خۆر و مانگ بە حسابن

خۆر و مانگ بە حسابن
الشمس والقمر بحسبان

جەمال محمد ئەمین
خۆر و مانگ دوو نیشانەن لە نێو هەزاران نیشانە لە سەر تواناو دەسەڵاتی خوای گەورە لەم بونەوەرەدا ، ئەگەر ئێمەی مرۆڤ لە سەر زەوی تەنێكی ڕەقی وەك بەردێك لە سەرومانەوە وەستاو بێت و ڕووناكی بدات بێ‌ هیچ سەرچاوەیەكی ووزە كە پێوەی بەسترابێت ، ئەوە زۆر سەیر دەبیت بە لامانەوە بەڵام ئەی بۆچی بیر لەو مانگە ناكەینەوە كە تەنێكی ڕەقە و وا بە سەروومانەوەیە و سەر زەوی رووناك دەكاتەوە ؟؟!! مانگ گڵۆپی هەزار هەزار هەزاریە و لە دووری زیاد لە 350 هەزار كم لە زەویەوە ڕووناكیەگەی پەخش دەكات ، بێ‌ ئەوەی پێویستی بە هیچ سەرچاوەیەكی ووزە ببێت وە بێ‌ ئەوەی ڕووناكیەكی كز بێت ( بێ‌ ئەوەی پێویستی بە هیچ سەرچاوەیەكی ووزە بێت ، مەبەست ئەوەیە مانگ سەرزەویمان بۆ ڕووناك دەكاتەوە بێ‌ ئەوەی ئێمەی مرۆڤــــ لە خەمی پەیداكرنی ووزەی كارەبا بین بۆی وەك گڵۆپەكانی لای خۆمان كە لە خەمی دابینكردنی ووزەی كارەباداین بۆی ، ئەگینا سەرچاوەی ئەو ڕووناكیە ووزەیەی مانگ كە دەیبەخشێت بیگومان خۆرە ) ! نیشانەكانی توانا و دەسەڵاتی خوا لە ژیان و گەردووندا زۆرن بەڵام زۆر جار لەبەر راهاتنی زۆری ئێمە لەگەڵ دیاردە و ڕووداوەكاندا لە بیرمان دەچێت كە دەسەڵاتی خوای گەورە چەند گەورەیە لەم گەردوونەدا ؟ خوای گەورە دەفەرموێت 🙁 إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِينَ * وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آيَاتٌ لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ * وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ آيَاتٌ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾[الجاثية: 3-5]. واتە: نیشانەی دەسەڵاتی خوا زۆرن بۆ بڕواداران لە نێو زەوی و ئاسمانەكاندا وە دروست بوونتان و ئەو گیاندارانەی تێیدا بڵاو بونەتەوە نیشانەن بۆ گەلێك بڕوا دێنێت وە بە دوادایەكداهاتنی شەو و ڕۆژ و دابارینی ڕۆزی لە ئاسمانەوە كە زەوی پێ‌ زیندوو دەبیتەوە پاش مردنی ، وە هێنان و بردنی باكان نیشانەن بۆ گەلێك كە بیر دەكەنەوە.
حساب لە زماندا : لە زمانی عەرەبیدا وشەی حساب بە هەموو لێوەرگیراوەكانیەوە بە مانای هەژماركردن دێت وەك لە( لسان العرب ) دا هاتوە و خواش دەفەرموێت : ﴿واللّهُ سَڕیعُ الحِسابِ﴾ .

حساب و قورئانی پیرۆز :

لە قورئانی پیرۆزدا وشەی حساب یان الحسبان بە مانای كات دیاریكردن هاتوون، وەك دەفەرموێت: ﴿فَالِقُ الإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَاناً ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾ [الأنعام : 96], يان ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَالْقَمَرَ نُوراً وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذَلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ [يونس: 5]، یان خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿الشَّمْسُ ۆالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ﴾ [الرحمن : 5].

رای زانایانی ئیسلام

: لێرەدا ئاماژە بۆ 3 ئایەت دەكەین كە وشــــــــــــــــــــەی ( الحساب ) یان تێدان، پاشان لە رووی زانستیەوە تیشك دەخەینە سەر (بحسبان ) لە ئایەتی ﴿الشَّمْسُ ۆالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ﴾ [الرحمن : 5]. ئایەتەكانیش ئەمانەن :
﴿فَالِقُ الإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَاناً ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾ [الأنعام : 96] و ﴿الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ﴾ [الرحمن: 5] و ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَالْقَمَرَ نُوراً وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذَلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ [یونس : 5] .
راڤەی (الحساب) لەو ئایەتە پیرۆزانەی پێشوودا ، ئەبو جەعفەر دەڵێت: “خوای گەورە خۆر و مانگی وا راهێناوە كە بەحساب برۆن وە بەحساب دەیانگەیەنێت بە مەبەبەستیان،و هەر بە حسابیش كۆتایی بە بوونیان دێت، و ئەوان بۆ بەرژەوەندی دروستكراوانی تر لەكاردان . ئیبن عەباس و قەتادە دەڵێن كە خۆر و مانگ بە حساب دەڕۆن بە ڕێوە و لەوەی كە بۆیان دیاریكراوە بەموو لانادەن، ئیبن زەید و ئیبن كیسان دەڵێن بەهۆی خۆر و مانگەوە ئێمە حسابی كاتەكان،تەمەن و ئەجەل دەزانین و ئەگەر شەو و ڕۆژ و مانگ و خۆر نەبونایە، كەس نەیدەزانی حسابی ژیانی خۆی بكات ، وە ( السدی ) دەڵێت: ( بحسبان ) واتە دەڕۆن بە پێی ئەجەلەكانیان و ئەگەر ئەجەلیان تەواو بوو وەك ئێمەی مرۆڤ ئەوانیش نامێنن ( كل یجری لاجل مسمی ) الرعد 2 . ئیبن كەسیر دەڵێت: بە مانای ئەوە دێت كە خۆر و مانگ بە حسابێكی زۆر ورد دەجوڵێن، كە بە موو ناگۆرێت و تێكناچێت و بۆ هەر یەكەیان خولگەی تایبەت بە خۆیان لە هاوین و زستاندا هەیە، و لەویشەوە جیاوازیەكانی شەو و ڕۆژ لە رووی درێژی و كورتیەوە دێن، وەك دەفەرموێت: ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَالْقَمَرَ نُوراً وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذَلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ [یونس: 5] .
پێشتر وا دەزانرا كە خۆر وەستاوە و زەوی بە دەوریدا دەسوڕێتەوە و مانگیش بە دەوری زەویدا دەسوڕێتەوە، بەڵام ئێستا واز لەو بیرە هێنراوە و ئەوە سەلماوە كە هەر هەموویان لە جوڵەدان .

مانای زانستی ئایەتەكان:

لە ماناكانی فەراهەم هێنانی هەریەكە لە خۆر و مانگ ئەوەیە، كە جوڵەی هەریەكەیان بە جۆرێكی وا ریكخراوە كە لەگەردووندا بگونجێت و بۆ بەردەوامی ژیان لە سەر زەوی شیاو بێت، لە ماناكانی تری ئەوەیە كە هەریەكەیان تەمەنێكی دیاریكراویان هەیە و گەردوون هەتاهەتایی نیە و تا سەر نامێنێت و چونكە سەرەتایەكی هەیە بۆیە دەبێت كۆتاییشی هەبێت .
یەكێك لە منەتەكانی خوای گەورە بە سەر مرۆڤەوە ئەوەیە، كە هەرچی لە زەوی و ئاسمانەكاندا هەن هەموو بۆ خزمەتی مرۆڤ مل كەچ و فەراهەم هێنراون ، وەك دەفەرموێت: ﴿ وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ جَمِيعاً مِّنْهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لَّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴾ [الجاثية: 13] ئەو ملكەچ كردنە كە هەموو كەس دانی پێدا دەنیت ئەگەر هیچ زانیاریەكیشی نەبیت، ئەوە بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە لە سەر ڕێزی زۆری خوای گەورە بۆ مرۆڤ و، گەورەیی و بەهای مرۆڤ دەردەخات وەك دەفەرموێت : ﴿ۆڵقَدْ كَرَّمْنَا بَنِی ێ‌دَمَ ۆحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ ۆالْبَحْڕ ۆرَزَقْنَاهُم مِّنَ الگَّیِّبَاتِ ۆفَچَّلْنَاهُمْ عَڵی كَپِیرٍ مِّمَّنْ خَڵقْنَا تَفْچِیلاً﴾ [الإسرا‌و: 70].
ئێستا لە رووی زانستیەوە با بزانین چۆن ئەوانە فەراهەم هێنراون لە بەرژەوەندی مرۆڤەكان .
ئێستا با ئەوە سەرنج بدەین كە چۆن خۆر و مانگ بۆ بەرژەوەندن مرۆڤ فەراهەم هێنراون.

…. خۆر نزیكترین ئەسێرەیە لە زەویەوە كە بە تێكرایی 150 ملیۆن كم لێوەی دوورە ، خۆر لە رووی قەبارەوە ئەستێرەیەكی مام ناوەندیە و بە شێوەی گازی گڕگرتوە، تێكرای تیرەكەی (14000000 ) كم دەبێت ، قەبارەكەی 142 هەزار ملیۆن ملیۆن كم سێجایە، تێكڕای چڕیەكەی 4 ر 1 گم \ سم 3 دەبێت، بارستایەكەی دەكاتە نزیكەی 2000 تریلیۆن تریلیۆن تەن و 99% ی هەموو بارستایی كۆمەڵەی خۆر پێكدێنێت . خۆر فڕنێكی ناوكی گەردوونی زەبەلاحە و تەمەنی زیاد لە 10 بلیۆن ساڵ دەبێت، پەستان لە ناو كرۆكی خۆردا بە ئەندازەی 400 ملیار پەستانی هەوا دەبێت.
كرداری یەكبوونی ناوكی لە ناو خۆردا بەمجۆرە روودەدات: دوو ناوكی هایدرۆجین یەكدەگرن و ناوكی هیلیۆم پێكدێنن، لە ئەنجامدا بڕێكی زۆر لە وزەی گەرمی و ڕووناكی دەردەچێت كە دەبێتە هۆی بەرز كردنەوەی پلەی گەرمی خۆر، بۆیە پلەی گەرمی ناو كرۆكی خۆر دەگاتە زیاد لە 15 ملیۆن پلەی سیلیزی و پلەی گەرمی سەر ڕوەكەشی دەگاتە 6000 پلەی سیلیزی!
بەهۆی ئەو هێزی كێشكردنە زۆر گەورەیەی خۆرەوە كە بارستایی خۆر دەیخاتە سەر پێكنەرەكانی بەرەو ناوكرۆكی خۆر، پلەی گەرمی لە ناوجەرگەی خۆردا بە رادەیەكی وا بەرز دەبێتەوە كە ئەو كرداری یەكبوونە ناوكیە بەرهەم دێنێت .
بەهۆی ئەو هاوسەنگیە زۆر ووردەی كە هەیە لە نێوان هێزی كێشكردنی بۆ پێكنەرەكانی بەرەو چەقی خۆر و وە ئەو هێزەی كە ئەو پێكنەرانە بەرەو دەرەوە دوور لە چەقی خۆر دەبات، ئەو هێزەش لە ئەنجامی كشانی گازەكانی ناو خۆر بەهۆی گەرمیەوە پەیدا دەبێت، بەهۆی ئەو هاوسەنگیە سەرسوڕهێنەرەوەیە كە خۆر بەو تەمەنە درێژەی ماوە و خوای گەورەش دەزانێت تاكەی دەمێنێت، خۆ ئەگەر ئەو هاوسەنگیە دەراسایە نەبوایە ئەوا خۆر وەك بۆمبێكی ناوكی گەورە دەتەقیەوە ! …. بۆیە دروستكردنی خۆر بەو جۆرە لە رووی قەبارە، بارستایی، پلەی گەرمی، پەستانی ناو كرۆكی خۆر، دووری لە زەویەوە و هەموو سیفەتەكانی تری خۆر، هەمووی بە پێی حسابێكی زۆر ورد و دیزاینێكی زۆر رێك دارێژراون كە ئەو كرداری یەكبوونی ناوكیە ڕوو بدات، چونكە ئەو كردارە بە پێی حسابێكی زۆر ورد لە گونجانی بارستایی و قەبارەدا نەبێت روو نادات و بەردەوامیش نابێت، بەڵكو خۆر وەك بۆمبێكی ناوكی بە سەر خۆیدا دەبەقێتەوە، ئا ئەوە یەكێكە لە مانا زۆرەكانــــــــی ( بحسبان ) لە ئایەتەكەدا ..!!!
دەربارەی مانگ : ئەو مانگە درەوشاوەیەی كە وا لە سەرومانەوەیە ئەویش بە هەمان شیوەی خۆر لە خزمەتی ژیان و مرۆڤدایە و بە پێی حسابێكی زۆر وورد فەراهەم هێنراوە، مانگ رووناكی لە خۆرەوە وەردەگرێت و دەیداتەوە بە زەوی، بەڵام لە سەر زەویەوە بەردەوام تەنها یەك رووی مانگ دەبینرێت، چونكە كاتی خولانەوەی بە دەوری خۆیدا هەمان كاتی سوڕانەوەیەتی بە دەوری خۆیدا . ..مانگ 356410 كم لە زەویەوە دوورە و تێكڕای خێراییەكەی لە سەر خولگەكەی دەگاتە 3680 كم \ كاژێر، بەرزترین پلەی گەرمی سەر ڕووی مانگ 117 پلەی سیلیزیە و نزمترین پلەش 163 پلە ژێر سفرە! بەرزترین لوتكەی شاخ تێیدا لوتكەی ( دیۆر فیف )ە كە بەرزیەكەی لە سەر رووەكەیەوە( 5 .10 ) كم دەبێت . مانگ كە تاكە پاشكەوتەی زەویە، شێوەی نیمچە گۆیی بەردینە، تیرەكەی 3474 كم دەبێت، رووە رووبەری سەر رووی مانگ 38 ملیۆن كم چوارگۆشەیە، قەوارەی مانگ 22 ملیۆن ملیۆن كم سێجایە، تَێكڕای چڕی ماددەكەی 3.34 گم \ سم 3 دەبێت، وە بارستایی دەگاتە 735 ملیۆن ملیۆن تەن، مانگ بە دەوری زەویدا دەسوڕێتەوە لە خولگەیەكی نیمچە بازنەیی بە درێژایی2.4 ملیۆن كم بە تێكڕای خێرایی 1 كم \ چركە بۆ ئەوەی لە ماوەی 29.5 رۆژی زەمینیدا یەك سوڕ بە دەوری زەویدا تەواو بكات .
قۆناغەكانی یان ڕەوگەكانی كە مانگ پێیاندا تێپەڕ دەبێت
بەشی دەركەوتووی مانگ لە زەویەوە هەر لە شێوەی دەمەداسیەوە زیاد دەكات تا دەگاتە قۆناغی چواردە شەوی، ئینجا ووردە ووردە كەم دەكات تا دەگاتەوە قۆناغی دەمەداسی دووەمی و ئینجا دیارنەمانی كە بە باری پەناگرتن دەناسرێت واتە: ( المحاق ) .
سەر رووی مانگ تاریكی تەواوە بەڵام خوای گەورە توانای دانەوەی رووناكی بەخشیوە بەوە رووە تاریكە بە ڕێژەی 3 . 7 % ی ئەو ڕووناكیەی خۆر كە دەكەوێتە سەری ، بۆیە هەر بە ئاوابوونی خۆر، مانگ ئاسمانی زەوی رووناك دەكاتەوە ، واتە یەكێك لە خزمەتەكانی مانگ بۆ ژیانی سەر زەوی ئەوەیە كە ئاسمانی زەوی لەشەودا رووناك دەكاتەوە. هەروەها مانگ رۆڵی گرنگی لە هەردوو كرداری هەڵكشان و داكشانی ئاوی دەریاكاندا هەیە، كە لەویشەوە بەردی كەنارەكان وورد و خاش دەبن و جۆرێك لە بەردی نیشتوو بە درێژایی كەنارەكان دروست دەبێت، هەروەها ئەو دیاردەیە دەبێتە هۆی چڕكردنەوەی كانزاكان لە نێو خۆڵی ئەو كەنارانە. ئەو نمونەیە مشتێكە لە خەروارێك، چونكە مانگ لە زۆر رووی ترەوە فەراهەم هێنراوە بۆ بەرژەوەندی ژیان لە سەر زەوی، كە مرۆڤ هەندێكیانی دۆزیوەتەوە وەك ئەوەی مانگ سەرچاوە بێت بۆ گازی هیلیۆم وە زۆری تریش كە هێشتا مرۆڤ پێیان نەگەیشتوە .

هیلیۆم لە مانگەوە :
زانا فەزاییەكان وا دەبینن كە ( هیلیۆم – 3 ) كە یەكێكە لە هاوتاكانی گازی هیلیۆم و بەوە ناسراوە كە لە پڕكردنەوەی باڵۆنەكاندا بەكاردێت، یەكێكە لە باشترین سەرچاوەكانی جێگرەوەی وزە لە ماوەی هەزارەی داهاتوودا، ئەو سەرچاوەیەكە بە هیچ جۆرێك ژینگە پیس ناكات و هیچ بەرهەمێكی تیشكدەری لاوەكیشی نیە، بەڵام تاقە گرفتێك كە دێتە بەردەم بەكارهێنەر ئەوەیە كە ئەو جۆرەی سوتەمەنی لە سەر زەویدا نیە بەڵكو لەسەر مانگ هەیە. پێویستی زۆری مرۆڤـــــ بە وزە وای لە زاناكان كردووە كە لە دەرەوەی زەوی بە دوای سەرچاوەی دیكەی وزەدا بگەڕێن، چونكە وا چاوەڕوان دەكرێت كە لە ساڵی 2050 دا ژمارەی دانیشتوانی گۆی زەوی بگاتە 12 ملیار كەس! بەو پێیەش پێویستی مرۆڤـــــ بۆ ووزە بە هەشت هێندی ئێستا زیاد دەكات .
(جیڕاڵد كۆلسینسكی) بەڕێوەبەری پەیمانگای تەكنۆلۆژی یەكبوون (FTI ) لە زانكۆی (ویسكنسۆن)ی ئەمەریكی وا دەبینێت كە وزەی پەیدابوو لە “هیلیۆم –3” وە بەشداری چالاكی هەبێت لە داگیركردن و وەبەرهێنانی فەزادا. زاناكانیش بڕی ئەو جۆرەی هیلیۆم لە سەر مانگ بە یەك ملیۆن تەن مەزەندە دەكەن، كە ئەوەش بەس دەبێت بۆ وزە پێدانی هەموو جیهان بۆ ماوەی چەند هەزار ساڵێك! بۆ نمونە وەك گەشتیاری فەزایی و توێژەرەوە لە پەیمانگای FTI ( هاریسۆن شیت ) دەڵێت تەنها 25 تەن لەو سوتەمەنیە بەشی یەك ساڵی ئەمەریكا دەكات .
ئینجا سووتەمەنی “هیلیۆم – 3” دەبێتە سەرچاوەیەكی بازرگانی بۆ مانگ، بە تایبەتی ئەگەر زانیمان نرخی یەك تەن لەو سوتەمەنیە هاوتای نرخی پتڕۆلە بە 4 بلیۆن دۆلار وەك كۆڵسینسكی دەڵێت !
دۆزینەوەی “هیلیۆم –3” دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1939. ئەوە لە كاتێكدا كە لە سەر زەوی تەنها چەند كیلۆگرامێك لەو ماددە بەنرخە هەیە، كە ئەویش بەرهەمی لاوەكی تەقینەوە ناووكیەكانە .بەڵام بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1969 دا هیلیۆم لەسەر مانگ دۆزرایەوە، لەو كاتەدا كەشتی فەزایی ئەپۆللۆ ئەو سوتەمەنیەی دۆزیەوە كە تێكەڵ بە خۆڵی سەر مانگ بوو، بەڵام لێكۆڵینەوە لە چۆنیەتی دروستبوونی ئەو سووتەمەنیە لە سەر مانگ وەك شمیت دەڵێت 15 ساڵی خایاند .
كۆڵسینسكی كەمێك خۆی دەكشێنێتەوە لە بەرهەمهێنانیدا ئەوەش بەهۆی زۆر تێچوونیەوە ، بەڵام ئەو كارپێكەرانەی بەكاردەهێنرێن بۆ بەدەستهێنانی ووزە و سووتەمەنی “هیلیۆم – 3″بەكاردەهێنن لەوپەڕی ئەمان و سەلامەتیدان، بە جۆرێك دەتوانرێت لەو كارپێكەرانە لە نێو شوێنەكانی نیشتەجێبووندا دروست بكرێن.
كرداری بەدەستهێنانی ووزە لە گازی “هیلیۆم -3” وە لە ڕێگای كردارەكانی یەكبوونی ئەو گازە و ( دیوتریۆم ) كە بە ئاوی قورس دەناسرێت بە دەستدەهێنرێت، ئەو كردارانەش لە نێو ژووری تایبەتدا لە كارپێكەرە ناووكیەكاندائەنجامدەدرێن، یەكەمین هەوڵیش لەو رووەوە لە نێو كارگەكانی FTI لە زانكۆی ویسكنسۆن ئەنجامدرا، و هەرچەندە ئەو تاقیكردنەوەیەش هیچ جۆرە وزەیەكی كارەبایی بەرهەم نەهێناوە بەڵام ئەوە بە پلانێكی زۆر سەركەوتوو بۆ بەرهەمهێنانی ووزە دادەنرێت لەو سەرچاوە نوێیەوە، بەڕێوەبەری ناوەندی تۆژینەوە پێشكەوتوەكانی وزەی سەر بە ئاژانسی فەزایی ئەمریكایی “ناســــــــــا” (بریان بالزفسكی) وا دەبینێت كە هەرچەندە ئەو ووزەیە زۆر سەیرە بەڵام هەربۆ زیاتر دڵنیابوون لە رەگەزەكانی سەلامەتی ئەو سووتەمەنیە وا پێویست دەكات كە تاقیكردنەوەی زۆر بكرێت دەربارەی لەسەر مانگ .
قۆناغەكانی مانگ :
كاتێك مرۆڤ بە قووڵی لەو قۆناغانە وورد دەبێتەوە كە مانگی پێدا تێپەڕ دەبێت هە لە باری دەمەداسیەوە تا باری 14 شەوی و جارێكی تر دەمەداسی و ئینجا پەناگرتن، كاتێك مرۆڤ سەرنجی ووردی ئەو قۆناغانە دەدات كە لە هەرقۆناغەو بڕی رووناكی جیاواز دەدرێت … مرۆڤ بە روونی لە تواناو دەسەڵاتی خوا تێدەگات كە چۆن ئەو تابڵۆ جوانانەی مانگ لە سەر ڕووپەری ئاسمان نومایش دەكات، كێش دەزانێ‌ كە لەو قۆناغبەندیەی مانگدا چەندین نهێنی زانستی و زیندەیی نەبن كە لە داهاتوودا بدۆزرێنەوە. خوای گەورە ئاماژە بەو دیاردە قەشەنگەی مانگ دەكات و دەفەرموێت: ﴿ هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ ۚ مَا خَلَقَ اللَّـهُ ذَٰلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ ۚ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ [یونس : 5].
بۆ زیاتر تێگەیشتن لە فەراهەمی و خزمەتە زۆرەكانی مانگ، لە كتێبی (كەشكۆڵی گەردوون) دەربارەی مانگ هاتوە : …. مرۆڤــــــ توانیویەتی بەشێكی كەم لە نهێنیەكانی مانگ بدۆزێتەوە، لەوانەش دۆزینەوەی ئاسنی پوخت لە خاك و خۆڵی سەر مانگ و بەرهەڵستیكردنی بۆ ژەنگ لە ژێر خاكدا، گەورە ترین دەستكەوت بوو كە مرۆڤــــ بەدەستی هێنا، دووریش نیە كە سەرچاوەی سەرەكی ئاسنی ناو زەویش مانگ یان هەر تەنێكی ئاسمانی دیكە نەبێت (لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّـهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ ۚ إِنَّ اللَّـهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ) (الحدید:25) زۆر كانزای دی نامۆ لە سەر مانگ دۆزراونەتەوە كە لەسەر زەوی نین و تۆژینەوەی زۆر كراوە لەسەر نمونەی خاك و خۆڵی سەر مانگ بۆ زیاتر شارەزابوون لە سیفەتە فیزیایی، كیمیایی و جیۆلۆجیەكانی توێكڵی خاكی سەر مانگ، لە ئەنجامی ئەو توێژینەوانە دەركەوتووە كە بەردی (بازلت ) یەكێكە لە بەردە بەناوبانگەكانی سەر ڕووی مانگ، دەریشكەوتووە كە سیفەتە كیمیاییەكانی ئەو بەردە بەپێی گۆڕانی شوێن لەسەر مانگ دەگۆڕێت، بۆ نمونە لە ناوچەیەكی سەر ڕووی مانگ جۆرە بەردێكی بازلت هەیە كە 10 %ی بریتیە لە توخمی تیتانیۆم و ئۆكسجین، بەڵام هەر ئەو ڕێژەیە لە شوێنێكی دیكەی سەر مانگ دەبێتــە 1 %، تا ئێستاش شوێنە بەرزاییەكانی سەر مانگ وەك مەتەڵ وان و پەی بە نهێنیەكانیان نەبراوە .
جیاوازیەكی بنەڕەتی هەیە لە نێوان مانگ و زەویدا، لەكاتێكدا زەوی گۆیەكی چالاك و گەرم و گوڕ و زیندووە چونكە بەردەوام چالاكی زەمینی وەك بوومەلەرزە وگڕكانی تێدا ڕوو دەدات، بەڵام مانگ بریتیە لە بارستەیەك لە ماددەی سارد و مردوو .