دیمانەیەك لەگەڵ مامۆستا (فاروق رسول یحیـی) ئەندامی دەستەی باڵای ناوەند

* ئیعجاز بە شێوەیەكی گشتی چییە؟ پاشان مەبەست چییە لە ئیعجازی زانستی؟
– “ئیعجاز” دوو واتای هەیە، واتای زمانەوانی و، واتای زاراوەیی. ئەم دوو واتایەش پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لە نێوانیاندا هەیە.
وشەی “ئیعجاز” لە ڕووی واتای زمانەوانییەوە “مەصدەر” واتە چاوگی فیعلی: “أعجز”یە. كە ئەویش بە واتای دەرخستنی دەستەوسانیی لایەنی بەرامبەر دێت لە هەر كێشەیەكدا.
واتا زاراوەیییەكەشی: ئەو كارە نائاسایییە دەگەیەنێت كە لە سەرووی توانای مرۆڤەوە بێت و، خوای گەورە لەسەر دەستی یەكێك لە پێغەمبەرانی خۆی بۆ تەسدیق و پشت ڕاستكردنەوەی دەعوای پێغەمبەرێتییەكەی و دەستەوسانیی غەیری خوا لە هێنانی شتی هاووێنەیدا، دەری دەخات.
بۆ نموونە: “قورئان” موعجیزەیە. واتە خوای گەورە لە چەندین ئایەتی قورئاندا تەحەددای نەوەی ئادەم دەكات و بەم واتایەی خوارەوە پێیان دەفەرموێت:
من ئەم قورئانەم بە وەحی بۆ محمد پێغەمبەر ناردووە، خۆ ئەگەر هەر كەسێك باوەڕ بەمە ناكات و پێی وایە هی محمد خۆیەتی، یان لە سەرچاوەیەكی غەیری خواوە هێناویەتی، ئەوا خۆ ئێوەش مرۆڤێكن وەك ئەو یان وەك ئەو سەرچاوەیەی كە گومانی دەكەن، دەسا فەرموون ئێوەش نەك یەكێكتان بەڵكو بە هەرهەمووتان و گشت توانایەكیشتانەوە خەریك بن هیچ نەبێ‌ بە ئەندازەی دە سوورەت یان یەك سوورەتی قورئان گوفتارێكی هاووێنەی قورئان ڕێك بخەن.
بەڵام وا زیاد لە هەزار و چوار سەد ساڵە ئەم تەحەددییەی قورئان هەر بەردەوامە و، تا ئێستا كەس نەیتوانیوە شتێكی هاوشێوەی قورئان بڵێت.
واتە مرۆڤ بە هەموو توانا و هێزێكی خۆی لە هێنانی هاووێنەی قورئاندا دەستەوسانە و، تەحەددییەكەی قورئانیش بوو بەهۆی دەركەوتنی ئەو دەستەوسانییەی!
ئەمەش گرنگترین بەڵگەیە بۆ چەسپاندنی پێغەمبەرێتێی حەزرەتی محمد – دروودی خوای لەسەر بێت – و سەرچاوە خوایییەكەی قورئانی پیرۆزیش.
ئەمە پوختەی واتای ئیعجازە.
موعجیزەكانی پێغەمبەری سەروەریشمان – دروودی خوای لەسەر بێت – دوو جۆرن. جۆرێكیان بە وێنەی موعجیزاتی پێغەمبەرانی پێشوو – دروودیان لەسەر بێت – بە شێوەیەكی كاتی بوون و بە كۆتایی سەردەمەكەی موعجیزەكەش كۆتایی پێ‌ هاتووە، وەك موعجیزەی میعرا ج و لەتكردنی مانگ و هەڵقوڵانی ئاو لەنێوان پەنجە پیرۆزەكانیەوە و زیادبوونی خۆراك بە هۆی پیت و بەرەكەتی دوعای ئەو، هەروەها گەلـێ‌ موعجیزەی تریش كە زانایان پێیان وایە دەگەنە سێ‌سەد دانە و، لە كتێبی (موعجیزاتی ئەحمەدی)دا كە كردوومانە بە كوردی، بە تێروتەسەلی باس كراون.
ئەم جۆرەی موعجیزاتی پێغەمبەری سەروەرمان – دروودی لەسەر بێت – زیاتر تایبەت بووە بە خەڵكانی ئەو سەردەمە و تەنها ئەوان بە چاو بینیویانە. سەبارەت بە ئێمەشەوە جێی متمانە و باوەڕ پێكردنە، هەرچەندەش بە چاوی خۆمان نەماندیون، بەڵام لەبەر ئەوەی بە تەواتور و لە ڕێگا زانستییەكانی دڵنیابوون لە ڕاستیی هەواڵ پێمان گەیشتوون، ئەوا ئێمەش بەهەمان شێوە باوەڕی پێ‌ دەكەین، چونكە دوای ئەو هەموو شەن و كەو كردن و لێكۆڵینەوەیەی كە لەو ڕیوایەتانەدا كراون بە ڕادەیەك ڕاستی و تەواتوری هەواڵەكان دەركەوتوون كە ئینكاری كردنیان مرۆڤ دادەبەزێنێتە ئاستی گەلحۆیی و گاڵتە پێ‌كردن.
جۆری دووهەمی موعجیزاتی پێغەمبەری خۆشەویستمان – دروودی خوای لەسەر بێت – موعجیزەی هەمیشەیی و بەردەوامە، ئەویش ئەم قورئانەیە كە لە لایەن خوای گەورەوە بۆی هاتووە و، خۆیشی جگە لە ڕاگەیاندنی بە خەڵكی هیچ دەستێكی تێدا نەبووە.
ڕووەكانی ئیعجازی قورئانیش زۆرن و تەنها یەك لایەن نین؛ ئەوەتا ئیعجازی زمانەوانی و بەلاغی وتەشریعی و مێژوویی و چەندین جۆری تریش هەن، كە نوێ‌ ترینیان لەم چەرخەی خۆماندا “ئیعجازی زانستی”یە.
* مەبەست لە باس و لێكۆڵینەوەكانی ئیعجازی زانستی چییە؟
– مەبەست لەو باس و لێكۆڵینەوانە: تەفسیری ئەم ئایەتەی قورئانی پیرۆزە كە دەفەرموێ‌:
[سنریهم ایاتنا فی اڵافاق وفی أنفسهم حتی یتبین لهم أنه الحق] (فصلت:53).
چونكە ئەم ئایەتە بە هێنانی فیعلی موزاریعی: (نریهم) و دانانی پیتی (سین) لە پێشیەوە: (سنریهم) واتای ڕوودانی شتانێك دەگەیەنێت كە لە داهاتووی هاتنە خوارەوەی ئایەتەكەدا دێنە دی و ڕوودەدەن.
ئەم ئایەتە دەفەرموێ‌:
(لەمەولا و لە ئایندەدا بەڵگە و نیشانەكانی تاك و تەنیایی و بەدیهێنەری و توانا و دەستەڵات و زانایی و دانایی خۆمان لە ناوەندی ئاسۆ و دەروونەكاندا پیشانی خاوەن هەستان دەدەین، تاكو بە دڵنیایییەوە بۆیان دەربكەوێت كە قورئان سروشی ڕاستەقینەی خوای گەورەیە).
چونكە یەكاویەك دەرچوونی باری ڕاستەقینەی ئەو بەڵگە و نیشانانەی ناو ئاسۆ و دەروونەكان لەگەڵا ڕاگەیاندنەكانی قورئاندا، یەك سەرچاوەیی هەردووكیان دەچەسپێنێت.
واتە بۆ هەموو خاوەن هەستێكی ئەو سەردەمانەی دوای نازڵا بوونی قورئان دەردەخات كە سەرچاوەی هەردووكیان تەنها هەر خوای گەورەیە، چونكە لەو كاتەدا كە ئایەتەكان بە پوختی ئاماژەیان بۆ ئەو نیشانە و بەڵگانە كردووە كە دواتر وەك ڕاستییەكی زانستی دەركەوتوون، نەك هەر تەنها پێغەمبەرێكی نەخوێندەوار و نەتەوە دواكەوتووەكەشی، بەڵكو سەرجەمی ئادەمیزاد بێ‌ ئاگا بوون لێیان و ئاستی زانستییان زۆر دوور بووە لەوەی كە پەی بەو ڕاستییانە ببەن، چ جای ئەوەی سەبارەت بە پێغەمبەر و تەنانەت سەردەمەكەشی بە دۆزینەوەیەكی زانستی دابنرێت، كەواتە تەنها یەك لێكدانەوە بۆ ئەو دیاردەیە هەیە، ئەویش بریتییە لەوەی كە قورئان سرووشی خوای بەدیهێنەری زانای پەنهانەكانە و، شتانی ناو گەردوونی لەسەر هەر سروشت و شێوەیەك بەدیهێناوە هەر بەو شێوەیەش لە قورئانەكەیدا لێیان دەدوێت و، پێغەمبەریش تەنها ڕاگەیەنەرێكی دەستپاكی ئەو سرووشەی خواوەندە.
* گرنگیی هەوڵی پسپۆڕان لە بواری ئیعجازی زانستی لە قورئان و سوننەتدا چییە؟
– دیارە هەوڵی هەر یەك لەو پسپۆڕانە لە ناوەندی پسپۆڕیی خۆیدایە.. بۆ نموونە: پسپۆڕانی زانستی پزیشكی یان پسپۆڕانی زیندەوەرزانی لە بواری خۆیاندا ئیعجازی زانستیی قورئان و سوننەت ڕوون دەكەنەوە و، هی كشتوكاڵی و ڕووەكزانی و زەویناسی و گەردوونناسی و هەموو پسپۆڕییەكانی تر – بە هەمان شێوە – لە چوارچێوەی تایبەتمەندیی كاری خۆیاندا باس لە “ئیعجازی زانستی” دەكەن و دەریدەخەن.
كەواتە گرنگیی ئەم كارە لەوەدایە كە لە لایەن كەسانی نامۆ بەو بابەتانە لێك نادرێتەوە، بەڵكو كەسانی شارەزا و تایبەتمەندی ئەو زانست و بوارە لە بابەتەكە دەوێن و، لەهەمان كاتیشدا دەبێ‌ باسەكانیان پابەند بێت بەو یاسا و دەستوورانەی كە زانایان بە مەرجیان گرتووە بۆ ئەوەی باسەكە بە “ئیعجاز” دابنرێت. بۆیە دەتوانرێت پشت بە ئاكامی ئەو توێژینەوە و باسانە ببەسترێت.
* جیاوازیی تەفسیری زانستی و ئیعجازی زانستی چییە؟
– پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە دەبێ‌ باس لەوە بكەین كە چەندین جۆری تەفسیر هەیە. وەك: التفسیر بالمأپور.. التفسیر بالرأی الجائز.. التفسیر بالرأی المژموم. كە ئەمانەش بەشی تریان لـێ‌ دەبێتەوە.
جا هەروەك ئەم جۆرە تەفسیرانە هەیە، جۆرێكی تری تەفسیریش هەیە پێی دەڵێن: (التفسیر العلمی) واتە تەفسیری زانستی.
مێژووی تەفسیری زانستی دوو واتای بە خۆیەوە بینیوە:
واتای یەكەم: ئەوەیە كە پێی وایە: هەرچی زانست هەیە و لەمەولاش دەبێت، یان خۆی یان زاراوەكانی یان شتێك كە پەیوەندیی بەو زانستەوە ببێت، چ بە ڕاشكاوی و چ بە ئاماژە بۆ كردن لە قورئاندا هەیە.
لە زانایانی پێشین كە ئەم بۆچوونەیان هەیە: ئیمامی غەزالی (ساڵی 505ك كۆچی دوایی كردووە) و ئیمام فەخرەددینی ڕازی (ساڵی 606ك كۆچی دوایی كردووە) و ئیمامی سیووتی (ساڵی 911 ك كۆچی دوایی كردووە).
واتای دووهەمی تەفسیری زانستی كە لەم چەرخەی خۆماندا برەوی هەیە و لە سەدەی نۆزدەهەمی زایینی بەم لاوە پتر بایەخی پێ‌ دراوە: لێكدانەوەی هەندێ‌ ئایەتی قورئانە بە زانستە تازەكان و، مەبەستیش تیایدا دەرخستنی ئیعجازی زانستیی قورئان بووە لەو بابەت و باسانەی كە زانستی نوێ‌ پەردەی لەسەر نهێنییەكانیان هەڵداوەتەوە.
تەفسیری زانستی بەم واتایە و لەم دوو سەدەیەی دواییدا بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕیوە و، لە سەرەتادا – وەك هەر هەوڵێكی تر – گرفتاری هەندێ‌ هەڵەی زەق و ئاشكرا بووە، بەڵام بەهۆی ڕاستكردنەوەی ئەو چەشنە هەڵانە لە لایەن زانایان و پسپۆڕانەوە و بە تێپەڕبوونی كات و ڕوونبوونەوەی ئەو بناغە و یاسا و دەستوورانەش كە دەبێ‌ بۆ ئەم چەشنە كارانە ڕەچاو بكرێن ئێستا ئەو لایەنە سەلبیانە دەركەوتوون و كارگوزارانی ئەم بوارە هەوڵ دەدەن خۆیانی لـێ‌ بپارێزن.
ئەنجامدانی ئەم جۆرە تەفسیرەش – لە ڕاستیدا – سەرەتایەك بوو بۆ باسەكانی “ئیعجازی زانستی” كە لەسەر چەندین بناغە و یاسای ئەوتۆ دامەزراون كە ئەگەر ڕەچاو بكرێن ئەوا هەروەك سنووری هیچ قەدەغەكراوێكی شەرعی ناشكێنێت بە هەمان جۆر خزمەتێكی گەورەش لە تازەترین شێوەی بانگەوازدا بە ناساندنی قورئان و سوننەت دەكات.
لەم ڕوونكردنەوانەوە دەردەكەوێ‌ كە:
“ئیعجازی زانستی” ئامانج و ئاكامی تەفسیری زانستییە.
بەڵام جیاوازیی سەرەكیی ئەم دوانە لەوەدایە كە:
هەندێ‌ لەو بابەتانەی كە لەمەو پێش “تەفسیری زانستی” پشتی پێ‌ دەبەستن چەند بابەتێكی نەزەری بوون لە زانستدا و نەگەشتبوونە پلەی یاسا و ڕاستیی زانستی. هەر لەبەر ئەوەش بوو كە دووچاری هەندێ‌ هەڵە و ڕووبەڕووی چەندین ڕەخنە بوونەوە، ئنجا مەبەستی “تەحەددی”یش لە تەفسیری زانستیدا ڕەچاو ناكرێت..
كەچی “ئیعجازی زانستی” دەبێ‌ تەنها ئەو بابەتە زانستییانە بكات بە مایەی دەركەوتنی ئیعجاز كە یاسا و ڕاستیی زانستین و، زانستی ئەمڕۆ پەردەی لەسەر نهێنییەكانی ئەو بابەتانە لاداوە و بە تەواوی ئاشكرا بوون و، لە قورئان یان سوننەتدا ئاماژەیان بۆ كراوە، یان بە پوختی لێی دواون و، دەبن بە مایەی “تەحەددی”.
كەواتە مەرج نییە هەر بابەتێكی زانستی و ئیمانی پێكەوە باس كران ناوی “ئیعجازی زانستی”ی لـێ‌ بنرێت، مەگەر هەموو مەرجەكانی ئیعجازی زانستی لەو باسەدا هاتبنە دی.
* ئایا ئیعجازی زانستی و قسەكردن لەو بابەتە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كەی و كێ‌؟
– لەوەڵامی پرسیای پێشوودا تیشكمان خستە سەر مێژووی سەرهەڵدانی تەفسیری زانستی و پەیوەندیی “ئیعجازی زانستی”ش بەو جۆرە تەفسیرەوە.
دەبێ‌ لێرەدا ئەوەش بخەینە ڕوو كە لە هەوڵەكانی پێش ئەم سەدە كۆچییەی خۆماندا جۆرە تێكەڵییەك لە نێوان هەردوو زاراوەی “تەفسیری زانستی” و “ئیعجازی زانستی”دا بەدی دەكرێت.
كەواتە بەپێی واتای یەكەمی “تەفسیری زانستی” دەتوانین بڵێین: ئیعجازی زانستیش هەر لە سەردەمی ئیمامی غەزالییەوە سەری هەڵداوە كە لە كتێیبی (إحیا‌ء علوم الدین) و (جواهر القرا‌ن)ەكەیدا باس لە بوونی هەموو زانستەكان دەكات لە قورئانی پیرۆزدا.
بەڵام ئیعجازی زانستی بەم واتا نوێ‌یەی ئێستای، دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای هەوڵەكانی تەفسیری زانستی لە سەدەی نۆزدەهەمی زایینی و سیازدەهەمی كۆچی بەم لاوە، كاتێ‌ كەشفە زانستییە نوێ‌كان وردە وردە ڕاستیی ئەو ئاماژە زانستییانەی قورئانیان لە واقیعدا چەسپاند كە تەفسیری زانستی بە نەزەری لێیان دواوە یان دەدوێت.
وا لێرەدا هەوڵا دەدەین ڕیزبەندییەك بۆ دیارترینی ئەو كارە تەفسیرییانە بكەین كە لەو وەختەوە تا سەدەی بیستەم پێش چاو دەكەون:
1 – كتێبێكە بە ناوی: (كشف اڵاسرار النورانیە القرا‌نیە فیما یتعلق باڵاجرام السماویە واڵارضیە والحیوانات والنباتات والجواهر المعدنیە) كە لە لایەن زانا و پزیشكێكی سەدەی سیازدەهەمی كۆچییەوە بە ناوی محمدی كوڕی ئەحمەدی خەڵكی ئەسكەندەرییەی میسرەوە لە سێ‌ بەرگدا دانراوە و ساڵی 1297ك لە چاپ دراوە.
2 – نامیلكەیەكی نووسەری میسری: (عبد الله فیكری)یە كە ساڵی 1315ك چاپكراوە وچەند بەراوردێكە لە نێوان هەندێ‌ مەسەلە وبابەتی زانستی لەگەڵ دەقە شەرعییەكاندا.
3 – كتێبی (طبائع الاستبداد)ی (عبد الرحمن كەواكیبی)یە كە بۆ یەكەم جار وەك كۆمەڵە وتارێك ساڵی 1318ك لە میسردا بڵاوی كردەوە.
4 – تەفسیری (جواهر القرا‌ن)ی (تەنتاوی جەوهەری)یە كە لە بیست و پێنج بەرگدایە و لە نێوان ساڵەكانی (1341-1351ك) لە میسر چاپ كراوە. ئەم كتێبە لە لایەن زانایان و ڕۆشنبیرانەوە گەلـێ‌ ڕەخنەی ئاراستە كراوە.
5– تەفسیرەكەی موفتیی ئەو سەردەمەی میسر شێخ محمد عەبدەیە، كە ئەویش سەرباری بوونی چەندین لایەنی ئیجابی لە تەفسیرەكەیدا، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم زانایەش – وەك ئەوانی پێشتر – لەو ئایەتانەدا كە تەفسیری زانستیی بۆ كردبوون لەسەر بناغە دامەزراوەكانی ئەو چەشنە بوارە كارەكەی دانەڕشتبوو، ئەوا ئەمیش – بە وێنەی ئەوان – دووچاری هەڵەی گەورە بوو لەو چەشنە باسانەدا و، هەر وەك ئەوانیش ڕەخنەی زۆر ئاراستەی ئەم گۆشەیەی تەفسیرەكەی لە لایەن زانایانەوە كرا.
دوای ئەو هەوڵانەی باسمان كردن، گەلـێ‌ تەقالای تر لە سەدەی بیستەمی زایینی (چواردەی كۆچی)دا هاتە كایەوە كە هەندێكیان كتێبی سەربەخۆ و هەندێكیان باسی تایبەتیی كەم یان زۆریان لە كتێبەكانیاندا بۆ تەفسیری زانستی و پاشتر بۆ ئیعجازی زانستی – بە هەل و مەرجەكانی خۆی – تەرخان كردبوو. وەك: محمد الگاهر بن عاشور (لە تونس) و بەدیعوززەمان سەعید نوورسی (لە توركیا) و مستەفا صادق ڕافیعی و دكتۆر محمد عبدالله دەڕاز و شێخ محمد ئەبوو زوهرە و دكتۆر عبدالرزاق نەوفل (لە میسر) و گەلـێ‌ زانا و توێژەری تر كە لەم ڕۆژگارەی خۆماندا هەوڵەكانیان لەبەرچاوە، خوا پاداشتی خێریان بداتەوە. تەنانەت شێخی ئەزهەر (شێخ مستەفا مەراغی) كە دوكتۆر محمد حسەین زەهەبی لە ڕیزی ئەو زانایانە دایدەنێت كە ڕایان لەگەڵا تەفسیری زانستیدا نییە، لە پێشەكیی كتێبی (الإسلام والطب الحدیث)ی دوكتۆر عەبدولعەزیز ئیسماعیلدا دەڵێت: (ئایەت بۆ لای زانستەكان و زانستیش بۆ لای ئایەت كێش ناكەین، بەڵام ئەگەر ڕواڵەتی ئایەتەكە لەگەڵا “ڕاستی”یەكی زانستیی چەسپاودا یەكی گرت، ئایەتەكەی پێ‌ تەفسیر دەكەین).
كار كردن بۆ دەرخستنی ئیعجازی زانستیی قورئان و سوننەت هەتا ئێستاش لە لایەن پسپۆڕان و زانایانی نوێی زانستە جۆراوجۆرەكانەوە هەر بەردەوامە و، لە ئاكامی بەرەو پێشچوون و پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندن و شەن و كەو كردنی هەوڵەكانی پێشتریش ئێستا هەروەك زاراوەكانی “تەفسیری زانستی” و “ئیعجازی زانستی” ڕوون بوونەوە.
گەلـێ‌ یاسا و دەستووری زمانەوانی و شەرعی و زانستیش بۆ ئەم چەشنە باس و لێكەڵینەوانە گەڵاڵە بوون كە بەهۆیانەوە بتوانرێت هەوڵەكانی ئەم بوارە نە لە سنووری واتای موحكەم و ئامانجی هیدایەتبەخشی قورئانی پیرۆز و نە لە چوارچێوەی ڕاستییە زانستییەكانیش لانەدەن.
* ئایا دەكرێ‌ سوود لەو نەزەرییە زانستییانە وەربگیرێت كە هێشتا نەبوونەتە ڕاستی و یاسای زانستی بۆ لێكدانەوەی ئیعجازی زانستی و گونجاندنی لەگەڵا ئایەتەكانی قورئاندا؟ ئەگەر ئەم كارە دەگونجێ‌ ئایا لە داهاتوودا گرفت دروست ناكات گەر ئەو نەزەریانە ڕاست دەرنەچوون؟
– ئەو بابەتانەی كە لە خانەی باسی زانستیدا دادەنرێن لە یەكێكی ئەم سێ‌ قوناغەدان: فەرەزییەی زانستی.. نەزەرییەی زانستی.. یاسای زانستی.
(فەرەزییە) قۆناغی یەكەمە و، بریتییە لە: پێشنیار كردنی لێكدانەوەیەكی دیاریكراو بۆ ئەنجامەكانی هەندێ‌ دیاردە.
(نەزرەرییە)ش قۆناغی دووهەم و ناوەندە و ئەو كاتانەی بابەتەكەیە كە لە دۆخی تاقیكردنەوەی جۆراوجۆردایە و هێشتا هەموو تاقیكردنەوەكانی بە سەركەوتوویی نەبڕیوە، واتە هەروەك دەگونجی ئەو لێكدانەوە دیاریكراوە لە ئەنجامی تاقیكردنەوەكانەوە سەد لە سەد ڕاست دەربچن، دەشگونجێ‌ تاقیكردنەوەكان سەبارەت بەو لێكدانەوەیە ئەنجامی پێچەوانە بە دەستەوە بدەن.
قۆناغی سێ‌هەمیش قۆناغی (یاسای زانستی)یە كە دوا قۆناغە و هەموو تاقیكردنەوەكانی بە سەركەوتوویی بڕیوە و سیفەتی “یاسا”ی بەدەست هێناوە. وەك یاساكانی كێش و یاساكانی ڕووناكی.
جا یەكێك لەو دەستوور و بناغە و یاسایانەی كە لەم سەردەمەی خۆماندا بۆ “ئیعجازی زانستی” گەڵاڵە بووە و لە كۆنگرەكانی ئیعجازی زانستیدا بەردەوام جەختی لەسەر كراوەتەوە و دەكرێتەوە ئەوەیە كە: ئەو بابەتە زانستییەی ئایەتەكە یان فەرموودەكەی پێ‌ لێكدەدرێتەوە و دەبێت بە مایەی “تەحەددی” دۆخی فەرەزییە و نەزەرییەی بڕیبێت و گەشتبێتە دوا قۆناغ كە (یاسای زانستی)یە و، دەبێ‌ لەگەڵا ئەوەشدا ئایەتەكە یاخود فەرموودەكە بە ئەسڵا دابنرێت و ئنجا یەكاویەك دەرچوونی یاسا زانستییەكە لەگەڵ دەقی ئایەت یان فەرموودەكە بكرێت بە تەفسیرێك لە تەفسیرەكانی و بە ئیعجازێكی زانستی دابنرێت, دەنا گەر بابەتە زانستییەكە بكرێت بە بناغە و ئنجا ئایەت و فەرموودەكەی بۆ لا كێش بكرێت یان خودی بابەتە زانستییەكە نەگەشتبێتە دۆخی یاسا و هەر لە قوناغەكانی فەرەزییە و نەزەرییەدا بێت ئەوا لێكدانەوەی لەو جۆرە “ئیعجاز” لە خۆ ناگرێت.
* تا چ ڕادەیەك توێژینەوە و لێكۆڵێنەوەكانی ئیعجازی زانستی وەك بانگەوازێك دەبن، بە تایبەت بۆ ڕۆژئاوایییەكان و زانایانی زانستە تەجریبییەكان؟
– ئێمە گەر ئەو زانا خۆرئاوایییانە بخەینە لاوە كە هەریەكەیان لە ژێر كاریگەریی قوتابخانەیەكی فەلسەفی و ئایدۆلۆجیدا دەژین و بڕیاری پێش وەختیان بۆ هەموو دیاردە و لێكدانەوەیەك دەستنیشان كردووە، هەروەها ئەوانەش فەرامۆش بكەین كە كار بۆ دام و دەزگا ڕامیارییە ڕەسمییەكان دەكەن، ئەوا دەبینین بەشێكی زۆریان هێندە ڕێز لە ژیری و زانست دەگرن كە ئاكامی توێژینەوە و لێكۆڵینەوەكانیان بە هەر دەرەنجامێك بگات سڵا لەوە ناكەنەوە كە باوەڕ و قەناعەتەكانی خۆیانی شوێن بخەن و بە ئاشكرا دەری ببڕن.
جا دەرخستنی ئیعجازی زانستیی قورئان و سوننەت بۆ ئەو چەشنە زانایانە و بۆ ئەو چینە ڕووناكبیر و زانست خوازەش كە سوود لە توێژینەوەكانی ئەو زانایانە وەردەگرن، كارێكی گەلـێ‌ بەسوود دەبێت. چونكە هەروەك دەركەوتووە زۆرێك لەو زانایانە كاتێ‌ یەكاویەك بوونی ئەنجامی توێژینەوە و یاسا زانستییەكانیان لەگەڵ بڕیارەكانی قورئانی پیرۆز و سوننەتی پێغەمبەردا – دوروودی لەسەر بێت – بۆ دەركەوتووە، ڕاستەشەقامی هیدایەت و موسڵمان بوونیان هەڵبژاردووە و باوەڕیان بەوە هێناوە كە قورئان لە لایەن خوای گەورەوە ڕەوانە كراوە. ئیتر هاوەدم لەگەڵ بەختەوەریی دنیادا سەربەرزی و بەختەوەریی قیامەتیشان بۆ خۆیان دەستەبەر كردووە.
ئەمەش خۆی لە خۆیدا ئامانجی باسەكانی ئیعجازی زانستییە.
* ئایا لەبەركردنی بەردەوامی قورئان بۆ ماوەی زیاد لە چواردە سەدە لە لایەن خەڵكەوە، خۆی لە خۆیدا موعجیزەیەكی ئاشكرا و گەورە نییە؟
– بەڵێ‌، ئیعجازێكی تایبەتی و بەرجەستەی قورئانە و هێندە ڕوونە كە تەنانەت ئەوانەش چاویان لەدەست داوە شایەتیی لەسەر دەدەن و، هەر كەسێك ڕێزی ژیریی خۆی بگرێت نكوولیی لـێ‌ ناكات.
* ئایا دەكرێ‌ بابەت لە قورئان جیا بكەینەوە و بڵێین: ئەم ئایەتانە ئیعجازیان تێدایە؟ یان ئەو قسەیە ڕاستە كە پێی وایە قورئان هەمووی موعجیزەیە؟
– هەر ئایەتێك یان هەر فەرموودەیەك هەل و مەرجەكانی “ئیعجازی زانستی”یان تێدا هاتەدی ئەوا دەتوانین بڵێین: ئەو ئایەتە یان ئەو فەرموودەیە ئیعجازی زانستیی تێدایە، لە بواری پزیشكی یان گەردوونزانی یان زەویناسی یان هەر زانستێكی تر.. هەروەها سەبارەت بە جۆرەكانی تری ئیعجازەوە..
ئەو وتەیەش كە پێی وایە قورئان هەمووی موعجیزەیە وتەیەكی ڕاستە، بەڵام نەك بەو واتایەی كە هەر هەمووی ئیعجازی زانستیی تێدایە، چونكە هێشتا ئەوە نەچەسپاوە، بەڵام بەو واتایەی كە سەرجەمی جۆرەكانی ئیعجاز لە سەرجەمی قورئاندا هەیە وتەیەكی ڕاستە و، زانایانی پسپۆڕییە جیاجیاكان بەڵگەشی لەسەر دەهێننەوە. ئەوەندە هەیە كە هەموو كەسێك ئەو توانا زانستییەی نییە تاكو بتوانێت پەی بە هەموو ئەو جۆرە ئیعجازانە ببات و، دەبێ‌ زانای شارەزا و پسپۆڕی خۆی بۆی لێكبداتەوە. ئەوەتا زانایان چەسپاندویانە كە تەنانەت دانانی وشە و پیتیش لە شوێنی دیاریكراوی خۆی لە قورئاندا ئیعجازێكی تایبەتیی تێدایە.
* ئەو ئایەتانەی كە ئێستا لە باسەكانماندا وەك ئیعجازێكی زانستی لێیان دەدوێین، ئایا پێشینان چۆن لەو ئایەتانە گەیشتوون؟
– وەڵامی ئەم پرسیارە بەوە ڕوون دەبێتەوە كە چەند بناغەیەك هەن دەبێ‌ یەك لە دوای یەك بیانزانین:
بناغەی یەكەم:
قورئانی پیرۆز تەنها ئاراستەی یەك بەرەی مرۆڤ نەكراوە لەوانەی كە هاوچەرخ بوون لەگەڵ سەردەمی نازڵ بوونیدا، بەڵكو هاودەم لەگەڵا ئەواندا ئاراستەی هەموو گرۆی مرۆڤیش كراوە، لە هەموو كات و شوێن و چینێكدا. هەر لەبەر ئەوەشە كە ئایینی ئیسلام و قورئان بە دواهەمین ئایین و كتێبی خوایی دادەنرێن تا ڕۆژی دوایی.
جا لەبەر ئەوەی قورئانی حەكیم گوفتاری خۆی ئاراستەی سەرجەم چینەكانی گرۆی مرۆڤی هەموو شوێن و كاتێك دەكات،‏ ئەوا هێندە واتای جۆراوجۆر و ڕووی زۆر و زەبەندە و جامیعی لەخۆ گرتووە كە بەشی هەموو دەستە و تاقمێكی گشت چەرخ و سەردەمەكان بكات.
بناغەی دووهەم:
قورئانی پیرۆز لە زانستی ئەزەلیی خوای گەورەوە نازڵ بووە، خۆ زانستی خواوەندیش گشتگیرە و دەوراندەوری هەموو شتێكی داوە. بۆیە دەبینین واتاكانی قورئان تابڵێی فراوانن و جامیعییەتیان تێدایە بۆ گەلـێ‌ واتای ئەوتۆ كە زمانی عەرەبی و زانستەكانی بەلاغە و ئوصول باوەش بۆ هەموویان دەگرنەوە. زۆری و جۆراوجۆریی ئەو تەفسیرانەی قورئان كە لە لایەن زانایانی نەتەوەی ئیسلامەوە قبووڵ كراون، باشترین شایەتی ئەم ڕاستییەیە.
بناغەی سێ‌هەم:
“قورئانی پیرۆز” گەنجینەیەكی هێندە مەزن و نەبڕاوەیە كە خەڵكی هەموو چەرخ و ســەردەمێك بەشی خۆیان لە ڕاستی‏یە پەنهان و شارراوەكانی وەردەگرن،‏ لەوانەی كە لە جۆری تەواوكەر(تتمات)ن بۆ ئەوانەی پێشووتر،‏ هاودەم لەگەڵا ملكەچی و تەسلیم بوونیاندا بۆ دەقەكانی قورئان و ئایەتە موحكەمەكانی،‏ بێ‌ ئەوەی ئەو ڕاستی‏یە نادیارانەی قورئان لە بەشی تێگەیشتنی ئەهلی سەردەمەكانی تر كەم بكەنەوە.
فەرموودەی پیرۆزی پێغەمبەر – دروودی خوای لەسەر بێت – بە ڕاشكاوی ئەم ڕاستییەی دەرخستووە، ئەوەتا بە ڕیوایەتی ئیمامی تیرمیزی وداریمی و ئەحمەد ئەم فەرموودەیە لە وەسفی قورئاندا هاتووە كە دەفەرموێ‌: (لا یخلق علی كثرة الرد ولا تنقضی عجائبه). واتە: هەتا چەندەش قورئان بخوێنرێتەوە و دووپات بكرێتەوە هەر كۆن نابێت و نابێزرێت و هەرگیز لایەنە سەرسووڕهێنەرەكانیشی كۆتایییان پێ‌ نایەت.
تەنانەت قورئان خۆیشی بە ڕاشكاوی باس لەوە دەكات كە هەندێ‌ لە حەقیقەتەكانی لە ئایندەی نازڵا بوونیدا دەردەكەون. ئەوەتا دەفەرموێ‌:
[سنریهم ایاتنا فی اڵافاق وفی أنفسهم حتی یتبین لهم أنه الحق] (فصلت:53).
هەروەها دەفەرموێ‌: [سیریكم ایاته فتعرفونها] (النمل:93).
واتە: (لەمەولا خوای گەورە بەڵگە و نیشانەكانی توانست و تەنیایی خۆیتان پیشان دەدات و ئەوكاتە ئێوەش دەیانناسەوە).
هەروەها دەفەرموێ‌: [إن هو إلاّ ذكر ٌ للعالمین * ولتعلمُنَّ نبأهُ بعدَ حین] (ص:87-88).
واتە: (قورئانی پیرۆز تەنها ڕێنمایییە بۆ هەموو جیهانەكان و دوای ماوەیەكی دیاری نەكراو ڕاستیی ئەو هەواڵانە دەزانن كە ڕایاندەگەیەنێت).
هەروەها دەفەرموێ‌: [لكل نبأ مستقر وسوف تعلمون] (الانعام:68). لەم ئایەتەدا خوای گەورە ڕوو دەكاتە ئەو كافرانەی كە نەیاندەویست باوەڕ بە هەواڵەكانی قورئان بهێنن لەبارەی باسە غەیبییەكانەوە، پێیان دەفەرموێت: (هەموو هەواڵێكی قورئان ئاكامێكی هەیە كە تیایدا دەردەكەوێت و دێتەدی. ئێوەش دوایی بۆتان دەردەكەوێت كە ئەو هەواڵانە هەموویان ڕاستن).
بناغەی چوارەم:
ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز هەندێكیان پێی دەوترێ‌: (موحكەمات). ئەم بەشە بابەتەكانی ئیمان و پەرستش و ئەحكام و كردەوەكان ڕوون دەكاتەوە و، واتا ئاشكراكانیان هێندە ڕوونە لە زمانی عەرەبیدا كە هەر لە سەردەمی هاوەڵان و تابیعین و زانایانی سەلەفەوە زانراون و، هیچ كات ڕەوتی ڕۆژگار ئەو واتایانە ناگۆڕێت و لە جێی خۆیاندا نایانجووڵێنێت..
هاودەم لەگەڵ ئەو جۆرە ئایەتانەدا جۆرێكی تر هەن لە ئایەتەكانی قورئان پێی دەوترێ‌: (موتەشابیهات). كە پتر ئەو ئایەتانە دەگرێتەوە لە كاروبارە غەیبییەكانی وەك سیفەتەكانی خوای گەورە و، بارودۆخەكانی ڕۆژی دوایی و، سەرجەم ئەو شتانە دەدوێت كە تەنها لە ڕێی (وەحی)یەوە دەزانرێن. جا ڕێبازی زانایانی پێشین لەو ئایەتانەدا ڕاوەستان بووە لەسەر ئەو پوختە واتایەی كە دەقەكان دەیدەن بە دەستەوە، بێ‌ ئەوەی بڕۆنە ناو درێژەپێدانی ئەو چۆنێتییانەوە كە وەحی ڕوونی نەكردوونەتەوە.
ئاشكرایە كە بابەتەكانی ئیعجازی زانستیش لەبەر تیشكی ئەو ئایەتەی قورئاندا ئەنجام دەدرێن كە دەفەرموێ‌: [سنریهم ا‌یاتنا فی اڵافاق وفی أنفسهم حتی یتبین لهم أنه الحق] (فصلت:53). خۆ گوفتاری خواوەندیش سەبارت بە نهێنییەكانی بەدیهێنان _ چ لە ئاسۆكان و چ لە دەروونەكاندا – یەكێكە لەو بابەتە غەیبییانەی كە پێش ئەوەی خواوەند پەردە لەسەر نهێنییەكانی لابدات هیچ ڕێگایەك نییە جگە لە ڕێگەی وەحی كە چۆنێتی و درێژە پیدانەكانی ڕوون بكاتەوە.. بۆیە چینی یەكەمی زانایان كە زانایانی سەلەف بوون، تەنها لەسەر پوختە واتا (مجمل)كەی ئەو ئایەتانە ڕادەوەستان و زیاتر لەسەری نەدەڕۆشتن، لەگەڵا باوەڕبوونیان بەوەی كە لە داهاتوودا پتر واتاكانیان دەردەكەوێت، بەپێی دەقی ئەو ئایەتانەی كە پێشتر هێنامانن.
پاشان زانایانی سەردەمەكانی دواتر هەتا دەگاتە سەردەمی خۆمان سەرنجی ئەوەیان دا كە لە لایەكەوە باسكردنی كاروبارە گەردوونییەكان زیان بە بابەتە جێگیر و دامەزراوەكانی (عەقیدە) ناگەیەنێت و، لە لایەكی تریشەوە بینیان كە خوای گەورە وردە ورەد پەردە لەسەر ئەو نهێنییانە لا دەدات، ئەوا تەنها بەو پوختە واتایەوە خۆیان نەبەستەوە كە باوەڕیان پێ‌یەتی و دەقەكان دەیدەن بە دەستەوە، بەڵكو هەوڵیان دا تیشكی زیاتر ئاراستەی ئەو پوختە واتایانە بكەن و، هەر یەكەیان لە ڕووناكیی ئەو ئاستە زانستییانەی چەرخەكانی خۆیاندا هەوڵا و تەقالایەكی گەورە و گرنگیان خستە كار بۆ لێكدانەوە و ڕاڤە كردنی دەقەكانی وەحی كە پەیوەندییان بە بابەتە گەردوونییەكانەوە هەیە، تاكو پتر پوختە واتاكانیان ڕوون بكەنەوە.
پێم باشە نموونەیەك بهێنینەوە بۆ ئەمەی باسمان كرد، تاكو زیاتر باسەكە لە تێگەیشتنەوە نزیك بخەینەوە:
وا دابنێ‌ كە دوو كەس وەسفی كتێبخانەیەك لە خاوەنەكەی دەبیستن كە هەندێ‌ لە كتێبەكانی ناو ئەو كتێبخانەیە دیارە و دەبینرێت، كەچی هەندێكی تریان پەردەی بەسەردا دراوە و شوێنەكەی تاریكە و كتێبەكانی ئەم بەشە نابینرێن.
یەكێك لەو دوو كەسەش توانای ئەوەی نەبوو پەردەكان لا بدات و شوێنەكەش ڕووناك بكاتەوە، بۆیە تەنها لە بەر تیشكی ئەو گوفتارەی كە لە خاوەنی كتێبخانەكەوە بیستی و ئەو بەشەش كە بە چاوی خۆی بینیی، وەسفی ئەو بەشە نەبینراوەی كتێبخانەكەی دەكرد..
بەڵام كەسی دووهەمیان توانیی پەردەكە لا بدات و شوێنەكەش ڕووناك بكاتەوە، بۆیە بە چاوی خۆی وردەكاری و درێژەپێدان و چۆنێتییەكانی ئەو وەسفانەی بینی كە پێشتر بە پوختی لە خاوەنەكەی بیستبوونی. ئنجا لەسەر بناغەی بینینەكانی خۆی وەسفی دوورودرێژی ئەو بەشەی كرد كە زووتر پەردەیان لەسەر دادرابووەوە.
لە ڕووناكیی ئەم نموونەیەدا دەڵێین:
هەر تێگەیشتن و لێكدانەوەیەك لە هەر چەرخێكدا بۆ ئەو ئایەت و فەرموودانە دەكرێن كە بورای ئیعجازی زانستی دەیانگرێتەوە, ئەگەر خواواند پەردەی لەسەر حەقیقەتەكانیان لا نەدابوو ئەوا زانایان لەسەر بناغەی پوختە واتاكەی و بە پێی ئاستی زانستیی چەرخ و سەردەمەكانیان لێی دەدوێن.. بەڵام ئەگەر خوای گەورە پەردەی لەسەر لا دابوون و بە چاو بینران و بارودۆخی ڕاستەقینەی ئەو شتانە یەكاویەك دەرچوو لەگەڵا پوختە واتای دەقەكەدا، ئەوا ئەو دەركەوتن و پەردە لەسەر لابردنە بە “ئیعجازی زانستی” دادەنرێت.
بۆنموونە:
خوای گەورە دەفەرموێ‌:
[ۆڵقَدْ خَڵقْنَا الإنسَانَ مِنْ سُلاڵەٍ مِنْ طینٍ * ثمَّ جَعَلْنَاهُ نُطفَەً فِی قَرَارٍ مَكِینٍ* ثمَّ خَڵقْنَا النُّطفَەَ عَڵقَەً فَخَڵقْنَا الْعَڵقَەَ مُضغَەً فَخَڵقْنَا الْمُضغَەَ عِظامًا فَكَسَوْنَا الْعِظامَ ڵحْمًا ثمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا اخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ ] (المۆمنون:12-14).
پوختە واتاكەی ئەم ئایەتە پیرۆزانە لە زمانی عەرەبیدا ڕوون و ئاشكرایە و باس لە قۆناغەكانی بەدیهێنانی مرۆڤ دەكات لە ڕەحمی دایكیدا. جا زانایان و تەفسیرنووسانی هەموو سەردەمێك بەپێی ئاستی زانستیی چەرخەكەیان و پشت بەستنیان بە پوختە واتاكەی – كە زمانی عەرەبی دەیدات بە دەستەوە – تەفسیریان كردووە، بێ‌ ئەوەی سنووری ئەو پوختە واتایە ببەزێنن..
بەڵام لەم سەردەمەی خۆماندا لە لایەن زانستی پزیشكییەوە، پەردە لەسەر نهێنییەكانی ئەو قۆناغانە بەتەواوی لا درا و، حەقیقەتەكەی هێندە یەكاویەك دەرچوو لەگەڵا دەقی قورئان و پوختە واتاكەیدا كە هەندێ‌ لە زانایانی بیانیی پسپۆڕی ئەو زانستانە لە سەرسووڕماندا موسڵمان بوون و ئیمانیان هێنا بەوەی كە جگە لە خواوەندی بەدیهێنەری قۆناغەكانی دروستبوونی مرۆڤ هەرگیز لە توانای كەسدا نییە كە نەك پێش چواردە سەدە بەڵكو پێش سەدەیەكیش ئاوا بەو وردەكارییە باس لەو قۆناغانە بكات.
* لە وەڵامی پرسیارەكانی پێشوودا چەند جارێك ئاماژەتان بۆ ئەو بناغانە كرد كە ئێستا بۆ باس و لێكدانەوەكانی ئیعجازی زانستی گەڵاڵە بوون.. ئومێد وایە كە تیشك بخەنە سەر ئەو یاسا و دەستوور و بناغانە.
– گرنگترینی ئەو یاسا و دەستوورانەی كە لە لایەن زانایانی پسپۆڕی ئەم بوارە و كۆنگرەكانی ئیعجازی زانستییەوە جەختیان لەسەر كراوەتەوە بۆ دەرخستنی هەر ئیعجازێكی زانستی لە قورئان و سوننەتدا، ئەمانەی خوارەوەن:
1 – دەبێ‌ ئەو تەفسیر و لێكدانەوەیە لە سنووری واتا و دەستوورەكانی زمانی عەرەبی دەرنەچێت، كە زمانی ئەو دەقانەیە.
2 – دەبێ‌ لەو یاسا و دەستوورانەی “تەفسیری دەق” لا نەدات كە زانایان یەكیان گرتووە لەسەری، وەك یاساكانی: عمووم و خصووص و، ئیتڵاق و تەقیید و، مەنتووق و مەفهووم .. هتد.
3 – دەبێ‌ دژایەتیی ناوەرۆكی هیچ ئایەتێكی قورئان و واتای چەسپاوی هیچ فەرموودەیەكی صەحیح نەكات، بە چەشنێ‌ كە نەگونجێ‌ بە هیچ كام لە “یاساكانی تەفسیری دەق” هەردوو واتاكە پێكەوە كۆ بكرێنەوە و گرێ‌ بدرێن.
4 – دەبێ‌ لێكدانەوە زانستییەكە پشت بە “یاسای زانستی” ببەستێت، نەك فەرەزییە و نەزەرییە زانستییەكان.
5 – دەبێ‌ دەقەكەی قورئان یان فەرموودە بە ئەسڵا دابنرێت و لێكدانەوە زانستییەكە شوێنكەوتە بێت، نەك بە پێچەوانەوە. +++