خواى گەورە دەفەرموێت:

(ۆمِنْ كُلِّ شَیْ‌ء خَڵقْنَا زَوْجَیْنِ ڵعَلَّكُمْ تَذكَّرُونَ) (الذاریات: 49), واتە: لە هەر شتێك جووتێكمان درووست كردووە بەڵكو بیربكەنەوە.

 ئه‌م ئايه‌ته‌ پیرۆزه‌ تەحەديیەكی گەورەی تێدایە، لە توانای مرۆڤدا نيیە، ئەوەی ئەم وتەیە دەڵێت پێویستە ئاگاداری پێكهاتە و وردەكاری هەموو درووستكراوان بێت و لە تەنیا دانەیەكیان بێ ئاگا نەبێت، چونكە ئەگەر یەكێك شارەزای هەموو درووستكراوان نەبێت، هەر كاتێك لەو ملیۆنان درووستكراوانە، دانەیه‌ك دۆزرایەوە جووتی تیێدا نیيە، بانگەشەكە هەڵدەوەشێتەوە، خوای گەورە لەم ئایەتەدا ئاگادارمان دەكاتەوە كە سیستەمی جووتێتی تەنیا بە ئادەمیزاد یان زیندەوەرانی تر تایبەت نییە، بەڵكو هەموو شتەكانی ناو گەردوونی گرتۆتەوە تەنانەت بچوكترین بەشی ماددەش كە ئەلكترۆن و پرۆتۆنە.

ئایەتە قورئانیەكە نافەرموێت لە هەموو شتێك، يان تەنیا لە زیندەوەران نێر و مێمان درووست كردووە، وەك هەندێك لە گومانكاران بڵاوی دەكەنەوە و بە هەڵەی قورئانی دەزانن.

بێباوەڕان زۆر جار لە بڵاوكردنەوەى گومانەكاندا بیر ناكەنەوە، چونكە لای ئەوان وشەی جووت (زوج) تەنیا نێر و مێ دەگرێتەوە!

ئەگەر لێشیان بپرسیت ئایا ژمارە جووتەكان مەبەست پێی نێر و مێیە؟

ڕاستەخۆ گومانەكەیان پوچەڵ دەبێتەوە، تەفسیری (ئیبن كەسیر) لە ڕاڤەی ئەم ئایەتەدا دەڵێت: (خودای گەورە لە هەموو درووستكراوەكان جووتێكی داهێناوە وەك، شەو و ڕۆژ، وشكانی و دەریا، ڕووناكی و تاریكی، مردن و ژیان، …تاد) هەر لەبەرئەمەشە خوای گەورە له‌ كۆتاییدا فه‌رمووى: ” ڵعَلَّكُمْ تَذكَّرُونَ” هه‌تا بیربكه‌نه‌وه‌ و بزانن درووستكەری ئه‌م جووتانه‌ ته‌نها خۆی تاك و تەنهایە و هاوبەشی نییە”.

لة قورئانى پیرۆزدا وشةى (زوج) بە چەند واتايەك هاتووە بۆ نموونە لەم ئايەتەدا كە دەفەرموێت:

(احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ{22}) [الصافات: 22]

لێرەدا وشەی (زوج) بە واتای هاوشێوەكانیان، یان هاووێنەكانیان هاتووە، هەروەها لە ئایەتی: (لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِّنْهُمْ) [الحجر: 88] لێرەدا أزواجا واتە: هاوەڵ و هاوشێوەیان.

هەروەها فەرمایشتی (وكنتم أزواج ثلاثة {7}) [الواقعة: 7] واتە: دۆستەكان و هاوەڵەكان.

هەروەها لە فەرهەنگەكانی زماندا وشەی (زوج)یان بە چەند واتایەك لێكداوەتەوە لەوانە:

 (كل ما یقترن بأخر مضادا له أو مشابه له ولا یطلق علی الفرد الواحد) واتە: (هەر شتێك پەیوەستدار بێت بە دانەیەكی هاوشێوە یان دژی خۆی و بۆ تاك بە كارنایەت).

 لە (المفردات في غريب القرآن)دا هاتووە: (يُقَالُ لِكلِّ وَاحِدٍ مِنَ الْقَرِينَيْنِ مِنَ الذَّكَرِ وَالأُنْثَى في الحَيَوَانَاتِ المُتَزَاوِجَةِ: زَوْجٌ. وَلِكُلِّ قَرِينَيْنِ فِيهَا وفي غَيْرِهَا: زَوْجٌ؛ كالخُفِّ وَالنّعْلِ. وَلِكُلِّ مَا يَقْتَرِنُ بِآخَرَ مُمَاثِل لهُ أَوْ مُضَادٌّ: زَوْجٌ) واتە: بۆ جووتی هاوشێوە یان دژ بەكاردێت.

كەواتە: وشەی (زوج) تەنیا بۆ نێر و مێ نییە بەڵكو بۆ جووتی دژ، وەك شەو و ڕۆژ، یان خێر و شەڕ، یان بۆ جووتی لێكچوو وەك چاوەكان یان سییەكان بە كاردێت.

بۆیە كورتكردنەوە وشەی (زوج) تەنیا بۆ نێر و مێ كەمكردنەوەی واتای ئایەتەكەیە و لادانە لە هەقیقەتی واتاكەی، هیچ كام لە موفەسیرەكانیش لەسەر ئەو واتایە كورتیان نەكردۆتەوە، چونكە دەستەواژەی (كل شيء) دەري دەخات جووتيي لة هەموو شتەكاندا هەيە و گيانداران و بێگیانانيش دەگرێتەوە.

لێكۆڵینەوە نوێیەكانیش سەلماندوويانه سیستەمی جووتێتی هەموو گەردوونی گرتۆتەوە، چونكە هەموو بینای گەردوون لە گەردیلە پێك هاتووە، گەردیلەش لە جووتێكی كارەبایی پێكهاتووە، كە ناوكی بارگە موجەب و ئەلكترۆنی بارگە سالبەكە بە دەوری ناوكدا دەخولێتەوە.

 لە ڕوویه‌كی تره‌وه‌ زانایان سەلماندیان هەموو ماددەیەك بەرامبەره‌كەی هەیە و پێی ده‌ڵێن دژە ماددە (دژە ته‌ن)، هەر كاتێك بەریەك كەوتن، یەكیان ئەوەی تریان لەناو دەبات و دەبێتە وزە، هەروەها هەموو تەنۆڵكە سەرەتاییەكانی ماددە، دژەكەیان هەیە. بۆ نموونە (پۆزیترۆن)ه‌ و به‌ دژه‌ ته‌نی (ئه‌لکترۆن) ناوده‌برێت و له‌ هه‌موو سیفات و تایبه‌تمه‌ندیه‌ فیزیاییه‌کان له‌ ئه‌لکترۆن ده‌چێت ته‌نها له‌ بارگه‌ی کاره‌بایی نه‌بێت، چونکه‌ (پۆزیترۆن) بارگه‌ی موجه‌بی هه‌یه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌لکترۆن که‌ سالبه‌[1]،[2]،[3].

.بەڵگەی زانستی بۆ ئەمە، ڕێسای یەكێك لە فیزیاناسەكانی ئینگلیزە بە ناوی (دیراك) كە سەلماندوویەتی هەموو ماددەیەك پەیوەندە بە هاودژەكەی (ماددە و هاودژە ماددە)[4],

پاش چەندین ساڵ لە دوای كارەكانی (دیراك) و تیۆریەكەی لە سەرەتای سییەكان ئاسەوارەكانی ئەو تەنۆلكە نادیارەی دۆزییەوە بە ئامێرێك بە ناوی (ژووری هەور) لەگەڵ توێژینەوە لە هۆكارەكانی بواری موگناتیسی لەسەر ئەو شوێنەوارە, بۆی دەركەوت كە كوتلەی ئەو تەنۆلكەیە یەكسانە بە كوتلەی ئەلكترۆن تەنها بارگەكەی موجەبە بەپێچەوانەی ئەلكترۆن كە بارگەی سالبە, بۆیە ناونرا دژە ئەلیكترۆن Antielectron یان (پۆزیترۆن) Positron، دواتر لێكۆڵینەوەی زاناكان بەرفرەتر بوو سەلماندیان كە ماددە لە بووندا جووتەیە!

واتا ئەو دژیەكیەی ماددە لە بنەچەوەیە، پرۆتۆن هەیە و دژە پڕۆتۆنیش هەیە, ئەلكترۆن هەیە و دژە ئەلكترۆنیش هەیە … هتد[5].

پووچكردنەوەی گومانێكی تر:

هەندێك دەڵێن زۆرێك لە زیندەوەران هەن وەك (لولپێچ)، (پارامسیۆم)، (ئەمیبیا)، (ڤایرۆس)،زیندەوەرە سەرەتایی و تاك خانەكان، نێر و مێیان نییە و بە ڕێگای ناتوخمە زۆربوون (اللاجنسی) زیاد دەكەن، ئەمەش بە گومانی خۆیان لەگەڵ ئایەتی پیرۆزی:

(ومن كل شی‌ء خلقنا زوجین) (الذاریات:49) پێچەوانەیە، وەك پێشتر ڕوونمان كردەوە، ئەوان لە كەم زانیارییان وشەی جووت (زوج)یان تەنیا لە نێر و مێدا كورتكردۆتەوە، لە ڕاستیدا زۆربوونی بوونەوەرەكان دەكرێتە دوو بەش:

یەكەم: توخمە زۆربوون (التكاثر الجنسي)

وەك زانراوە لە ڕێگەی دوو تاكی نێر و مێ, یان تاكێكی نێرەموك كە جووتە ئەندامی نێرە و مێیەی هەڵگرتووە دەبێت.

دووەم: ناتوخمە زۆربوون (التكاثر اللاجنسي) ئەمەیان لە ئەنجامی یەك زیندەوەر دەبێت بە شێوەی دابەشبوونی دووانە دووكەرتبوون وەك (ئەمیبا) یان گۆپكەكردن وەك لە كەڕووی هەوێن (فطر الخميرة) و هەندێك ڕووەك.

لەو زیندەوەرانەی كە ناتوخمانە زیاد دەبن وەك (ئەمیبا) Amoeba هەڵدەستێت بە كەمە دابەشبوون كە دەبێتە جووتێك (ئەمیبا)ی هاوشێوە، كەواتە دەرەنجام جووتێك (ئەمیبا)ی هاوشێوە درووست دەبن[6].

(ئەميبا) بە دووانە دووكەرتبوون زۆر دەبێت كە شێوەيەكە لة ناتوخمەزۆربوون.

چۆنێتی دابەشبوونی (ئەمیبا)ش بۆ بەرهەمهێنانی تاكێكی نوێ بەم جۆرەیە[7]:

قۆناغی سەرەتایی: پەردەی ناوك شی دەبێتەوە، كرۆمۆسۆمەكان لەسەر شێوەی تاڵی درێژ دەردەكەون، هەر كرۆمۆسۆمێك لە دوو بەشی لێكچوو پێك دێت پێی دەڵێن: (كرۆماتید) (كرۆماتیدە براكان) لە خاڵیكدا بە ناوی (سەنترۆمیر) بە یەك دەبەسترێنەوە و (كرۆماتید)ەكان لە دەوری یەك دەئاڵێن.

قۆناغی كەمەرەیی: ئەم قۆناغە بەوە جیا دەكرێتەوە كە كرۆمۆسۆمەكان لە هێڵی ناوەڕاستی ناوك ڕیز دەبن.

قۆناغی جیابونەوە: (سەنترۆمیر) لێك جیا دەبنەوە و (كرۆماتیدە) براكان لێك دوور دەكەونەوە هەر (كرۆماتید)ێك دەچێتە جەمسەرێكەوە بەوەش لە هەر جەمسەرێكی خانە جووتێكی هاوشێوە لە (كرۆماتید) درووست دەبێت و دەبنە جووتێك كرۆمۆسۆمی هاوشێوە.

قۆناغی كۆتایی: ناوك دابەش دەبێ‌ بۆ دوو ناوك, پەردەیەكی خانە دروست دەبێت پاشان دوو (ئەمیبا) درووست بووە كە لێك جیا دەبنەوە, كە هەردووكیان لە (ئەمیبا)ی دایك دەچن, پاشان هەردووكیان گەشە دەكەن تاوەكو قەبارەیان گەورە دەبێت.

زۆربوون لە (پارامسیۆم) Paramecium[8]:

(پارامسیۆم) بەم شێوەیە زیاد دەكات: بە دووانە دووكەرت بوونی سادە (ناتوخمەزۆربوون) و بە (پیتگۆڕكێ‌) conjugation .

جووتێك (پارامسیۆم) كە دەوری نێر و مێیە دەبینن لێك نزیك دەبنەوە ڕێرەوێكی پرۆتۆپلازمی درووست دەكەن پێی دەگوترێت (پردی پیتگۆڕكێ‌) پاشان ناوكی گەورەی هەر یەكەیان شی دەبێتەوە و نامێنێت بەڵام ناوكی هەر یەكەیان دوو جار دابەش دەبێت هەتا لە یەكێكیاندا چوار ناوك درووست دەبێت، پاشان سیانیان شی دەبێتەوە, بەڵام چوارەم ناوكیان یەك جار دابەش دەبێت و دەبێتە جووتێك ناوكی نێر و مێ Male pronucleus & female pronucleus لە هەریەك لە دوو (پارامسیۆم)ەكەدا، پاشان ناوكی نێرەی هەریەكەیان بە ڕێگای ڕێرەوە پرۆتۆپلازمیەكە دەچێتە تاكەكەی تریان و ناوكە مێیەكە دەپیتێنێت، پاشان هەردوو تاكە لێك نزیكبووەكە لێك جیا دەبنەوە, بەوەی كە باسكرا دەوترێت توخمەزۆربوون دووای ئەوە ناتوخمەزۆربوون بەم شێوەیە دەست پێ دەكات: ئەو جووت (پارامسیۆم)یەی كە ناوكەكانیان پیتێنرا ناوكی هەر یەكەیان سێ‌ جار دابەش دەبێت لە هەریەكەیاندا هەشت ناوكی بچووك درووست دەبێت چوار لەو هەشت ناوكە قەبارەیان گەورە دەبێت و سێ‌ ناوكی بچووك شی دەبنەوە و یەك ناوكی بچووك دەمێنێتەوە لەو قۆناغەدا (پارامسیۆم) چوار ناوكی گەورە و یەك ناوكی بچوكی تێدا دەبێت, ئەم ناوكە بچووكەش دابەش دەبێت بۆ دوو ناوكی بچووك پاشان زیندەوەرەكە دابەش دەبێت بۆ دوو (پارامسیۆم) كە هەریەكەیان دوو ناوكی گەورە و ناوكێكی بچووكی تێدا دەبێت. لەو دوو تاكە (پارامسیۆم)ە نوێیەدا دووبارە ناوكی بچووك دابەش دەبێت بۆ دوو دانە ئینجا (پارامسیۆم)ەكە (هەردوو تاك)، دابەش دەبێت هەر دانەیەكیان بۆ دوو دانە بەمەش چوار تاكی (پارامسیۆم)ی سەربەخۆ دروست دەبێت.

زیادبوونی بەكتریا [9]،[10]:

بەكتریا بە دووانە دووكەرتبوون كە جۆرێكە لە ناتوخمەزۆربوون زۆردەبێت بە دابەشبوونی بۆماوە ماددەی DNA دوو بەكتریای هاوچەشنی بەكتریای دایك درووست دەبن.

هەروەها بە پیتگۆڕكێش زۆر دەبێت Conjugation كە پڕۆسەیەكە تیایدا دوو بەكتریا بەیەكەوە دەلكێن, یەكێكیان DNAیەكەی دەگوازێتەوە بۆ ئەوی تریان بەهۆی پێكهاتوویەكەوە كە پێی دەگوترێت sex pilus كە ئەمەش جۆرێكە لە توخمەزۆربوون.

هەروەها كەڕووەكان بە ناتوخمانە (درووستكردنی سپۆر, پارچەبوون, گۆپكەكردن) دەبێت كە دەبنە جووتێكی هاوشێوە[11].

هەروەها توخمانەیش زیاد دەبن چونكە سالب و موجەبیان تێدایە[12].

كەواتە لەوانەی پێشوو بەم ئەنجامانە دەگەین:

1- زۆربوون لە زیندەوەران شێوەی جووتییە (توخمانە و ناتوخمانە).

2- شێوەی كۆتایی زیندەوەر لە توخمەزۆربووندا شێوازی جووتییە نێر یا مێ‌.

3- شێوەی كۆتایی زیندەوەر لە ناتوخەزۆربووندا جووتییە بە هەمان شێوە و شكڵ, بۆ نموونە (ئەمیبا)ی دایك و (ئەمیبا)ی دروستبوو ڕێك وەك یەك وان تەنها قەبارەیان جیاوازە.

4- هەر كرۆمۆسۆمێك پێویستە لە جووتێك (كرۆماتید)ی یەكگرتوو پێكهاتبێت.

5- هەر جینێك لە جووتێك بۆهێڵ پێك دێت.

6- یەك (كرۆماتید) دەیان هەزار بۆهێل هەڵدەگرێ‌, هەر بۆهێڵێكیش لە زنجیرەیەك (نیوكلۆتاید) پێكدێت پێی دەوترێت (ئەلیل)، ئەو (ئەلیل)ە یەكدەگرێ‌ لەگەڵ (ئەلیل)ێكی تر لە (كرۆماتید)ی بەرامبەردا. كەواتە هەر بۆهێڵێك لە دوو (ئەلیل) پێك دێت [13].

7- (كرۆماتین) دابەش دەبێ‌ بۆ دوو دانە (كرۆماتین)ی ڕاستەقینە و (كرۆماتین)ی جیاواز[14].

8- لە كۆپیكردنیشدا جووتێتی هەیە, چونكە بریتییە لە كۆپییەك لە زیندەوەر لە ڕێگەی كەمەدابەشبوونی خانەی بنەڕەتی كۆرپەلەكە.

[1] Sather, E. (1999). “The Mystery of the Matter Asymmetry” (PDF). Beam Line. 26 (1): 31

[2] Weidenspointner، G.؛ et al. (2008). “An asymmetric distribution of positrons in the Galactic disk revealed by γ-rays

[3] Searching for Primordial Antimatter”. nasa. 2008-11-01.

[4] Dirac, P. A. M. (1928). “The quantum theory of the electron” (PDF). Proceedings of the Royal Society A. 117 (778): 610. Bibcode:1928RSPSA.117..610D. doi:10.1098/rspa.1928.0023

[5] Integral discovers the galaxy’s antimatter cloud is lopsided”. European Space Agency. 9 January 2008.

[6] http://tutorskingdom.com/biology-assignment-help-4/amoeba/amoeba-reproduction

[7] http://www.indianetzone.com/43/amoeba.htm

[8] https://microbewiki.kenyon.edu/index.php/Paramecium

[9] https://www.withfriendship.com/user/vaibhav/bacterial-conjugation.php

[10] http://www.biologyreference.com/Ar-Bi/Bacterial-Genetics.html

[11] http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/Y/Yeast.html

[12] http://www.pnas.org/content/105/12/4957/F4.expansion.html

[13] http://biology.about.com/od/mitosisglossary/g/chromatid.htm

[14] http://www.abcam.com/epigenetics/chromatin-structure-and-function-a-guide