانترە بۆ هەندێكیان لە رۆژوو شكاندن.
زانایانی موسوڵمان ووتوویانە كە زۆر نەخۆشی هەیە بە رۆژوو باشتر دەبێت یان چاك دەبێتەوە یان یارمەتی چاك بوونەوەی دەدات, هەربۆیە لێرەوە زۆرێك لە شەرع ناسان بڕیاری ئەوەیان داوە كە
مۆڵەتی رۆژوو شكاندن بۆ نەخۆشی گشتی نییە, و ووتوویانە: كە ئەو نەخۆشییانەی مۆڵەت دراوە بە مرۆڤ تێ‌یدا بەڕۆژوو نەبێت تەنها ئەوانەن كە لەوانەیە زەرەر بە لەش بگەیەنن, یان
نەخۆشییەكەی زیاتر بێت ئەگەر بەڕۆژوو ببێت, ووتەی زانا (إبن الجوزی) زۆر بە تایبەتی تر ئەمەی روون كردووەتەوە كە دەڵێت: نەخۆشی و سەفەر وەك روخسەتێك بە گشتی نین لە هەموو
حاڵەتێكدا, هەربۆیە ئەو نەخۆشەی كە رۆژوو زەرەری پێ‌نەگەیەنێت ئەوە بۆی نییە رۆژوو بشكێنێت, بەڵكو مۆڵەتدان تەنها بەستراوەتەوە بە زیاد بوونی نەخۆشییەكە بە ڕۆژوو.
بابەتی زەرەر پێ‌گەیشتن و ئەو ناڕەحەتییەی كە لەوانەیە تووشی نەخۆش و موسافیر و بە تەمەنەكان و هاوشێوەكانیان ببێت بە هۆی رۆژووەوە هەمیشە بابەتێكی رێژەیی بووە, كە لە یەكێكەوە بۆ
یەكێكی تر و لە ژینگەیەكەوە بۆ ژینگەیەكی تر دەگۆڕێت, و بەهۆی باری دەروونی و میزاجی كەسەكانەوە, و عادەتی كۆمەڵگا, و گومانەكانی پزیشكان و كارمەندانی تەندروستییەوە كاری
تێ‌دەكرێت, و دەتوانین بڵێین كە هیچ شتێك نییە ئەوە بسەلمێنێت بە دڵنیایییەوە كە رۆژووی ئیسلامی زەرەری هەیە بۆ زوربەی زۆری نەخۆشییەكان و بۆ كاری ئەندامەكان لە پیریدا, یان لە كاتی
سكپڕی و شیردان و لە سەفەردا, هەربۆیە لێرەوە ئەوە روون دەبێتەوە كە هەمیشە رۆژووی ئیسلامی خێر و سوودی تێدایە بۆ زوربەی نەخۆشەكان و بۆ موسافیر و پەككەوتەكانیش, و ئەوەندە
سوودیان پێ‌دەگەیەنێت كە خۆیان هەرگیز نەیانزانیوە و بیریان لێ‌نەكردووەتەوە.
ئەگەر بێتو گومانی ئەوەش دانێین كە لە هەندێك باردا یان لە هەندێك كەسدا لەوانەیە زەرەر رووبدات لە رۆژوو گرتنەوە, ئەوا ئەمە دەبێتە ئەو حاڵەتی (عوسر)ەی ئایەتەكە ئاماژەی پێ‌داوە, و
راستەوخۆ تەشریعەكە دەگەڕێتەوە بۆ كارئاسانی و مۆڵەتدان, كە بریتییە لە پێویست بوونی رۆژوو شكاندن لەسەر ئەو كەسە نەك رۆژوو گرتن.
بەڵام بابزانین كە نەتوانایی و (عوسر) چییە: بریتییی لەو هیلاكییە زۆرەی تووشی لەش دەبێت و ئیتر لە توانایدا نامێنێت, ئەمە لەش ماندوو دەكات و لە كاری دەخات, یان بریتییە لە هەموو ئەو
زەرەرە راستەقینانە یان لاوازییەی كە تووشی لەش دەبێت و ببێتە هۆی تووش بوونی زیانێكی گەورە یان نەتوانین و فەوتانی قازانجێكی سەلماو بۆ لەش, ئەم (عوسر)ە خوای گەورە بۆی گۆڕیوین
بە كارئاسانی , كە بریتییە لە هەموو كارێك كە لەش و دەروون ماندوو و قورس ناكات, و پێشی دەووترێت روخسەت یان مۆڵەت كە بریتییە لە ئازادی هەڵبژاردن لە نێوان رۆژوو گرتن و رۆژوو
شكاندندا بۆ هەموو ئەوانەی كە ناودەبرێن بە نەخۆش, یان لە سەفەردان, یان پیر و پەككەوتەن.
بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا یاسای [ۆأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّكُمْ] رۆژوو گرتن لەگەڵا ئەو ناڕەحەتییانەی نەخۆشی و سەفەر و ناڕەحەتی وازهێنان لە خواردن بۆ مرۆڤی پیر و هاوشێوەكانی هەر دەمێنێتەوە, و
هانیان دەدات بۆ رۆژوو گرتن بۆ ئەوەی سوودی جەستەیی و دەروونییان دەست كەوێت, و هەروەها بۆ ئەوەی زانینی نهێنییەكانی رۆژوو و سوودەكانی یارمەتیدەر بێت بۆ ئەو كەسانە بۆ تەحەممول
كردنی ئەو ناڕەحەتییە خۆویستانەی كە لە توانادایە.
خەڵكیش جیاوازن لەمەدا و خوای گەورەش بەپێ‌ی توانا داوا لە خەڵكی دەكات [لا یُكَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها], بەڵام ئەگەر بێتو زەرەر رووبدات یان دڵنیا بین لە روودانی ئەوا تەشریعەكە دەگەڕێتەوە
بۆ حەرام بوونی رۆژوو گرتن و پێویست بوونی رۆژوو شكاندن, ئەوەتا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خۆی لە سەفەردا زۆر جار بەڕۆژوو دەبوو و زۆر جاریش بەڕۆژووش نەدەبوو, و وەڵامی
ئەو كەسەی كە پرسیاری لێ‌كرد دەربارەی رۆژوو گرتن لە سەفەردا بەم شێوەیە وەڵام دایەوە: [إِنْ شِئْتَ فَصُم ۆإن شِئْتَ فَأَفْطر] رواه البخاری, واتە: ئەگەر توانیت و ئارەزووت لێ‌بوو بەڕۆژوو ببە,
و ئەگەر نەتتوانی و ئارەزووت لێ‌نەبوو بەڕۆژوو مەبە.
ئەوەتا لە شوێنێكی تردا پێویستی دەكات كە خەڵك بەڕۆژوو نەبن, ئەویش لەكاتی سەفەری چوون بۆ جەنگدا كاتێك كە بینی هاوەڵەكانی دەكەون لەبەر گەرمای زۆر و ناتوانن بڕۆن, خۆی یەكەم كەس
لەبەر چاویان رۆژووەكەی شكاند و فەرمانی بە هەموو خەڵك كرد كە رۆژوو بشكێنن, و بەوانەشی دەووت كە رۆژووەكەیان نەشكاند:
[أُولئِكَ العُصاە, أُولئِكَ العُصاە] رواه مسلم, واتە: ئەوانە یاخین و لە فەرمانی من دەرچوون, ئەوانە یاخین و لە فەرمانی من دەرچوون, لە گێڕانەوەیەكی تری (ئیمامی موسلیم) بۆ فەرموودەكە
هاتووە: كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ هاوەڵەكانیدا سەفەریان كرد بۆ شاری مەككە كە بەڕۆژووش بوون, ئەوە بوو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە هاوەڵەكانی فەرموو: [إِنَّكٌمْ قَد
دَنَوتُم مِن عَدُوِّكُم ۆالفِطرُ أَقوی ڵكُم], واتە: ئێوە نزیك بوونەتەوە لە دوژمنەكانتان و رۆژوو شكاندن بۆ ئێوە باشترە و بەهێزترە, ئەوەبوو رۆژوو شكاندنەكە روخسەتێك بوو بۆیان و هەندێكیان
رۆژوویان شكان, بەڵام هەندێكی تریان هەر بەڕۆژوو بوون, پاشان كە چوون بۆ جێگایەكی تر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووی: [إِنَّكُم مُصْبِحوا عَدُوِّكُم ۆالفِطرُ أَقْوی ڵكُم فَأَفْطروا], واتە:
ئێوە سبەینێ لەگەڵ دوژمندا لە جەنگدا بەیەك دەگەن و رۆژوو شكاندن بەهێزترتان دەكات, بۆیە رۆژوو بشكێنن, ئیتر ئەمە وەك پێویست بوونی لێ‌هات و هەموویان رۆژووەكانیان شكاند, پاشان ئەو
هاوەڵەی كە فەرموودەكە گێڕاوەتەوە دەڵێت: ئیتر ئێمە زۆر جار لەگەڵ پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بەڕۆژوو دەبووین لە سەفەردا.
كەواتە رۆژوو گرتن بۆ نەخۆش و موسافیر و پەككەوتەكان باشترە و لەپێشترە, بەو مەرجەی لەش و دەروون لاواز نەبێت لە بەرگە گرتنی ناڕەحەتیدا, و تووشی زەرەرێكی راستەقینە نەبن, كە لە
یەكەمیاندا رۆژوو شكاندن روخسەتە و لە دووەمیاندا پێویستە, كە ئەمە ووتەی زوربەی موفەسیرەكان و شەرع زانانە.
لەمانەی باسمان كرد بۆمان روون دەبێتەوە كە خوای گەورە سوود و قازانجی دەروونی و جەستەیی رۆژووی سەلماندووە, لەگەڵ سوود و پاداشتی پاشەرۆژدا بۆ ئەو كەسانەی كە روخسەتیان بۆ
دانراوە لە نەخۆش و موسافیر و پیر و هاوشێوەكانیان, كە ئەم سوودانە بۆ ئەوانەی كە تەندروستن زۆرتر و سەلماوترە, ئەویش لەبەر مانا گشتییەكەی دەستەواژەی [ۆأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ
تَعْڵمُونَ], كە دەگەڕێتەوە بۆ هەموو ئەوانەی كە پێشتر باسكراون لەوانەی كە خاوەنی عوزرن, ئەم سوودانەی رۆژوو لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا دەركەوتووە و سەلماوە, بۆ هەموو ئەو كەسانەی كە
تەندروستن و خوای گەورە رۆژووی لەسەر پێویست كردوون, هەروەها بۆ ئەوانەش كە دەتوانن بەڕۆژوو ببن لەوانەی خاوەنی عوزرن و دەتوانن هەردوو ژەمی پارشێو و بەربانگ بخۆن.
لێرەدا با لەبیرمان نەچێت كە بیسەلمێنین: هیچ توێژینەوەیەكەی زانستی نییە كە لەسەر رۆژووەوانە تەندروستەكان ئەنجامدراوە لە حاڵەتی ئاساییدا ئیللا دوو سوودی بۆ دەرخستووین:
1- یان ئەوەی كە كاریگەریی رۆژوو لەسەر ئەندامەكان و پێكهاتەكانی لەش بە هیچ ئەندازەیەك مەترسی لەسەر جەستە دروست ناكات.
2- یان ئەوەیە كە سوودێكی گەورە و بەرچاو لە كاری ئەو ئەندامانەدا دروست دەكات, و رێژە و هاوسەنگیی پێكهاتەكانی لەش باشتر دەكات.
ئەوەش دووپات دەكەینەوە كە هیچ حۆرە توێژینەوەیەكی زانستی لەسەر كاریگەریی رۆژوو لەسەر نەخۆش, هیچ جۆرە مەترسییەكی بەرچاوی رۆژووی نەسەلماندووە بۆ نەخۆشێك كە توانای
رۆژووی هەبووبێت لە باری ئاسایی مرۆڤدا, كە زوربەی توێژینەوەكان یان هیچ زەرەرێك ناسەلمێنن یان باسی سوودەكانی دەكەن بۆیان.
ئەمانەش چەند نموونەیەكن لەسەر ئەو نەخۆشییە مەترسیدارانە:
1-پێشتر و ئێستاش پزیشكان وایان دەزانی كە رۆژوو رۆژوو كاریگەریی خراپی هەیە لەسەر نەخۆشەكانی كۆئەندامی میز, بە تایبەتی ئەوانەی كە دەناڵێنن بەدەست دروست بوونی بەردی
گورچیلە , یان ئەوانەی كە سست بوونی گورچیلەكانیان هەیە, هەربۆیە ئامۆژگاری نەخۆشەكانیان دەكەن كە بەڕۆژوو نەبن و بڕێكی زۆر لە شلەمەنی بخۆنەوە, كە تازە پێچەوانەی ئەمە
دەركەوتووە چونكە لەوانەیە رۆژوو رێ‌بگرێت لە دروست بوونی بەردی گورچیلە, و هەروەها رۆڵی هەیە لە تواندنەوەی خوێ‌كان, و بە هیچ شێوەیەك رۆژوو كاریگەریی خراپی نەبووە لەسەر
ئەوانەی كە مەترسیدارترین نەخۆشییەكانی كۆئەندامی میزیان هەیە, كە ئەویش نەخۆشی سست بوونی گورچیلەكان و شتنی بەردەوامی گورچیلەیە بە ئامێری تایبەت.
2- پێشتر وادەزانرا كە لەدەست دانی نیسبی شلەمەنییەكانی لەش, و كەم بوونی لێدانەكانی دڵ, و زیاد بوونی هیلاكی لەكاتی رۆژوودا بە شێوەیەكی خراپ كاردەكاتە سەر كۆنترۆڵ كردنی نەهێشتنی
مەیینی خوێن –كە یەكێكە لە هەرە مەترسیدارترین نەخۆشییەكان-, كە سەلما رۆژووی ئیسلامی هیچ كاریگەرییەكی خراپ ناكاتە سەر ئەو نەخۆشییە لەو كەسانەدا كە بڕی دیاری كراو بۆیان لە
دەرمانەكانیان دەخۆن.
3- سەلماوە كە رۆژووی ئیسلامی مەترسی دروست ناكات لەسەر زوربەی ئەوانەی كە نەخۆشی شەكرەیان هەیە, بەڵكو زۆریان سوودی لێ‌دەبینن.
4- رۆژوو زۆرێك لە نەخۆشییە مەترسیدارەكان چارەسەر دەكات, كە گرنگترینیان بریتین لە:
أ- نەخۆشییەكانی بەهۆی قەڵەوییەوە روودەدەن, وەك: رەقبوونی خوێنبەرەكان, بەرز بوونەوەی پەستانی خوێن, و زۆرێك لە نەخۆشییەكانی دڵ.
ب- زۆرێك لەو نەخۆشییانە چارەسەر دەكات كە بەهۆی كەڵەكە بوونی ژەهرەكان و پاشماوە زیانبەخشەكانەوە لە لەشدا دروست دەبن.
ج- زۆرێك لە نەخۆشییەكانی كۆئەندامی سووڕانی خوێن و لوولەكانی خوێن, وەك: نەخۆشی راینۆید (Raynauds disease), و نەخۆشی بێرگەر (Bergers disease) كە بە
زۆری لە جگەرەكێشاندا روودەدات.
د- رۆژووی بەردەوام نەخۆشی هەوكردنی درێژخایەنی جومگەكان (رۆماتۆید), و هەندێك نەخۆشی تری جومگەكان چارەسەر دەكات.
ه- رۆژووی ئیسلامی بەرز بوونەوەی ترشێتی لە گەدەدا هاوسەنگ دەكات, كە لەگەڵ بەكارهێنانی دەرمانی گونجاودا یارمەتی سارێژ بوونەوە و چاك بوونەوەی قورحەی گەدە دەدات.
و- رۆژووی ئیسلامی هیچ جۆرە مەترسییەك لەسەر ئافرەتی شیردەر دروست ناكات, یان لەسەر ئافرەتانی دووگیان (سكپڕ), و هیچ جۆرە گۆڕانكارییەك لە پێكهاتەی كیمیایی لەش و گۆڕانكاریی لە
زیندە چالاكییەكان لە ئافرەتانی شیردەردا دروست ناكات, هەروەها لە مانگەكانی سەرەتا و ناوەڕاستی سكپڕیشدا گۆڕانكاری دروست ناكات.
جا ئەگەر باسی ئەو سوودانە بكەین كە رۆژوەوانان دەستیان دەكەوێت, ئەوا لە ژمارە نایەن, لێرەدا بە كورتی باسی هەندێك لە راستییە زانستییەكان گشتییەكان و هەندێك لە توێژینەوە تایبەتییەكان
دەكەینەوە (پێشتر و لە بەشی شەشەم و حەوتەمدا بەدرێژی باسمان كردن), كە دووپاتی سوودەكانی رۆژوو بۆ مرۆڤ دەكەنەوە, و لە دوو توێ‌ی ئەم لێكۆڵینەوەیەماندا سەلماندمان:
1- رۆژوو بوار دەدات بە میكانیزمەكانی هەرس كردن و مژینی خۆراك لە كۆئەندامی هەرس و پاشكۆكانیدا بۆ ئەوەی كارەكانیان بە باشترین و تەواوترین شێوە ئەنجام بدەن, ئەویش بەوەی دوای
خواردنی ژەمی خۆراكەكە ئیتر بوار نادرێت كە خواردنی تر بكرێت بەسەریدا, لە كاتێكدا كە كۆئەندامی هەرس سەرگەرمی هەرس كردنێتی (نموونەی ئەم ژەمە خواردنی پارشێوە).
هەروەها رۆژوو ئیسراحەتێكی فیسیۆلۆجی دەدات بە كۆئەندامی هەرس و پاشكۆكانی, ئەویش بە رێگرتن لە خواردن و خواردنەوە بۆ ماوەیەكی زەمەنی دیاری كراو, كە لە نێوان (9-11) سەعات
دەخایەنێت دوای مژینی خۆراك, ئیتر لیكە رژێنەكان دەحەوێنەوە و گەدە و ریخۆڵەكان و (پەنكریاس)یش لە دەردانی بەشێكی زۆر لە دەردراوەكانیان ئیسراحەت دەكەن.
هەروەها جگەریش دەحەوێتەوە لە رژاندنی بەشێكی زۆری زەرداوەكەی, و لە پێكهاتەكانی كە بریتین لە: خوێ‌ی جۆراوجۆر و ترشی زەرداو و رەنگكەرە زەردەكانی هەرس كەری خۆراك,
كۆئەندامی هەرس دەحەوێتەوە لە دەردانی هۆرمۆن و ئەنزیمەكانی كە لە گەدە و ریخۆڵەكانەوە دەردەدرێن, هەروەها میكانیزمەكانی مژینی خۆراك لە ریخۆڵەكاندا بە درێژایی ماوەی رۆژوو
دەحەوێنەوە, لەلایەكی ترەوە گرژبوونە تایبەتییەكان لە كۆئەندامی هەرسدا (Migrating Motor Complex) هەڵدەستن بە پاك كردنەوەی ریخۆڵەكان چونكە ئەمان لەكاردا دەبن بە
بەردەوامی لە كاتی رۆژووشدا.
2- رۆژوو بوار دەدات بەو كوێرە رژێنانەی كە پەیوەندییان هەیە بە كردارەكانی زیندەچالاكییەوە –لە ماوەی دوای مژینی خۆراكدا- بەوەی بە كارەكانیان هەستن, لە رێكخستن و دەردانی رژێنە
گرنگەكانیان بە باشترین شێوە, ئەویش بەهۆی چالاك كردنی رۆژانەی میكانیزمەكانی خاوكەر و چالاك كەر بۆیان, ئەویش بۆ ماوەیەكی جێگیری بەردەوام كە لەوانەیە تا یەك ساڵا بخایەنێت, بەهۆی
ئەمەوە هاوسەنگییەك روودەدات لە نێوان ئەو هۆرمۆنانەی كە بە پێچەوانەی یەكترییەوە كاردەكەن, ئەویش وەك هۆرمۆنەكانی:
(گەشەكردن و ئینسۆلین) كە دوو هۆرمۆنی بنیاتنەرن لە لایەكەوە, و هەردوو هۆرمۆنی (گلوكاگۆن و كۆرتیزۆڵ) لەلایەكی ترەوە كە ئەمان دوو هۆرمۆنی رووخێنەرن, كە بەهۆی هاوسەنگی
ووردی نێوان ئەم هۆرمۆنانەوەیە كە رێژە و خەستی ترشە ئەمینییەكان لە خوێندا و هاوسەنگی زیندە چالاكییەكان پشت دەبەستێت و رادەگیرێت.
3– رۆژوو میكانیزمەكانی زیندە چالاكییەكان چالاك دەكات, یان كرداری نواندنی خۆراك بۆ گلوكۆز و چەورییەكان و پرۆتینەكانی ناو خانەكان, بۆ ئەوەی بە كارەكانیان هەستن بە باشترین شێوە,
چونكە میكانیزمەكانی سووتاندنی گلوكۆز لە سووڕی ترشی سیتریكدا بۆ دەرپەڕاندنی ووزە, و میكانیزمەكانی هەڵگرتن و خەزن كردنیان لە شێوەی گلایكۆجیندا و هەروەها دووبارە هەڵوەشاندنەوەی
و دەرپەڕاندنی گلوكۆز لێ‌یانەوە و میكانیزمەكانی ئۆكساندیان دەگەنە ئەوپەڕی چالاكی و باش بوونیان.
هەروەها میكانیزمەكانی تری وەك: كۆكردنەوەی ترشە ئەمینییەكان بۆ دروست كردنی پرۆتینەكانی خانەكان و شانەكان, و پلازمای خوێن, و هیمۆگڵۆبین, و دروست كردنی هۆرمۆن و ئەنزیمە
جۆراوجۆرەكانی لەش, و هەروەها میكانیزمی خاوكردنەوەی ئەم پرۆسە گرنگ و زیندەگییە, و میكانیزمی دروست كردنی ترشە ئەمینییەكانی وەك: ئەلانین و پایرووڤەیت و ئەوانی تریش, و
میكانیزمی دروست كردنی گلوكۆزی نوێ لە جگەردا لەم ترشە ئەمینییانەوە, و ئەو میكانیزمە ووردانەی كە ئەم كردارانە دەبەستێت بەیەكەوە لە كردارە كیمیایییە ئاڵۆزەكاندا, و ئەوەی كە
پێویستییەتی لە ئەنزیمەكان, و هۆرمۆنەكان, و خوێ‌یە كانزایییەكان, و …هتد.
هەروەها ئەو هاوسەنگییەی كە روودەدات لە پێكهاتەكانی خانەكان و شانەكانی لەشدا بە گشتی, هەموو ئەم كردار و پرۆسانە بە باشترین و تەواوترین شێوە و بەبێ بوونی هیچ كەم و كورتییەك
روودەدات لە كاتی رۆژوو گرتندا (وەك لە بەشەكانی پێشتردا روونمان كردنەوە).
بەڵام ئەگەر بێتو لەش تەنیا بە كرداری بنیاتنانەوە خەریك بێت و تەنها ئیشی بریتی بێت لە هەڵگرتن و خەزن كردنی خواردەمەنی لەناویدا, ئەوا میكانیزمەكانی بنیاتنان زاڵ دەبن بەسەر
میكانیزمەكانی رووخاندندا, ئیتر ئەو كردارانەی رووخاندن لاوازی و نوقسانییان تێدا روودەدات, لەبەرئەوەی بە هەموو توانایەكیانەوە بەكار ناهێنرێن, كە ئەنجامەكانی ئەم لاوازییە كاتێك
دەردەكەون كە لەش تووشی بارێكی نائاسایی كوتوپڕ دەبێت, ئەویش بە نەمانی پێدانی خۆراك لە لەشساغی یان نەخۆشیدا.
كە لەوانەیە ئەو كەسە نەتوانێت درێژە بە ژیانی بدات, یان نەتوانێت بەرەنگاری نەخۆشییەكەی ببێتەوە.
4– رۆژوو توانای وەچە خستنەوە لەلای پیاو و ئافرەت باشتر دەكات.
5- مرۆڤ سوود وەردەگرێت لە تینوو بوون لە كاتی رۆژوودا بە شێوەیەكی زۆر گەورە, چونكە یارمەتیئامادە كردن و خستنە بەردەستی ووزە دەدات بۆ هەموو لەش, و توانای فێربوون زۆر باش و
چالاك دەكات, و هەروەها بیرەوەری و زاكیرەی مرۆڤ بەهێز دەكات.
6- خانە نەخۆش و لاوازەكان لە لەشدا تێك دەشكێنرێن كاتێك كە كرداری رووخاندن زاڵ دەبێت بەسەر كرداری بنیاتناندا لەكاتی رۆژوودا, و هەروەها خانەكان نوێ دەبنەوە لەكاتی پرۆسەی
بنیاتناندا.
7- هەستان بە كرداری رۆژوو گرتنی ئیسلامی بە مەبەستی ئەنجامدانی گوێڕایەڵی و بەندایەتی بۆ خودا و لە ترسی سزادانی خودایی و ئومێدبوون بەوەی لەلای پەروەردگاری باڵادەست هەیە لە
پاداشتی چاكە, ئەمە خۆی لەخۆیدا كردارێكی زۆر بەسوودە بۆ لەشی مرۆڤ و بۆ ناخ و دەروونی, لەبەر ئەوەی كە دڵنیایی و ئارامی بە نەفس و دەروونی مرۆڤ دەبەخشێت.
كاریگەریی ئەم دڵنیایییە لە میكانیزمەكانی زیندەچالاكییەكاندا خۆی دەبینێتەوە, و وایان لێ‌دەكات كە بە باشترین و بە ئاسانترین و بە بەسوودترین شێوە ئەنجام بدرێن, كە دەبێتە هۆی گەیاندنی
سوودێكی بێ‌ئەندازە بە لەش و ئەندامەكانی و پێكهاتەكانی.
رۆژوو گرتن –بە قەناعەتێكی فیكری و بە هەستان پێ‌ی بە كردەوە- زۆرێك لە لایەنە دەروونییەكانی مرۆڤ بەهێز دەكات, لایەنەكانی سەبر و ئارام گرتن, و خۆڕرگرتن و بەهێزیی وویست و
ئیرادە, و ڕاگرتنی ئارەزوو و وویستە خراپەكان زیاتر دەكات, هەروەها ئارامی و رازی بوون و خۆشی بە نەفس و دەروون دەبەخشێت, پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هەواڵی ئەمەی پێداوین
كە دەفەرموێت: [للصّائِمِ فَرْحَتان ێفْرَحُهُما: إِذا أَفْطرَ فَڕحَ بِصَوْمِه, ۆإِذا ڵقِێ رَبَّهُ فَڕحَ بِصَوْمِه] متفق علیه.
واتە: مرۆڤی رۆژووەوان دوو دڵخۆشی بۆ هەیە: كاتێك كە رۆژوو دەشكێنێت ئێواران دڵی خۆش دەبێت بە ئەنجامدانی رۆژووەكەی, و كاتێك دەگەڕێتەوە بۆ لای پەروەردگار دڵی خۆش دەبێت بە
پاداشتی رۆژووەكەی, ئەوەی كە رۆژووەوان دڵخۆش دەكات ئەو بەڵێنەی پەروەردگارە بۆی كە لە رۆژی دواییدا لە دەرگایەكی تایبەتییەوە دەچێتە بەهەشتەوە كە دەرگای (رەییان)ە.
هەروەها هەر كەسێك لەبەر رەزامەندی پەروەردگار یەك رۆژ بەڕۆژوو ببێت ئەوا خوای گەورە رووخساری لە ئاگری دۆزەخ بۆ ماوەی 70 پایز دوور دەخاتەوە, و هەر كەسێك رۆژووی رەمەزان
بگرێت و مەبەستی بەهێز كردنی بیروباوەڕی و پاداشتی پەروەردگار بێت, ئەوا خوای گەورە لە تاوانەكانی پێشتری خۆش دەبێت, و چەندین فەرموودەی تر كە مژدە دەدەن بە رۆژووەوان و دڵی
خۆش دەكەن و هانی دەدەن, كەئەمە خۆشی و ئارامییەكە تەنها رۆژوو بە دەروونی دەبەخشێت.
رووی سێ‌یەم لە ئیعجازی رۆژوو: ئاسانیی رۆژوو گرتنی ئیسلامی و سادەیییەكەیەتی
توێژینەوە زانستییە سەلمێنراوەكان لە بواری كارئەندامزانی (فیسیۆلۆجی) لەشدا لە كاتی قۆناغەكانی برسی كردندا ئاسانیی و سادەیی رۆژووی ئیسلامی دەردەخەن.
خوای گەورە باسی راستییەكی زانستی تری بۆ روون كردووینەتەوە كە بریتییە لە: ئەوەی كە ئەو رۆژووەی كە لەسەری پێویست كردووین ماوە زەمەنییەكەی لە نێوان بەرەبەیان و خۆرئاوا
بووندایە, هەروەك پەروەردگار دەفەرموێت: [ۆكُلُواْ ۆاشْرَبُواْ حَتَّی ێتَبَیَّنَ ڵكُمُ الْخَیْط اڵاَبْێض مِنَ الْخَیْط اڵاَسْۆدِ مِنَ الْفَجْڕ ثمَّ أَتِمُّواْ الصِّێامَ إِڵی الَّلیْلِ] البقرة 187, واتە: بخۆن و بخۆنەوە تاوەكو بۆتان
جیادەبێتەوە, روشتەی سپی (رۆژ) لە روشتەی رەشی (شەو), لە پاشان رۆژووەكەتان تەواو بكەن تا شەوی دوایی.
خوای گەورە هەواڵی ئەوەی پێداوین كە ئەم رۆژووە ئاسان و بێ‌عەزێتە, كە ناڕەحەتی و زەرەری تێدا نییە: [یُڕیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ ۆڵا یُڕیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ], ئیمامی (فەخری رازی) لە تەفسیری ئەم
ئایەتەدا دەڵێت: خوای پەروەردگار رۆژووی فەرز كردووە بە شێوەیەكی ئاسان و بێ‌ئەرك, و تەنها لە ماوەیەكی كەمی ساڵیشدا پێویستی كردووە, و تەنانەت ئەو كەمەشی لەسەر نەخۆش و موسافیر
پێویست نەكردووە.
كەواتە رۆژووی ئیسلامی رۆژووەیەكی سادە و ئاسانە بۆ ئەوانەی تەندروست و نیشتەجێن, و ناڕەحەتی بۆ نەفس و دەروون تێدانییە, و لەش بەهۆیەوە تووشی هیچ جۆرە زەرەر و زیانێك نابێت,
ئەمەش بە دڵنیایی و بێ‌گومانەوە دووپاتی دەكەینەوە, شێوەكانی ئاسانی رۆژووی ئیسلامی لەم خاڵانەدا خۆیان دەبیننەوە:
1- رۆژووی واجب و پێویست تەنها چەند رۆژێكی كەم و دیاری كراون لە هەموو ساڵێكدا (كە بریتییە لە یەك مانگ), خوای گەورە پێویستی نەكردووە كە مرۆڤ هەموو رۆژەكانی ساڵ یان زوربەی
بەڕۆژوو ببێت, كە ئەگەر وویستی بوایە پێویستی دەكرد, بەڵام رەحمەت و بەزەیی بێ‌پایانی كە هەموو شتێكی گرتووەتەوە ئەم ئەركەی لەسەر موسوڵمانان ئاسان و كەم كردووە.
2- رۆژووی ئیسلامی پێویستە لەسەر هەموو موسوڵمانێكی تەندروست و نیشتەجێ, ئەو هەستەی مرۆڤ كە ئەم رۆژووە لەسەر هەموو كەسێك پێویستە بەبێ جیاوازی, چ لە ئێستا و چ لە
رابوردوودا, دەبێتە هۆی هەست كردنی موسوڵمان بە ئاسانی ئەم كارە و خەیاڵاتی ناڕەحەتی و قورسی لە ئەنجامی وازهێنانێكی كاتی لە خواردن و خواردنەوە لە مێشكی دووردەخاتەوە.
لەلایەكی ترەوە هیوابوون بەدەست كەوتنی سوود و قازانجەكانی رۆژوو بەهەمان شێوە هەستە دەروونییە ناڕاستەكانی قورسی و ناڕەحەتی رۆژوو لە رۆژووەوان دووردەخاتەوە.
3- تەشریع كردنی روخسەت و مۆڵەتی رۆژوو نەگرتن بۆ نەخۆش و موسافیر و پیر لەگەڵا ئەو سوودانەشی كە دەستیان دەكەوێت ئەگەر بەڕۆژوو ببن, بریتییە لە كارئاسانییەك بۆ ئەو كەسانە لە
بەرامبەر ناڕەحەتییەكانی نەخۆشی و سەفەردا, هەروەها ناڕەحەتی دووگیانی و شیردان, و كەم بەرگە گرتنی بەتەمەنەكان لە بەرامبەر بێ‌بەش كردنیان لە خۆراك, و هەروەها حەرام كردنی رۆژوو
بوونیان ئەگەر زەرەرێكی سەلماویان تووش ببێت یان سوودێكی گشتی و تایبەتی گرنگیان لەدەست بچێت.
ئەم یاسایانە هەمووی نموونەی ئاسانین لە رۆژووی ئیسلامیدا.
4- پێویست كردنی رۆژوو لەسەر ئەو كەسانەی بەهۆی بیانوویەكی كاتیی وەك: نەخۆشی یان سەفەر رۆژوویان شكاندووە, كە دەبێت لە كاتێكی تری ساڵدا رۆژووەكە بگرنەوە ئەویش بۆ ئەوەی
بێ‌بەش نەبن لە سوودەكانی, لەهەمان كاتدا لابردنی ئەم پێویستییە لەسەر ئەو كەسانەی كە بیانوو و عوزری هەمیشەیییان هەیە, وەك: بەتەمەنەكان بە گشتی, وتەنانەت ئەوانەشی كە بیانووی
نیمچە بەردەوامیان هەیە.
وەك: ئافرەتی دووگیان و شیردەر, و ئەوانەی كە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە و بەزۆری ئومێد لە چاك بوونەوەیان ناكرێت, ئەمە هەمووی وەك كارئاسانییەك و بەزەیییەك بۆیان.
5– ئاسانیی رۆژووی ئیسلامی لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە هەموو پێویستییە خۆراكییەكان بۆ لەش دابین دەكات, و لە هیچ لە ماددە پێویست و بەسوودەكان بێ‌بەشی ناكات, چونكە مرۆڤ لەم
رۆژووەدا تەنها بۆ ماوەیەكی كەم دەست لە خواردن و خواردنەوە هەڵدەگرێت –لە بەرەبەیانەوە تا خۆرئاوا بوون-, و دوای ئەمە سەربەستە لە خواردنی هەموو جۆرە خواردن و خواردنەوەیەكی
حەڵاڵ لە شەودا, بەهۆی ئەمەوە رۆژووی ئیسلامی تەنها بە گۆڕینێك دادەنرێت بۆ كاتەكانی خواردن و خواردنەوە.
خوای گەورە وازهێنانی بەردەوامی لە خۆراك پێویست نەكردووە بۆ ماوەی دوورودرێژ, تەنانەت بۆ ماوەی شەو و رۆژێكیش لەسەریەك, ئەمیش هەر كارئاسانییەكە بۆ ئوممەتی كۆتایین پێغەمبەر
(علیه الصلاة والسلام).
گرنگی ئەم شێوازە لە رۆژگاری ئەمڕۆدا و بەهۆی پێشكەوتنی هۆكارەكانی زانین و تەكنۆلۆجیاوە دەركەوتووە, و كاتێك كە مرۆڤ پێكهاتە ووردەكانی خۆی و خانە ئینسانییەكانی بینی بەهۆی
ووردبینە زەبەلاحەكانەوە, و بۆی دەركەوت كە پێكهاتەكانی چین و كارەكانیان چۆن دەكەن, و زۆرێك لە نهێنییەكانیانی بۆ روون بووەوە.
و بەهۆی زانیارییەكانی گەیشتە زانینی هەموو پێكهاتەكانی خواردن و خواردنەوەكان, و چۆنێتی سوود وەرگرتنی لەشی زیندەوەرەكان لێ‌یان, و هەروەها ئەو مەترسییانەشی كە بەهۆی زۆر خواردن
و ئیسراف لە خۆراكدا رودەدەن بە ئاشكرا بۆ روون بووەوە, و زۆرێكی تریش لە سوودەكان و گرنگی ئەم شێوازەی رۆژووی ئیسلامی كە لە دوو توێ‌ی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا بە ئاشكرا بۆ هەموو لایەك
روون بوونەتەوە.
ئەمانەش چەند بەڵگەیەكی زانستی ئاشكرا و سەلمێنراون لەسەر ئاسانیی رۆژووی ئیسلامی و بێزیانیەكەی:
لە كاتی قۆناغی یەكەمدا لە وازهێنان لە خۆراك (قۆناغی دوای مژینی خۆراك, كە ماوەی رۆژووی ئیسلامییە): هەموو میكانیزمەكانی زیندە چالاكییەكان چالاك دەبن, كرداری گۆڕینی گلایكۆجین بۆ
گلوكۆز پەرە دەسێنێت, و كرداری گۆڕین و سەرف كردنی چەورییەكانیش چالاك دەبێت, و دەگۆڕێن بۆ ترشە چەورییەكان و گلیسرۆڵ, پاشان ترشە چەورییەكان دەئۆكسێنرێن لە سووڕی ترشی
(سیتریك)دا بۆ بەرهەم هێنانی ووزە, و گلیسرۆڵیش دەچێتە سووڕی دروست كردنی گلوكۆزی نوێ لە جگەردا, هەروەها میكانیزمی بەكارهێنانی پرۆتینەكانیش چالاك دەبێت, و ترشە ئەمینییەكان
سەرف دەكرێن لە كرداری دروست كردنی گلوكۆزی نوێ‌دا, كە بینراوە لە رۆژێكدا جگەر نزیكەی (200 گرام)ی لێ‌دروست دەكات.
ئەمەش بۆ پاراستنی رێژەی گلوكۆزە لە خوێندا لە ئاستێكی جێگیردا بۆ ئەوەی بدرێت بەو شانانەی كە پشتی پێ‌دەبەستن بۆ دروست كردنی ووزە لێ‌یەوە, كرداری شیبوونەوەی گلایكۆجین بۆ گلوكۆز
بە رێژەیەكی خێراتر دەبێت لە سەعاتە سەرەتاكانی رۆژوودا, بەڵام كرداری شیبوونەوە و ئۆكساندنی چەورییەكان, لەگەڵ كرداری گۆڕینی ترشە ئەمینییەكان بۆ گلوكۆز, ئەمانە بە رێژەیەكی زیاتر
دوایی روو دەدەن و لە كۆتایی ئەم ماوەیەدا.
گرنگترین رووداوەكانی ئەم قۆناغەی دوای مژینی خۆراك –كە رۆژووی ئیسلامی تێدا روودەدات- بریتین لە:
1- گلوكۆز بریتییە لە تاكە سووتەمەنی بۆ مێشك.
2- چەورییەكان بەو ئەندازە زۆرە نائۆكسێنرێن كە ببنە هۆی دروست بوونی زیادەی تەنە كیتۆنییەكان لە خوێندا.
3- ئەوەندەش پرۆتین بەكارناهێنرێت بۆ بەرهەم هێنانی ووزە, كە ببێتە هۆی دروست بوونی خەلەل و نوقسانی لە هاوسەنگیی نایترۆجینی لە لەشدا.
ئەم راستییانە وا لە رۆژووی ئیسلامی دەكەن كە ناوازە بێت لە ئاسانیی و بێ‌زیانیدا, تەنانەت هەندێك لە زانایان ماوەی دوای مژینی خۆراك یان كاتی سەرەتای وازهێنان لە خۆراك بە كردارێكی برسی
كردن دانانێن.
سەبارەت بە قۆناغی دووەم (كە برسی كردنی مام ناوەندییە): كرداری دروست كردنی گلوكۆزی نوێ زیاتر چالاك دەبێت, و كرداری ئۆكساندنی چەورییەكان بە بڕێكی زیاتر لە قۆناغی یەكەم
روودەدات, كە دەبێتە هۆی دروست بوونی تەنە كیتۆنییەكان كە هەڵدەستن بە دابین كردنی ووزە بۆ شانەكانی لەش, بۆ نموونە مێشكی مرۆڤ نزیكەی (10-20%)ی ووزەكەی لەم تەنانەوە
وەردەگرێت, گلوكۆزی بەرهەم هاتوو لەم قۆناغەدا دەگاتە دوو تا سێ ئەوەندەی ئەوەی لە قۆناغی پێشتردا بەرهەم دێت.
لەگەڵا ئەوەشدا كە گلیسرۆڵ و لاكتەیت بە شێوەیەكی پێویست هەن بۆ بەرهەمهێنانی گلوكۆزی نوێ, بەڵام لەهەمان كاتدا رێژەی شیبوونەوەی پرۆتینەكانیش بەرز دەبێتەوە و لێرەوە هاوسەنگییەكی
نایترۆجینی سالب پەیدا دەبێت, كە بەهۆیەوە نایترۆجین دەكرێتە دەرەوە لە شێوەی یۆریادا, هەروەها جگەریش بڕێكی زیاتر لە ترشە چەورییە سەربەستەكان وەردەگرێت, كە بڕێكی زۆری
دەئۆكسێنرێن و ئەمە دەبێتە هۆی دروست بوونی زیاتری تەنە كیتۆنییەكان, گرنگترین ئەو كردارانەی لەم قۆناغەدا روودەدەن ئەمانەن:
1- زیادبوونی رێژەی سەرف بوون و شیبوونەوەی پرۆتینەكان و دروست بوونی هاوسەنگییەكی نایترۆجینی سالب.
2- كرداری دروست بوونی گلوكۆزی نوێ زیاد دەكات بە زیادبوونی ئۆكساندنی چەورییەكان.
3- دروست بوونی تەنە كیتۆنییەكان, و پشت بەستنی مێشك پێ‌یان بۆ دەست كەوتنی بڕێك لە ووزەكەی زیاد دەكات.
لە قۆناغی سێ‌یەمدا كە بریتییە لە برسی كردنی ماوەدرێژ, ئەم كردارانە روودەدەن كە لە خوارەوە باسیان دەكەین:
1- كەم بوونەوەی رێژەی شیبوونەوەی پرۆتینەكان و كردنە دەرەوەی نایترۆجین بۆ دەرەوەی لەش.
2- زیاتر پشت بەستن بە چەوری سیانی گلیسرۆڵا (چەورییەكان) بۆ دروست كردنی ووزە بەرێژەیەكی زۆر لێ‌یانەوە.
3– چالاك بوونی كرداری دروست كردنی گلوكۆزی نوێ, و دروست كردنی (85%)ی گلوكۆز لە جگەردا بەم كردارە, ئەویش لە ترشە نائەمینییەكانی وەك: لاكتەیت, و پایرووڤەیت, و گلیسرۆڵ, كە
جگەر بەم رێگەیە تەنها 50گرام لە گلوكۆز لە رۆژێكدا دروست دەكات, لەبری (200)گرام رۆژانە كە لە قۆناغی یەكەمدا دروست دەكرێت, هەروەها گورچیلەكانیش بەشداری دەكەن لە دروست
كردنی گلوكۆزدا, كە نزیكەی (40)گرام لە رۆژێكدا دروست دەكات.
4- داواكاری لەسەر گلوكۆز لەم قۆناغەدا كەم دەكات, و مێشك پشت دەبەستێت بە تەنە كیتۆنییەكان (بە رێژەی 70-80%) بۆ دەست خستنی ووزە لێ‌یانەوە, ئەویش بەهۆی زیادبوونی شیبوونەوەی
چەورییەكانەوە.
لە ئەنجامی ئەو راستییانەی پێشتر باسمان كرد بۆمان روون دەبێتەوە كە ماوەی رۆژووی ئیسلامی, كە لە نێوان (12-16) سەعاتدایە لە ناوەنددا, كەمێكی دەكەوێتە قۆناغی مژینی خۆراكەوە لە
ریخۆڵەكانەوە, و زوربەی دەكەوێتە قۆناغی دوای مژینی خۆراكەوە.
كە تێ‌یدا هەموو میكانیزمەكانی مژین و سەرف كردنی خۆراكەكان و زیندە چالاكییەكان چالاك دەبن بە شێوەیەكی هاوسەنگ, كرداری شیبوونەوەی گلایكۆجین چالاك دەبێت, و شیبوونەوە و
ئۆكساندنی چەورییەكان, و شیبوونەوەی پرۆتینەكان و دروست بوونی گلوكۆزی نوێ لێ‌یانەوە, هیچ جۆرە خەلەل و نوقسانییەك روونادات لە كارەكانی ئەندامەكانی لەشدا , كە چەورییەكان ئەوەندە
نائۆكسێنرێن كە ببنە هۆی پەیدا بوونی تەنە كیتۆنییە زەرەرمەندەكان بۆ لەش, هەروەها هاوسەنگییەكی نایترۆجینی سالب روونادات لە سەرف كردنی پرۆتینەكانەوە, شانەكانی مێشك و خڕۆكە
سوورەكانی خوێن و كۆئەندامی دەمار هەموویان تەنها پشت بە گلوكۆز دەبەستن بۆ دروست كردن و دەرپەڕاندنی ووزە لێ‌یەوە.
بەڵام برسی كردن یان رۆژووی پزیشكی –ئەگەر درێژ بێت یان كورت- تەنها بە چالاك كردنی ئەو میكانیزمانەوە ناوەستێت, بەڵكو ئەوەندە زیاد دەكات كە دەبێتە هۆی دروست كردنی خەلەل لە هەندێك
لە فرمانەكانی لەشدا, تێبینی ئەم جیاوازییانەش دەكەین:
1- هاوسەنگی نێوان بنیاتنان و رووخاندن لە رۆژووی ئیسلامیدا, كە رێژەی بنیاتنان باشتر دەبێت لە رووخاندن, بە پێچەوانەی برسی كردنەوە كە رێژەی رووخاندن زیاتر دەبێت لە بنیاتنان, كە
ئەمەش لەسەر حیسابی تێكشكاندنی خانە ماسولكەیییەكان دەبێت.
2- لە رۆژووی ئیسلامیدا تەنی كیتۆنی دروست نابێت, چونكە ترشە چەورییەكان بە كەمی دەئۆكسێنرێن, بەڵام لە برسی كردندا پەیدا دەبن, لەبەرئەوەی ئۆكساندنی ئەم ترشانە بەرێژەیەكی بەرز
دەبێت.
3- بەرهەم هێنانی ووزە لە سووڕی ترشی سیتریكەوە باشتر دەبێت لە رۆژووی ئیسلامیدا, باشتر لەوانەشی بەڕۆژوو نابن, و زۆر باشتر لەوانەی لە برسی كردندان.
4- هاوسەنگی لە بەرهەم هێنانی گلوكۆزی خوێندا و گۆڕانی گلایكۆجین بۆی لە رۆژووی ئیسلامیدا, و بە پێچەوانەی ئەمەوە لە برسی كردندا, جیاوازی نێوان رۆژووی ئیسلامی و برسی كردن و
خواردنی خۆراكی ئاسایی رۆژانە كورت دەكاتەوە, كە ئەمانە هەمووی لەپێشیی رۆژووی ئیسلامی دەردەخات بەسەر رۆژووی پزیشكی, كە هەموو سوودەكانی ئەویش دێنێتەدی, كە هەردووكیان
بەشدارن لە چالاك كردنی كردارەكانی رووخاندن و تێكشكاندن, و رزگار كردنی لەش لە شانە نەخۆشەكان و لە پاشماوە ژەهراوییەكان.
ئەو ماوە زەمەنییەی كە خوای گەورە دایناوە لە بەرەبەیانەوە تا خۆرئاوا بوون, بریتییە لە كاتێكی زۆر گونجاو و پێویست بۆ چالاك كردنی سەرجەم كردارە گرنگ و زیندەگییەكان لەناو لەشی مرۆڤدا,
و زیادبوون لەم ئاستە دەبێتە هۆی هیلاكی و ناڕەحەتی بۆ لەش, و لەم زیادبوونەوە سوودێكی ئەووتۆی دەست ناكەوێت, هەربۆیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەرگری و نەهی كردووە لە رۆژوو بوونی
بەردەوام, كە بریتییە لە برسی كردنی رەها كە مرۆڤ تێ‌یدا هیچ جۆرە خۆراكێك ناخوات بۆ ماوەی چەند رۆژێك زیاتر, ئەویش لەبەر ئەوەیە كە سوودێكی زیادە ناگەیەنێت, بەڵكو شانەكان
تێكدەشكێنرێت بۆ ئەوەی كە هاوسەنگی ووزە لە لەشدا رابگیرێت, و لەوانەیە ببێتە هۆی بەمۆم بوونی جگەر و تێكچوونی فرمانەكانی و بەرز بوونەوەی ئاستی تەنە كیتۆنییەكان, و لە كۆتاییدا
ترش بوونی خوێنی مەترسیدار.
لە (عبدالله ی كوڕی عومەر)ەوە (رەزای خوایان لێ‌بێت) هاتووە كە ووتوویەتی: [نَهی النَّبیّ (صلى الله عليه وسلم) عن الوِصال, قالوا یا رسول الله (صلى الله عليه وسلم): إِنَّكَ تواصل, قاڵ: إِنّی
ڵسْتُ مِثڵكُم, إِنّی أُطعَمُ ۆأُسْقی] رواه البخاری, واتە: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەرگری كردووە لە رۆژوو گرتنی بەردەوام, هاوەڵەكانی لێ‌یان پرسی: ئەی پێغەمبەری خودا (صلى الله عليه
وسلم) تۆ لەسەریەك بەڕۆژوو دەبیت, ئەویش فەرمووی: من وەك ئێوە نیم, من خوای گەورە خواردن و خواردنەوەم پێ‌دەدا لە كاتی رۆژووەكەمدا.
ئەم فەرموودەیە دووپاتی گرنگی خواردن و خواردنەوە دەكات لەكاتی رۆژوودا, كە بەردەوام بوون لەسەر بێ‌بەش بوون لێ‌یان زەرەر و ناڕەحەتی تێدایە, و ئەوەشی كە هاوەڵەكانی پێغەمبەر (صلى
الله عليه وسلم) بینییان لە بەردەوامی و لەسەر یەكیی رۆژووی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تەنها تایبەت بووە بە خۆیەوە, لەبەرئەوەی خوای گەورە بە ڕێگەیەكی تر خواردن و خواردنەوەی
پێ‌دەدا, كە ئاسایی نییە لەلای مرۆڤەكان.
رۆژووی ئیسلامی نواندنێكی ناوازەیە بۆ پێكهاتەكانی خۆراك, لەبەر ئەوەی كە هەردوو قۆناغی تێكشكاندن و بنیاتنان دەگرێتە خۆی, لەدوای خواردنی هەردوو ژەمی بەربانگ و پارشێو, دروست
كردنی پێكهاتە گرنگەكانی خانەكان دەست پێ‌دەكات و ماددە هەڵگیراوەكان نوێ دەكرێنەوە, كە بەكارهێنرا بوون بۆ دروست كردنی ووزە, لەدوای قۆناغی مژینی پێكهاتەكانی ژەمی پارشێو ئیتر
قۆناغی تێكشكاندن دەست پێ‌دەكات, كە خۆراكە هەڵگیراوەكان لە شێوەی گلایكۆجین و چەوریدا شیدەبنەوە, بۆ ئەوەی ووزەی پێویست بۆ لەش دابین بكەن, لە كاتی جووڵە و چالاكی لە رۆژەكانی
رۆژوو گرتندا.
ماوەی تێكشكاندن لە رۆژووی ئیسلامیدا لە نێوان (8-13) سەعات دەخایەنێت, كە ئەم ماوەیە بە شێوەیەكی بێ‌گومان و بە دڵنیایییەوە دەكەوێتە ئەو قۆناغەی كە زانایان بە قۆناغی دوای مژینی
خۆراك ناویان بردووە, كە لە نێوان (6-12) سەعاتدایە و لەوانەیە بۆ (40) سەعات درێژ ببێتەوە, بەپێ‌ی دابەش كردنی قوتابخانە جۆراوجۆرەكان بۆ قۆناغەكانی برسی كردنی تەواو
(التجویع Starvation), كە زانایان ئەم كاتە بە ماوەیەكی بێ‌گومان و ئەمانی تەواو دادەنێن, كە هیچ جۆرە زەرەرێك بەڕهایی بە هیچ بەشێكی لەش ناگات, بەڵكو بە پێچەوانەوە لەشی مرۆڤ
سوودی زۆر گەورە و لەبەرچاوی دەست دەكەوێت لەم كاتەدا, كە هەندێكیمان پێشتر ئاماژە پێ‌دا.
هەربۆیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زۆر دووپاتی خواردنی پارشێوی كردووەتەوە بۆ ئەوەی لەش ژەمێكی بنیاتنەری پێ‌بدرێت كە بۆ ماوەی (4 سەعات) سوودی لێ‌دەبینێت, كە لەو كاتەوە
حیسابی بۆ دەكرێت كە مرۆڤ واز لە خواردن دێنێت, بەهۆی ئەمەوە ماوەی دوای مژینی خۆراك كورت دەكرێتەوە بۆ كەمترین كاتی توانراو, هەروەها هاندانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ
موسوڵمانان بۆ زوو رۆژوو شكاندن, و دواخستنی پارشێو كردن, ئەمیش ماوەی رۆژووەكە كورت دەكاتەوە بۆ كەمترین ماوەی توانراو, ئەویش بۆ ئەوەی لە ماوەی دوای مژینی خۆراك تا بتوانرێت
تێ‌نەپەڕێت, كەواتە رۆژووی ئیسلامی هیچ جۆرە قورسی و ناڕەحەتییەك دروست ناكات و هیچ پەستانێكی دەروونی زیانبەخش بۆ لەش دروست ناكات, لە هیچ كاتێكدا.
– (زەیدی كوڕی پابت) (رەزای خوای لێ‌بێت) دەڵێت: لەگەڵ پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) پارشێومان كرد و یەكسەر هەستاین بۆ نوێژ, لێ‌یان پرسی: چەند ماوە لەنێولن ئەو دووانەدا بوو,
ووتی: بە ئەندازەی خوێندنی 50 ئایەت لە قورئان (متفق علیه).
– لە (عبدالله ی كوڕی عومەر)ەوە (رەزای خوایان لێ‌بێت) هاتووە كە ووتوویەتی: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دوو بانگ خوێنی هەبووە: بیلالی حەبەشی و عبدالله ی كوڕی ئیبن ئوم مەكتوم,
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێمانی فەرموو: [إِنَّ بِلالاً یُۆَذنُ بِڵیل, فَكُلُوا واشْرَبوا حتَّی یُۆَذنَ ابن أم مَكتوم].
واتە: بیلال لە كۆتایی شەودا بانگ دەدات, ئێوە دەتوانن بخۆن و بخۆنەوە تاوەكو (ئیبن ئوم مەكتوم) بانگ دەدات, (ئیبن عومەر) دەڵێت: تەنها ئەوندە لە نێوان بانگەكانیاندا هەبوو كە كاتێك ئەم
دادەبەزی ئەوی تر سەردەكەوت بۆ بانگدان (متفق علیه).
– لە (عیربازی كوڕی ساریە)ەوە (رەزای خوای لێ‌بێت) كە ووتوویەتی: رۆژێكیان پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بانگی كردم بۆ خواردنی پارشێو و فەرمووی: [هَلُمَّ الی الغَدا‌ء المُبارَك], واتە:
فەرموو وەرە با پێكەوە خواردنە پڕبەرەكەتە بخۆین (رواه أبوداود والنسائی وابن حِبّان).
– لە (ئەبی دەردا‌و)ەوە (رەزای خوای لێ‌بێت) ووتوویەتی: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: [هُۆ الغَدا‌ء المُبارَك] یعنی السّحور, واتە: نانی پارشێو بریتییە لە ژەمە خواردنە
پیرۆزەكە (رواه ابن حبان فی صحیحه).
– لە (عبدالله ی كوڕی حارپ)ەوە كە لە هاوەڵێكی پێغەمبەرەوە گێڕاوییەتەوە كە ووتوویەتی: رۆژێك چوومە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە لەو كاتەدا پارشێوی دەكرد, و پێ‌ی فەرمووم:
[إِنَّها بَرَكة أَعْطاكُمُ اللهُ إِیّاها فَلا تَدَعُوه], واتە: ئەم خواردنە بەرەكەتێكە خوای گەورە داوێتی بە ئێوە, لەبەرئەوە وازی لێ‌مەهێنن (رواه النَّسائی بِإِسناد جید).
– لە (عبدالله ی كوڕی عومەر)ەوە (رەزای خوایان لێ‌بێت) هاتووە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: [إِنَّ اللهَ ۆملائِكَتَهُ یُصَلُّونَ علی المُتَسَحِّرین], واتە: خوای گەورە و فریشتەكانی
رەحمەت و بەزەیی دەنێرن بۆ ئەو كەسانەی كە پارشێو دەكەن (حدیث صحیح رواه الطبرانی وابن حبان).
– لە (عەمری كوڕی عاص)ەوە (رەزای خوای لێ‌بێت) دەگێڕنەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: [فَرْق ما بَینَ صِیامِنا ۆصِیام أهل الكِتاب: أَكْڵة السَّحر], واتە: جیاوازی نێوان
رۆژووی ئێمە و رۆژووی دیانەكان (ئەهلی كیتاب) بریتییە لە خواردنی پارشێو (رواه مسلم).
– لە (ئەنەسی كوڕی مالیك)ەوە (رەزای خوای لێ‌بێت) ووتوویەتی: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: [تَسَحَّروا فَإنَّ فی السُّحور بَرَكە], واتە: پارشێو بكەن لەبەر ئەوەی خواردنی
پارشێو پڕە لە بەرەكەت بۆ ئێوە (متفق علیه).
– لە (سەهلی كوڕی سەعد)ەوە (رەزای خوای لێ‌بێت) دەگێڕنەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: [لا ێزالُ النّاسُ بِخَیْرٍ ما عَجَّلُوا الفِطرَ], واتە: هەمیشە خەڵكی لە خێر و چاكەدا
دەبن تاوەكو زوو رۆژوو بشكێنن (متفق علیه).
– لە (ئەبو هورەیرە)وە (رەزای خوای لێ‌بێت) هاتووە كە ووتوویەتی: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتی: [لا ێزالُ الدِّینُ ظاهِراً ما عَجَّڵ النَّاسُ الفِطرَ, ڵاَنَّ الێهود والنَّصاری یُۆَخِّرون],
واتە: دینی ئیسلام
سەلامەت و پارێزراو دەبێت تا ئەو كاتەی كە رۆژوو زوو بشكێنرێت, لەبەر ئەوەی جوولەكە و گاور دینەكەیان تێكداوە و رۆژوو درەنگ دەشكێنن (صحیح رواه أبوداود وابن ماجە وابن خزیمە).
– لە (ئەنەسی كوڕی مالیك)ەوە (رەزای خوای لێ‌بێت) ووتوویەتی: هیچ كاتێك پێغەمبەرم (صلى الله عليه وسلم) نەدیوە كە نوێژی (مەغریب) بكات تاوەكو رۆژووەكەی نەشكاندایە, ئەگەر بە
قومێك ئاویش بوایە
(حدیث حسن رواه ابن خزیمە وابن حبان وأبو یعلی).
بوونی عەمبارێك لە ووزە لە لەشی مرۆڤدا, كە بەشی پێویستییەكانی مرۆڤ دەكات كاتێك واز لە خواردن بهێنێت بە تەواوەتی بۆ ماوەی مانگێك تا سێ مانگ كە هیچ شتێك نەخوات لەو ماوەیەدا,
خوای گەورە ئەم عەمبارە ئێجگار گەورەیەی ئامادە كردووە لە لەشی مرۆڤدا بۆ ئەوەی هۆكارەكانی ژیانی پێ‌ببەخشێت لە كاتی پێویستیدا, وەك كاتی رۆژوو گرتن, یان نەخۆشی, و لە كاتی ناڕەحەتی
و بێ‌بەش بوون لە خۆراكدا, ئەو گلوكۆزەی لە جگەر و ماسولكەكاندا هەڵگیراوە لە شێوەی گلایكۆجیندا, ووزە بە لەش دەبەخشێت لە ماوەی سەرەتای وازهێنان لە خواردندا, هەروەها چەورییە
هەڵگیراوەكان لە شانە چەورییەكاندا و پرۆتینە هەڵگیراوەكان لە ماسولكەكاندا ووزەی پێویست بۆ لەش پێشكەش دەكەن لە ماوە ناوەند و درێژەكانی وازهێنان لە خواردندا (واتە برسێتی رەها).
بە پشت بەستن بەم راستییە دەتوانین دووپاتی بكەینەوە كە ئەوەی دەوەستێت لە ماوەی رۆژوودا بریتییە لە كردارەكانی هەرس كردن و مژینی خۆراك, نەوەكو كردارەكانی خۆراك پێدان بە شانەكان,
چونكە خانەكانی لەش زۆر ئاسایییانە لە كارەكانیاندا بەردەوام دەبن, و هەموو پێویستییەكانیان لەو عەمبارە هەڵگیراوەوە وەردەگرن كە شیدەبێتەوە, كە ئەمە بریتییە لە كردارێكی هەرسكردنی
ناوخۆیی لەناو خانەكاندا.
ئەوەتا گلایكۆجین دەگۆڕێت بۆ گلوكۆز, و چەوری و پرۆتینەكان شیدەبنەوە بۆ ترشە چەوری و ترشە ئەمینییەكان, ئەمەش بەهۆی تۆڕێكی ئاڵۆز لە ئەنزیمەكان, و كارلێكە كیمیایییە زیندەگییە
ووردەكانەوە روودەدات, كە لە بەرامبەر ووردەكاری و ئاڵۆزییاندا مرۆڤ سەرسام رادەوەستێت و دان بە گەورەیی و زانایی و دانایی ئەو دروستكەرە باڵادەستەدا دەنێت كە ئەم ووردەكارییە بەڕێوە
دەبات.
ئادەمیزاد لەدوای چوار رۆژ لە دابڕانی لە خۆراك لە چارەسەرگە پزیشكییەكاندا (كە چارەسەری مرۆڤ بە وازهێنانی تەواو لە خواردن یان رۆژووی پزیشكی دەكەن) دەست دەكاتەوە بە ژیانی ئاسایی
خۆی لە رۆیشتن و خوێندنەوە و نووسین, تەنانەت بە یارییە وەرزشییەكانیش هەڵدەستێت بەڵام لەژێر چاودێرییەكی ووردی پزیشكیدا, مرۆڤ تەنیا لە چوار رۆژی یەكەمدا لە وازهێنانی لە خواردن
هەست بە هیلاكی و ماندوویی دەكات, و تەنیا لەم چوار رۆژەدا هەست بە برسێتی عادەتیی دەكات, كە دوای ئەم چوار رۆژە ئیتر نامێنێت, (د. بریزتنس) ئەمە روون دەكاتەوە بەم شێوەیە: هەست
كردن بە هیلاكیی وماندوویی كە هاوشانە لەگەڵا برسێتیدا بە تەنیا بارێكی فیزیایی رووتە, و بە پشت بەستن بە چەندین تاقیكردنەوە لە شیكارگەكاندا دەركەوتووە كە رۆژوو خۆی نابێتە هۆی دروست
بوونی ئەم نیشانانە, و نابێتە هۆی دروست بوونی ئازار و لاوازیی بە تایبەتی لە رۆژەكانی یەكەمیدا, كە هۆكاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ چەندین فاكتەری تر –كە رۆژوو یەكێكیان نییە-, و هەروەها
نەمانی ئەم نیشانانە لەگەڵ بەردەوام بوونی رۆژوودا ئەوە دەسەلمێنێت كە رۆژوو هیچ پەیوەندییەكی پێیانەوە نییە.
گرنگترین ئەو هۆكارانەی كە ئەم نیشانانە دروست دەكەن بریتین لە: وازهێنانی كوتوپڕ لە خواردنەوەی ماددە ئاگادار كەرەوەكان (المنبهات) كە خەڵكی عادەتیان گرتووە بە خواردنەوەیان, هەروەها
عادەتە خراپەكانی خۆراك خواردن كە لە سەروو هەموویانەوە بریتییە لە زیادڕەوی و ئیسراف كردن لە خواردندا, بینراوە كە ئەو كەسانەی كە قەڵەون و لە بارێكی ئیسراحەتدا دەژین بریتین لەوانەی
كە لە هەموو كەس زیاتر تووشی ئەم نیشانە ناڕەحەتانە دەبن, جیاوازی نێوان ئەم نیشانانە و هەست كردن بە برسێتی راستەقینە ئەوەیە كە ئەم بریتییە لە دیاردەیەكی فیسیۆلۆجی, و هاواری لەش
بۆ دەست كەوتنی خۆراكی پێویست بۆی, كە ئەمە روونادات تاوەكو بەشێكی زۆر لە خۆراكی هەڵگیراو لە لەشدا سەرف نەكرێت و نەمێنێت.
بەڵام لەگەڵ هەموو ئەم توانا و ئیمكانییاتە گەورانەی كە خوای گەورە بۆ لەشی مرۆڤی ئامادە كردووە بۆ ئەوەی پارێزگاری لە خۆی بكات لە كاتی وازهێنانی و دابڕانی تەواویدا لە خۆراك, لەگەڵ
هەموو ئەمەدا خوای گەورە رۆژوویەكی لەسەر پێویست كردووین كە تێ‌یدا دانابڕێن لە خۆراك بە تەواوەتی و تەنها بۆ ماوەیەكی دیاری كراوە كە لە زوربەی بارەكاندا لە رۆژێك كەمتر دەخایەنێت,
دەی بزانە چەند ئاسان و لە توانادایە!!
كە مرۆڤی رۆژووەوان دەتوانێت تێ‌یدا ناڕەحەتترین و قورسترین كار ئەنجام بدات بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە زیانێكی پێ بگات, بەڵكو بچووكترین زەبری لێ‌ناكەوێت, ئەویش لەبەر ئەوەیە كە ووزەی
جووڵێنەر لەبەردەستدا زۆرە, و كرداری دروست كردنی خانەكان و تازە كردنەوەی زەرەرمەند بووەكان بە هیچ شێوەیەك كاری تێ‌ناكرێت, چونكە سێ پێكهاتە گرنگەكان: پرۆتینەكان و چەورییەكان
و كاربۆهیدرات دەتوانرێت هەریەكێكیان بگۆڕدرێت بۆ ئەوی تریان لەناو خانەكاندا.
هەروەها لێ‌یانەوە هەموو پێكهاتەكانی ناو خانەكە دروست دەكرێن, هەربۆیە لێرەوە هیچ كردارێكی زیندەگی ناو لەش كاری تێ‌ناكرێت, بەڵكو هەموو ئەندام و سیستمەكانی ناو لەش سوودمەند دەبن
بە رۆژوو گرتن, و چالاك دەبن بۆ ئەنجامدانی كاری زیاتر, هەروەها خواردنی خۆراك لە ژەمەكانی بەربانگ و پارشێودا هەڵگیراوەكانی لەش كە لە كاردا سەرف كران جارێكی تر نوێ دەكاتەوە, و
پێویستییەكانی لەش دابین دەكات لە: ترشە ئەمینی و ترشە چەورییە سەرەكییەكان, كە لەش ناتوانێت لەناو خۆیدا دروستیان بكات, هەروەها پێویستییە رۆژانەكەشی دەداتێ لە ڤیتامینەكان و
كانزاكان, كە پێویستە مرۆڤ لە خواردنەوە وەری بگرێت.
هەربۆیە مرۆڤ دەتوانێت هەموو ساڵەكە بەڕۆژوو ببێت بە رۆژووی ئیسلامی كە تەنیا ژەمەكانی بەربانگ و پارشێو بخوات, بەبێ ئەوەی تووشی زەرەرێك ببێت كە هەرەشە لە ژیانی بكات, بەڵام
لەبەر رەحمەت و بەزەیی خودایی بە مرۆڤەكان خوای گەورە ئەم ئەركەی دانەناوە و رۆژووەكەی كەم كردووەتەوە و سووكی كردووە و تەنها یەك مانگی پێویست كردووە لە هەموو ساڵێكدا, و ئازادی
كردووە كە هەڵبژێرێت لە رۆژووە سوننەتەكان كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هانی موسوڵمانانی داوە بە گرتنی, ئەویش بەپێ‌ی توانای خۆی بیانگرێت و بەردەوام بێت لەسەریان, وەك
رۆژووی سێ رۆژ لە هەموو مانگێكدا, یان رۆژانی دوو شەممە و پێنج شەممەی هەموو هەفتەیەك.
هەروەها رۆژوو گرتنی شەش رۆژ لە مانگی (شەووال), و رۆژی (عاشورا) و رۆژی (عەرەفە), و چەندین رۆژی تر كە لەلایەن پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) هاتووە كە هانی موسوڵمانانی
داوە بۆ گرتنیان و خۆیشی گرتوویەتی.
هەروەها بەرگری كردووە لەوەی كە ئادەمیزاد خۆی بچەوسێنێتەوە و سزای خۆی بدات بەوەی كە بە درێژایی ساڵا بەڕۆژوو بێت, پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) زۆر ناڕەزایی دەربڕی بەرامبەر
بەو هاوەڵەی كە لەسەر خۆی پێویست كردبوو كە بە درێژایی ساڵ بەڕۆژوو ببێت, و وای لێ‌هات كە لەشی زۆر لاواز و باریك بوو و شێوە و روخساریشی تێكچوو, ئەوە بوو پێ‌ی فەرموو: [لِمَ
عَژَّبْتَ نَفْسَكَ] ۆأَمَرَهُ بِالإِعْتِدال (رواه أبوداود وابن ماجە والنسائی)•, واتە: بۆ تۆ خۆت سزادا, و ئەوەبوو فەرمانی پێ‌كرد كە ناوەندیی بێت و خۆی ناڕەحەت نەكات, ئیتر لەمە كارئاسانتر چییە, پاك
و بێگەردی بۆ ئەو خوایەی كە دەفەرموێت: [یُڕیدُ اللّهُ أَن یُخَفِّفَ عَنكُمْ ۆخُلِقَ الإِنسَانُ ضعِیفًا] النسا‌ء 28, واتە: خوای گەورە دەیەوێت كارەكانتان لەسەر ئاسان بكات لەبەر ئەوەی مرۆڤ بە لاوازی
دروست كراوە, ئیتر كام كارئاسانییە لەمە ئاسانترە [یُڕیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ ۆڵا یُڕیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ].
لێرەوە ئیعجازی زانستی رۆژووی ئیسلامی دەردەكەوێت بە دەركەوتنی راستییە زانستییەكان لەم سەردەمەماندا, كە هیچ مرۆڤێك پێش 14سەدە لەمەو پێش نەیدەتوانی كە باسی بكات و بەدڵنیایییەوە
دووپاتی بكاتەوە.
كاتێكیش كە راستییەكان دەربارەی لەشی مرۆڤ و كردارەكانی نواندنی خۆراك بە ئاشكرا دەركەوتن, و هەروەها مەترسییەكانی زۆر خواردن روون بوونەوە, زانایان هاواریان لێ‌بەرز بووەوە كە
دەبێت مرۆڤ مامناوەند بێت لە خواردن و خواردنەوەیدا, و پێویستە مرۆڤ رۆژوو بگرێت بە مەبەستی خۆپارێزی و چارەسەر, و بۆ بەدیهێنانی زۆرێك لە سوود و قازانج, كە (د. ئالان كوت) لە
بەشی یەكەمی كتێبەكەیدا (رۆژووی پزیشكی) كورتی كردووەتەوە لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە: ئایا ئێمە بۆ رۆژوو دەگرین؟ ئەویش دەڵێت: بۆ دابەزاندنی كێشی لەش بە ئاسانترین و خێراترین
رێگە, هەروەها بۆ ئەوەی سیستمەكانی لەش ماوەیەكی ئیسراحەتی گونجاویان پێ‌بدرێت.
هەروەها بۆ پاكردنەوەی لەشمان بە دەرهێنان و كردنە دەرەوەی ژەهر و پاشماوەكان لێ‌یەوە, و بۆ ئەوەی بوار بدەین بە لەشمان بۆ ئەوەی خۆی بنیات بنێتەوە, و بۆ چارەسەری زۆرێك لە نەخۆشییە
باوەكان, و بۆ رزگار بوونمان لە دڵەڕاوكێ و تەوەتوری دەروونی, و بۆ بەهێز كردنی هەستەكان, و زیندوو كردنەوەی تواناكان و بەهرەكان, و بۆ ئەوەی كە توانای كۆنترۆڵا كردنی دەروون و بەرز
بوونەوەی رۆحی وەرگرین, كە بەهۆی ئەمانەوە جەستە و بیرو عەقڵمان باشتر دەبێت, و كرداری رۆیشتن بەرەو پیربوون خاودەبێتەوە.
لە كۆتاییدا (د. كوت) داوا لە پزیشكان دەكات كە رۆژوو وەك هۆكارێكی خۆپارێزی و چارەسەر بەكار بێنن.
هەروەها (د. ه. م. شیلتۆن) لە كتێبەكەیدا كە بە ناونیشانی (چارەسەر بە رۆژوو)ە, دووپاتی دەكاتەوە كە رۆژوو گرتن ئیسراحەتێكی تەواو دەدات بە ئەندامە گرنگ و زیندەگییەكانی لەش, و
پرۆسەی مژینی ئەو خواردنانەی لە ریخۆڵەكاندا شیدەبنەوە دەوەستێنێت, و كۆئەندامی هەرس خاڵی دەكاتەوە, و رزگاری دەكات لە میكرۆب و كەڕووەكان, و بوار دەدات بە سیستمەكانی خاڵی كردنەوە
بۆ ئەوەی كە چالاكی وەرگرنەوە, و هەروەها پێكهاتەی كیمیایی فیسیۆلۆجی دەردراوە سروشتییەكانی لەش نوێ دەكاتەوە, و كرداری مژینی نیشتەنی و كەڵەكە بووەكان و پاشماوە نا ئاسایییەكان
ئاسان دەكاتەوە, و گەنجێتی دەگێڕێتەوە بۆ خانە و شانەكان, و ئەندامەكان نوێ دەكاتەوە بەوەی شانە مردوو و لاوازەكان لەناو دەبات, و شانەی نوێ و چالاك دەخاتە شوێنیان.
پاشان (د. شیلتۆن) لە كتێبەكەیدا 2 بەش تەرخان دەكات بۆ باس كردنی چارەسەری نەخۆشییە كوتوپڕ و درێژخایەنەكان بەهۆی رۆژوو گرتنەوە.
ئەوەتا راستییە زانستییەكانی ناو كتێب و توێژینەوە زانستییەكان دووپاتیسوودەكان و قازانجەكانی رۆژووی ئیسلامی دەكەنەوە لە نەخۆشی و لەشساغیدا:
بریتییە لە هۆكارێكی خۆپاراستن لە زۆرێك لە نەخۆشی و تێكچوونەكان, كە زۆرێك لەم نەخۆشییانە بەهۆی زۆر خواردن و بەردەوام بوون لەسەرییەوە بەبێ وەستان بەدرێژایی ساڵا دروست دەبن.
بریتییە لە هۆكارێكی چارەسەر بۆ زۆرێك لە نەخۆشییە كوتوپڕ و درێژخایەنەكان (وەك لە بەشی حەوتەمدا درێژەی پێ‌دراوە).
بریتییە لە چالاك كەرێك بۆ هەموو كردارە زیندەگییەكانی ناو لەش, كە ئاستی كاركردنیان بەرز دەكاتەوە, و پێكهاتە سەرەكییەكانی خانەكانیان نوێ دەكاتەوە, و عەمباری ووزە لەناویاندا تازە
دەكاتەوە, بۆ ئەوەی كە بەهێزتر و بەتواناتر بێت لە بەرەنگار بوونەوەی ناڕەحەتییەكاندا, كاتێك كە خۆراك كەم دەبێت یان مرۆڤی لێ بێ‌بەش دەبێت بەهۆی هەر هۆكارێك و بارێكی نالەبارەوە.
هەروەها خاوكەرەوەیە بۆ ئارەزووە جنسییە ورووژاو و كڵپە سەندووەكان, و كپ كرەوەیە بۆی بە تایبەتی لەلای گەنجان.
هەروەها رۆژوویەكی ئاسانە و لە توانای هەموو مرۆڤێكدایە لە هەموو شوێنێكدا, و لەژێر هەر بارودۆخێكی ژینگەییدا لەسەر رووی زەوی, كە لە كاتی رۆژوو گرتندا یان بەهۆیەوە هیچ جۆرە
خەلەلێك یان تێك چوونێك روونادات, لە هیچ یەكێك لە كردارە زیندەگییەكانی ناو لەشدا.
هەروەها هیچ گۆڕانكاییەكی زیانبەخیش لە پێكهاتە گرنگەكانی لەشدا روونادات, ئەویش لەبەر ئەوەیە كە لەشی ئادەمیزاد ئەوەندە ووزەی تێدا هەڵگیراوە كە وای لێبكات بتوانێت بەردەوام بێت لە
حاڵەتی دابڕانی تەواو لە خواردن بۆ ماوەیەكی زەمەنی لە نێوان یەك تا سێ مانگ بەدوای یەكدا.
كەواتە خۆراك پێدانی خانەكانی لەش بە هیچ شێوەیەك ناوەستێت, و تەنها ئەوەی دەوەستێت لە ماوەی دوای مژینی خۆراكدا بریتییە لە كردارەكانی هەرس كردن و مژینی خواردەمەنییەكان.
هەروەها رۆژوویەكە كە ناڕەحەتی و بێ‌توانایی راستەقینە بۆ لەش دروست ناكات, و تەنها خەیاڵاتە ئەو ناڕەحەتییانەی كە لەوانەیە هەستی پێ‌بكرێت و هۆكارەكەی تەنها گۆڕانی عادەت و خووی
خواردنی خۆراكەكانە, ئەو برسێتییەش –كە بریتییە لە یەكێك لە نیشانەكانی ئەو ناڕەحەتییە- و هەستی پێ‌دەكرێت تەنها خەیاڵاتە و راستەقینە نییە, هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ عادەتی خواردن لە
چەند كاتێكی دیاری كراودا, و هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ خواردنەوەی ماددە ئاگادار كەرەوەكان, و ئەم برسێتییە تەعبیر لە پێویستی راستەقینەی خانەكان ناكات بۆ خۆراك.
هەروەها رۆژوویەكە كە هەردوو كردارەكانی بنیاتنان و رووخاندن لەیەك كاتدا تێ‌یدا روودەدات.
كە تێ‌یدا گلوكۆز دەخرێتە بەردەست وەك سووتەمەنییەك بۆ مێشك, و سووتەمەنییەكی سەرەكیش بۆ هەموو شانەكانی تر, هەروەها لەش دەپارێزێت لە مەترسییەكانی چالاك كردنی كردارەكانی
رووخاندن بە تەنیا –وەك ئۆكساندنی خێرا و توندی چەورییەكان, و شیبوونەوەی پرۆتینەكانی خانەكان و تێكشكانی پێكهاتەكانیان, و كەڵەكە بوونی تەنە كیتۆنییەكان لە لەشدا, و روودانی
هاوسەنگیی نایترۆجینی سالب لە لەشدا-, وەك ئەوەی كە لە رۆژووی پزیشكی یان رۆژووی كورت و درێژخایەندا روودەدات, هەروەها لەش بێ‌بەش ناكات لە پێدانی ماددە گرنگەكان پێ‌ی لە
خۆراكەوە, وەك: ترشە ئەمینی و ترشە چەورییە سەرەكییەكان و كانزاكان و هەندێك لە ڤیتامینەكان, كە لەش ناتوانێت لەناو خانەكانیدا دروستیان بكات.
كەواتە رۆژووی ئیسلامی رۆژوویەكی بێ‌وەیە بە هەموو پێوەرە زانستییەكان, كە هەموو سوودەكانی رۆژووی پزیشكیش دێنێتەدی, و پێشیشی دەكەوێتەوە بە تایبەتی ئەگەر بێتو ئەو مەرجە
نممونەیییانەی تێدا بێت كە یاسادانەری دانا و زانا فەرمانی پێ‌كردووە.
– باشە كێ بە محمدی (صلى الله عليه وسلم) راگەیاند كە لە رۆژوودا خۆپاراستنی تێدایە لە زیان و زەرەرە دەروونی و جەستەیەیەكان؟!
– كێ پێ‌ی راگەیاند كە رۆژوو ئەو هەمووسوود و قازانجەی تێدایە كە دەست لەشساغ و تەندروستەكان دەكەوێت؟! تەنانەت بۆ ئەوانەشی كە ناتوانن بەڕۆژوو ببن و خاوەنی بیانوو و عوزرن؟!
– كێ پێ‌ی راگەیاند كە رۆژووی ئیسلامی ئاسان و لە توانادایە, و هیچ زەرەرێك بە لەش ناگەیەنێت و نەفس ماندوو ناكات؟!
– كێ‌یە بۆی روون كردووەتەوە كە زۆر رۆژوو گرتن دەبێتە هۆی دامركاندنەوەی ئارەزووە جنسییەكان, و توندییەكەی و كڵپەكەی كەم دەكاتەوە بە تایبەتی لەلای گەنجان؟! لێرەوە گەنجان پارێزراو
دەبن لە تێكچوونە غەریزی و دەروونییەكان, و پارێزراو دەبن لە بەرامبەر لادانە رەووشتییەكان.
خوای پەروەردگار –جل وعلا- ئەوە كە پێغەمبەری (صلى الله عليه وسلم) ئاگادار كردووە لەم راستییانە و پێ‌ی راگەیاندووە, هەر ئەویشە –سبحانە وتعالی- كە دروست كەری مرۆڤە, و ئاگادارە لە
پێكهاتەی
ووردی, و شارەزایە بە هەموو ئەو شتانەی كە تەندروستی دەكەن و ئیصلاحی دەكەن [أَڵا ێعْڵمُ مَنْ خَڵقَ ۆهُۆ اللَّطیفُ الْخَبِیرُ] الملك14, واتە: ئایا ئەو خوایەی كە مەردوومانی دروست كردووە ئاگای
لە نهێنییان نییە, لە كاتێكدا كە ئەو ووردبین و ئاگادارە.
نهێنییەكانی رۆژوو بەهۆی زیاتر روون بوونەوەی راستییە زانستییەكانەوە رۆژ لەدوای رۆژ ئاشكراتر دەبن, و زانایان بە چاوی خۆیان دەیبینن و بەهۆی ئامێرەكانیانەوە هەستی پێ‌دەكەن, و
جارێكی تر راستی ئەو نیگا و وەحییە دەسەلمێنن كە ئەم تەشریعە بەسوود و ئاسانانەی بۆ مرۆڤ هێناوە, هەر خوای گەورەش لە قورئانەكەیدا هەواڵی پێداوین دەربارەی ئەو زانایانە كە
دەفەرموێت: [ۆێرَی الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذی أُنزِڵ إِڵیْكَ مِن رَّبِّكَ هُۆ الْحَقَّ ۆێهْدِی إِڵی صِرَاط الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ] سبأ6, واتە: ئەوانەی زانان و زانیارییان پێ‌دراوە دەزانن كە ئەوەی لە پەروەردگارتەوە
بۆت هاتووە تەنها ئەوە كە ڕاستە و رێنموونی (خەڵك) دەكات بۆ رێگای خوای باڵادەستی ستایش كراو.
لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا بە ئاشكرا راستیی رۆژوو دەركەوتووە, كە موعجیزەیەی زانستییە و زەروورەتێكی ئینسانییە. ئەم راستییە زیاتر و زیاتر دەردەكەوێت, هەر كاتێك كە مرۆڤ زانیارییەكانی
دەربارەی سوننەتەكانی دروست بوون زیاترببن, ئەو كەسانەی كە كەللە رەق و خۆبەزل زانن بۆیان دەردەكەوێت كە ئەم قورئانە نیگایەكی خودایییە لەلایەن پەروەردگارێكی ئاگادارەوە بە نهێنییەكانی
دروست بوون و دروست كراوەكان.
خوای گەورە دەفەرموێت: [قُلْ أَنزَڵهُ الَّذی ێعْڵمُ السِّرَّ فِی السَّمَاۆاتِ ۆالْأَرْض إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَّحِیمًا] الفرقان6, واتە: (ئەی محمد صلى الله عليه وسلم) بڵێ زاتێ (ئەم قورئانەی) ناردووەتە خوارێ كە
هەموو نهێنی ئاسمانەكان و زەوی دەزانێت, بەڕاستی ئەو (خودا) لێبوردەی میهرەبانە.
هەروەها دەفەرموێت: [لَّـكِنِ اللّهُ ێشْهَدُ بِمَا أَنزَڵ إِڵیْكَ أَنزَڵهُ بِعِلْمِهِ ۆالْمَڵائِكَەُ ێشْهَدُونَ ۆكَفَی بِاللّهِ شَهِیدًا] النسا‌ء166, واتە: بەڵام خودا شایەتی دەدات بە (راستییەتی) ئەو قورئانەی ناردوویەتییە
خوارەوە بۆت, بەزانینی خۆی ناردوویەتییە خوارەوە و فریشتەكانیش شایەتی دەدەن و خودا بەسە كە شایەت بێت لەسەر ئەم راستییە.
هەروەها بەدڵنیایی و بەبێ گومان ئایەتەكان و بەڵگەكانی خودا دەبینن لەناو لەشی خۆیان و لە دەوروبەریان, كە شایەتی لەسەر ئەو راستییە دەدەن, ئیتر بۆ ئەوەی هیچ كەسێك بەڵگە و گومانی
بەدەستەوە نەمێنێت لەسەر پێغەمبەرانی نێردراوی خودا و پەیامەكانیان.
خودا دەفەرموێت: [سَنُڕیهِمْ ا‌ێاتِنَا فِی الا‌فَاقِ ۆفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی ێتَبَیَّنَ ڵهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَۆڵمْ ێكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَڵی كُلِّ شَیْ‌وٍ شَهِیدٌ] فصلت53, واتە: ئێمە لە داهاتوودا و لەمەودوا بەڵگەكانی خۆمانیان نیشان
دەدەین, لە ئاسۆكانی گەردوون و لە خودی خۆیاندا هەتاوەكو بۆیان روون ببێتەوە كە بێ‌گومان (ئەم قورئانە) راستە, ئایا پەروەردگارت بەس نییە كە بە ڕاستی ئاگادارە بەسەر هەموو شتێكدا.
خوای گەورەش لە هەموو ئایەتێكی گەردوونیدا راستییەكانیمان پیشان دەدات بۆ ئەوەی نهێنییەكانی و ووردەكارییەكانیمان بۆ دەربكەوێت, ئیتر بەهۆی بینین و هەست پێ‌كردنەوە دەیناسین.
خوای گەورە دەفەرموێت: [ۆقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُڕیكُمْ ا‌ێاتِهِ فَتَعْڕفُونَهَا ۆمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ] النمل93, واتە: تۆ بڵێ هەموو سوپاس بۆ خودایە, ئەو (خودایە) بە زوویی لە داهاتوودا ئایەت و
نیشانەكانی پیشانی ئێوە دەدات و ئێوەش دەیان ناسن (كە ئایەتی خودان), و پەروەردگارت بێ‌ئاگا نییە لەوەی كە ئێوە دەیكەن.
سووپاس بۆ ئەو خودایەی كە كەمێك لە نهێنییەكانی رۆژووی پێ‌ناساندین, و بە شێوەیەكی بێ‌گومان و بە دڵنیایییەوە ئەم راستییانەمان بۆ روون بووەتەوە, بە شێوەیەك كە یارمەتیدەرمان بێت بۆ
زاڵبوون بەسەر ئارەزووەكانماندا, و ئاشكرا بوونی ئەم حەقیقەتە بەرچاوانە زۆرێك لە وەهم و خەیاڵاتی ناو دەروونمانی لابرد, كە هیوادارم روون بوونەوەی ئەم بابەتانە لای هەموومان ببێتە
هاندەرێكی كاریگەر بۆ بەرەو پێش چوونمان لەسەر رێ‌ی راستی پەروەردگار و دەست گرتن و ددان گرتنمان پێوەی.
سەرچاوە: كتێبی (رۆژوو موعجیزەیەكی زانستییە-نووسینی: د.كاوە فەرەج سەعدون).
