توێژینەوە و لێكۆڵینەوەكان لەسەر رۆژوو لە نەخۆشی و لەشساغیدا
توێژینەوە و لێكۆڵینەوەكان لەسەر رۆژوو لە نەخۆشی و لەشساغیدا
د. كاوە فەرەج سەعدون/ پزیشكی پسپۆڕی هەناوی وسنگ
زۆرێك لە توێژەرەوان و لێكۆڵەرەوان تاقیكردنەوە و توێژینەوەی زۆریان لەسەر رۆژووی ئیسلامی و رۆژووی پزیشكی كردووە لە كاتی لەش ساغی و نەخۆشیدا, كە ئەم توێژینەوانە بوونە
هاندەرێك بۆ زۆرێك لە زانایانی تر كە زیاتر لەم بوارەدا كاربكەن و بە تایبەتی تاقی كردنەوە لەسەر رۆژووی ئیسلامی بكەن, كە ئومێدەوارین –بە پشتیوانی خوای گەورە- گەنجینەی تر لەم
توێژینەوانە ببینین لە داهاتوویەكی نزیكدا, بۆیە لێرەدا پێمان باش بوو كە ئەم بەشەی كتێبەكە تەرخان بكەین بۆ نوێترین توێژینەوەكان كە دووپاتی سوودەكانی رۆژوو دەكەنەوە بۆ لەش لە كاتی
لەش ساغی و تەنانەت لە نەخۆشیشدا, فەرموون ئێوە و هەندێك لەو توێژینەوانە:
رۆژوو و كۆئەندامی بەرگری لەش:
هەردوو دكتۆر (ریاض البیببی) و دكتۆر (أحمد القاضی) لە وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چەند توێژینەوەیەكی تاقیكارییان لەسەر چەند كەسێكی خۆبەخش ئەنجامدا لە كاتی بەڕۆژوو بوونیان
لە مانگی رەمەزانی پیرۆزدا, ئەم كەسانە تاقیكردنەوەی جۆراوجۆر بۆ خوێنیان كرا لە پێش دەست پێ‌كردنی رۆژوودا, هەروەها لە كاتی مانگی رەمەزاندا و لەپاش بەرۆژوو بوونیش, ئەم
تاقیكردنەوانە بریتی بوون لە پێوانی رێژەی پرۆتینە چەورەكان (Lipoproteins) لە لەشیاندا لەگەڵا چەند تاقی كارییەكی تایبەت بۆ دیاری كردنی چالاكی كۆئەندامی بەرگری, كە ئەم شیكارانە
بریتی بوون لە دیاری كردنی ژمارەی خانە لیمفاویەكان (لیمفە خانەكان Lymphocytes) لە خوێندا و رێژەی جۆرە جیاوازەكانیان لەگەڵا یەكتریدا, و راددەی باش بوونی هەستان بە
كارەكانیان, ئەمانە لەگەڵ پێوانی رێژەی دژە تەنەكان و دژە میكرۆبەكان لە لەشدا (Antibodies).
ئەم تاقی كردنەوانە كاریگەرییەكی ئیجابی و سوود بەخشی ئاشكرایان بۆ رۆژوو دەرخست لەسەر كۆئەندامی بەرگری, چونكە بینییان كە پێوەری چالاكی خانە لیمفییەكان دەریخست كە ئەم خانانە 10
ئەوەندە چالاكتر بوون, لەگەڵ ئەوەشدا كە ژمارەی ئەم خانانە وەك خۆی مابووەوە, بەڵام بینییان كە رێژەی ئەو خانانەی كە بەرپرسن لە بەرگری كردنی نەخۆشی (واتە لیمفە خانەی جۆری
(T) T-Lymphocytes) ژمارەیان لەچاو جۆرەكانی تر زۆر زیادی كرد, هەروەها لەگەڵا زیاد كردنێكی كەم لە یەكێك لە جۆرەكانی پرۆتین لە خوێندا (IGE), كە یەكێكە لەو گرووپە
پرۆتینانەی كە دژە تەنەكان پێكدێنن لەخوێندا.
هەروەها بینییان كە ئەو گۆڕانكارییانەی روویاندا بەسەر پرۆتینە چەورەكاندا بریتی بوو لە زیادبوونی رێژەی پرۆتینی چەوری چڕی نزم (LDL), لەگەڵ روونەدانی هیچ زیاد بوونێك لە جۆری
پرۆتینی چەوری چڕی بەرزدا (HDL), كە ئەم گۆڕانكارییە كارگەرییەكی چالاك كەری هەیە لەسەر وەڵامە بەرگرییەكان لە لەشدا.
(د. عبدالباسط السید) مامۆستای كیمیای ژیانی لە سەنتەری نەتەوەیی توێژینەوەكان لە (قاهیرە) دەڵێت: لەرێ‌ی تاقی كردنەوەكانمانەوە گەیشتینە ئەو راستییەی كە رۆژوو كۆئەندامی بەرگری بەهێز
دەكات, بەشێكی گەورەی سیستمی بەرگری پێكدێت لە پرۆتینە بەرگرییەكان لە جۆری (ئەلفا1, ئەلفا2, بێتا2, و گاما), بینیمان كە رۆژوو بەشێوەیەكی گشتی ئاستی ئەم پرۆتینانە بەرز دەكاتەوە, كە
ئەم زیاد بوونە بە هێواشییە و لە رۆژی 27ی رەمەزاندا دەگاتە لوتكە, و لەم ئاستەدا دەمێنێتەوە, كە ئەمە دەیسەلمێنێت كە ئەم زیاد بوون و باشتر بوونە بەردەوامە و لە دواییشدا و لەدوای
رەمەزانیش دانابەزێت.
ئا لێرەوە نرخی بەرزی رۆژوومان بۆ دەردەكەوێت, هەروەها (د. السید) دەڵێت: لەرێ‌ی تاقیكردنەوەكانمانەوە بۆمان دەركەوت كە ئەو خانانەی جۆری دووەم لە خانەكانی بەرگری كە بەرپرسە لە
بەرگری دژی نەخۆشییە ڤایرۆسی و بەكتیرییەكان و مشەخۆرییەكان و كەڕوویییەكان و ئەوانەی دژی خانە شێرپەنجەیییەكانن دەگەنە ئەوپەڕی هێزیان, هەروەها جۆرێكی تری بەرگریش هەیە كە
توانای خڕۆكە سپییەكان بەرز دەكاتەوە و پێ‌ی دەووترێت (خڕۆكە سپییە یارمەتی دەرەكان), ئێمە بینیمان كە رۆژوو هەموو ئەم جۆرانە بەرز دەكاتەوە بۆ لوتكەی كاریان لە دژی نەخۆشییەكان,
واتە 3-5 ئەوەندەی رێژەی پێشتریان كە دوایی بەم رێژەیە دەمێنێتەوە.
پاشان (د. السید) دەڵێت: ئایا رێگەیەك و هۆكارێكی تر هەیە بێجگە لە رۆژوو كە بتوانێت ئاوا كۆئەندامی بەرگری لەشی مرۆڤ بەهێز بكات؟
– ئەگەر ئێمە دوور بكەوینەوە لە سۆزی دینداری, و لەرووی پێوەری زانستی رووتەوە سەیری ئەم حاڵەتە بكەین, بابزانین بە هیچ شێوەیەك هیچ هۆكارێكی تر نییە كە ئاوا بەو شێوەیە توانای
سیستمی بەرگری گشتی و تایبەتی و ئاستی پرۆتینە بەرگرییەكان لە لەشدا بەرز بكاتەوە بێجگە لە رۆژوو, تەنانەت ئەو دەرمانانەشی بەكاردێن بۆ زیاد كردنی بەرگری تەنها تایبەتن بە یەك جۆری
بەرگری, نەوەك هەموو توانای كۆئەندامی بەرگری لە لەشی مرۆڤدا.
رۆژوو و پێكهاتەكانی خوێن لە مرۆڤدا
(د. محمد منیب) و هاوڕێكانی لە توركیا هەستان بە توێژینەوەیەك لەسەر (100) كەس لە موسوڵمانان, كە نموونەیەك لە خوێنیان وەرگیرا لە پێش رەمەزان و لەدوای رەمەزانیش, بە مەبەستی
شیكاری كردن و پێوانی: پرۆتین, و بڕی چەوری بە گشتی, و چەورییە فۆسفاتییەكان, و ترشە چەورییە سەربەستەكان, و كۆلیسترۆڵ, و ئەلبۆمین, و گلۆبیولین, و شەكری خوێن, و یۆریا, و
چەوری سیانی گلیسرۆڵ, و چەندین شتی تر (بڕوانەی خشتەی ئەودیو), كە ئەنجامەكانی بەم شێوەیە بوو:
1-هیچ جۆرە گۆڕانكارییەك لە ئاستی پرۆتینی گشتی لە پلازمای خوێندا رووی نەدا, و هەروەها لە بڕی گشتی چەورییەكانیشدا رووی نەدا, و لە ئاستی كۆلیسترۆڵا بە هەردوو جۆرەكەیەوە (چڕیی
نزم و چڕیی بەرز), و ئاستەكانی ترشی یۆریك و یۆریادا رووی نەدا.
2-چەند بەرز بوونەوەیەكی گرنگ روویدا لە بڕی چەورییە فۆسفاتییەكان و صۆدیۆم و پۆتاسیۆمدا.
3-نزم بوونەوەیەكی گشتی لە بڕەكانی شەكر و چەوری سیانی گلیسرۆڵا لە رۆژووەواندا روویدا.
4-دابەزینێكی جوزئی كەم لە كێشی لەشدا روویدا.
5-لەم توێژینەوەیەوە سەلما كە رێژەی نێوان ئەلفا بۆ بێتا لە چەورییە فۆسفاتییەكاندا (Ratio of A:B Phospholipids) لەدوای رۆژوو دابەزی, كە پێش رۆژوو رێژەكە (68:3.1)
بوو و دوای رۆژوو بوو بە (45:9.8), كە ئەم جیاوازییەی نێوانیان گرنگە لە رووی ژمێریارییەوە.
6-هیچ جۆرە (ئەسیتۆن)ێك لەناو میزدا نەبینرا, نە لە سەرەتای مانگەگە و نە لە كۆتایییەكەیدا, كە ئەمە ئەو راستییە دووپات دەكاتەوە كە لە كاتی رۆژووی ئیسلامیدا تەنە كیتۆنییە زیان بەخشەكان
دروست نابن.
7-بەهۆی رۆژووی رەمەزانەوە گلایكۆجین لە لەشی مرۆڤدا نوێ دەبێتەوە بە بەردەوامی, و هەروەها جووڵەی چەورییە هەڵگیراوەكان چالاك دەبێت, و زیاتر بەكاردێن بۆ دەست خستنی ووزە
لێ‌یانەوە.
توێژەرەوەكان لە كۆتایی توێژینەوەكەیاندا دەڵێن: لەشی مرۆڤ بەهۆی رۆژووەوە رێ‌ی لێ‌دەگیرێت كە خواردنی زیاد لە پێویستی خۆی وەربگرێت, كە ئەمە دەبێتە هۆی كەم كردنەوەی پاشماوەكانی
زیندە چالاكییەكان لەناو خانەكانی لەشدا, و لێرەوە لەش ئیسراحەتێكی نیسبیی دەست دەكەوێت بۆ ماوەی یەك مانگ لە ساڵێكدا, كە خۆی لە حەوانەوەی كۆئەندامی هەرس و جگەر و گورچیلەكان و
چەندین سیستمی تری لەشی مرۆڤدا دەبینێتەوە.
هەروەها (د. محمود أبوالمكارم) و هاوڕێكاری لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی (ئەزهەر) توێژینەوەیەكی نزیك لەو توێژینەوەیەی سەرەوەیان ئەنجام دا, لەسەر كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر
پرۆتینەكان و چەورییەكانی خوێن, ئەنجامەكانی ئەم توێژینەوەیە دەریخست كە پرۆتینی گشتی و ئەلبۆمین و جۆری (B) لە پێشی پرۆتینی چەوری (Apoprotien B), و ترشە چەورییەكان
هیچ جۆرە گۆڕانكارییەكی ئەووتۆیان تێدا روونەداوە, هەروەها كۆلیسترۆڵا و چەوری سیانی گلیسرۆڵا بە راددەیەكی زۆر كەم زیادیان كرد, و بەشی كۆلیسترۆڵی چڕی بەرز و جۆری (A) لە پێشی
پرۆتینی چەوری (Apoprotien A) بە راددەیەكی بەرچاو زیادیان كرد, كە هەردووكیان دوو فاكتەری پارێزەرن لە دژی نەخۆشی رەقبوونی خوێنبەرەكان و نەخۆشی جەڵتەی دڵ.
(د. الحازمی الفالح) لە (سعودیە) لێكۆڵینەوەیەكی كرد لەسەر كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر هەندێك پێكهاتەی كیمیایی زیندەگی, و پێكهاتەكانی خوێن لەلای (36) كەسی ساغ و تەندروست,
تێبینی ئەوەی كرد كە زیادبوونێكی كەم لە رێژەی كۆلیسترۆڵدا روودەدات و هەموو هەفتەیەك ئەم زیاد بوونەی تۆماركرد, هەروەها هەردوو (د. جمعە و د.شكری) لە توێژینەوەیەكدا كە لە گۆڤاری
خۆراكزانی بەریتانیدا بڵاوكرایەوە بەهەمان شێوە ئەو زیاد بوونەیان تۆمار كرد, كە لە هەردوو جۆری پرۆتینی چەوری چڕی نزم و چڕی هەرە نزمدا (LDL & VLDL) روویدا, (د. ریاض
سلیمانی)یش لە (سعودیە) ئەم زیاد بوونە دەگێڕێتەوە بۆ بەكار هێنانی چەوری و شەكرەمەنی بە راددەیەكی زۆر لە كاتی رۆژوودا, و هەروەها بەهۆی جووڵەی خێرای چەوری هەڵگیراو لە شانە
چەورییەكاندا لە لەشدا و زیاد بوونی دروست كردنی كۆلیسترۆڵی ناوخۆیی لە لەشدا.
لەوانەیە ئەم زیاد بوونەش هەر بەسوود بێت لەبەر ئەوەی كۆلیسترۆڵا دەچێتە پێكهاتەی دیواری خانە نوێكانەوە, و هەروەها خانەكانی كوێرە رژێنەكانیش هۆرمۆنە (ئیسترۆیدییەكان)ی لێوە
دروست دەكەن كە زۆر گرنگن بۆ لەش, هەروەها لەوانەشە كە زیادبوونی رێژەی پرۆتینی چەوری چڕی نزم یارمەتیدەر بێت لە چارەسەری نەخۆشی بەرز بوونەوەی رێژەی كۆلیسترۆڵ لە خوێندا,
ئەویش بە كاریگەریی خاوكەرەوەی لەسەر ئەو خانانەی كە كۆلیسترۆڵ دروست دەكەن, ئەویش بەهۆی میكانیزمێكەوە كە پێ‌ی دەووترێت كۆنترۆڵی پێچەوانەوە
(Feed back Mechanism) و لە پاش ماوەیەك لە رۆژووی نموونەیی, كە تێیدا جووڵە و چالاكی ئاسایی ئەنجام بدرێت, و رۆژووەوان پابەند بێت بە خۆراكی ئاسایی و دوور لە چەوریی
حەیوانی زۆر, هەروەها ئەم زیاد بوونەی پرۆتینی چەوری سوودبەخشە بۆ خێرایی و بەهێزی وەڵامە بەرگرییەكان لە لەشدا و بەرگری لەش بۆ نەخۆشی زیاد دەكات و چالاك دەبێت.
هەروەها (الحازمی) لە كاریگەریی رۆژووی كۆڵییەوە لەسەر پێكهێنەرە سەرەكییەكانی خوێن, كە تێبینی كاریگەرییەكی گرنگی نەكرد لە هیمۆگڵۆبینی خوێندا, و لە پێوانەكانی خڕۆكە سوورەكانی
خوێن, بەڵام تێبینی كەم بوونی راددەی ئاسنی كرد لە پلازمای خوێندا, و هەروەها توانای گشتی بەندكردنی ئاسنیش كەم بووەوە (Total Iron Binding capacity), كە ئەمەش وەك
توێژەرەوەكە دەڵێت: ئەوە دەسەلمێنێت كە ئاسنی هەڵگیراو لەكاتی رۆژوودا سەرف ناكرێت, هەروەها د. سكۆت (Scott) لە ساڵی 1981دا سەلماندی كە گۆڕانكاری روونادات لە خڕۆكە سپییەكانی
خوێن, و لە خێرایی نیشتندا لە كاتی رۆژوودا.
لێرەوە بەگشتی دەتوانین بڵێن كە پێكهێنەرە كیمیایی و فیسیۆلۆژییەكانی خوێن وەك (د. ریاض سلیمانی) دەڵێت: گۆڕنكارییەكی گەورەیان تێدا روونادات, و ئەگەر بشبێت ئەوا كەمە و زۆر بە ئاسانی
دەگەڕێتەوە بۆ راددە ئاسایییەكەی, هەروەها توێژینەوەیەكی نوێ كاریگەریی بەسوودی رۆژووی سەلماند لەسەر ئاستەكانی جۆرەكانی پێشی پرۆتینە چەورییەكان و پرۆتینی چەوری خۆی لە
پلازمادا (apo AI, apo B & LP AI), توێژینەوەكە لەسەر (32) پیاوی تەندروستی پێگەیشتوو ئەنجامدرا, ئاستی ئەم ماددانەی خوارەوە لە پلازمای خوێنیاندا لە هەموو هەفتەیەكی مانگی
رەمەزاندا دەپێوران, ماددەكان ئەمانە بوون:
(apolipoprotiens, apolipoprotien AI (Apo AI), apo B, apo AIV)هەروەها گەردەكانی پرۆتینی چەوریش (Lipoprotien) هەموو هەفتەیەكی رەمەزان
دەپێوران, و ئەنجامەكان بەروارد كران لەگەڵا پێوانەكانی پێش و دوای رەمەزان, سەلمێنرا كە رۆژووی ئیسلامی بە شێوەیەكی بەرچاو راددەی (Apo B) لە پلازمادا دادەبەزێنێت.
بەڵام بەشێوەیەكی بەرچاو (Apo AI) بەرز دەكاتەوە بە بەراورد لەگەڵ ماوەی پێش رۆژوودا, راددەی زیاد بوونی (Apo AI) لە رۆژی 29ی رەمەزاندا گەیشتە (11.8%), كە ئەمە زۆر سوود بەخشە چونكە وەك پێشتر باسمان كرد كە پێشینەی پرۆتینە چەورییەكان لە جۆری (A) پارێزەرن لە تووش بوون بە رەقبوونی خوێنبەرەكان و جەڵتەی دڵ.
ئەگەر سەیری لیستی ئەو خواردنانە بكەین كە لە كاتی رۆژوودا لەم توێژینانەوەدا بەكارهاتووە و بینراوە كە لەلایەن رۆژووەوانانەوە بەكاردێت بەگشتی: دەبینین كە بە پلەی یەكەم پشت بە
كاربۆهیدراتەكان دەبەستێت وەك سەرچاوەی سەرەكی ووزە (14% لە كۆی گشتی ووزە), بەڵام پرۆتینەكان تەنها (4% لە ووزەی گشتی) و پشت بە چەورییەكان نابەستێت (تەنها 7% لە كۆی
گشتی ووزە) بە بەراورد بە خواردنی ئاسایی بەكارهاتوو لەلایەن مرۆڤەكانەوە بە درێژایی ماوەكانی تری ساڵ, خواردەمەنییە چەورەكەی دەوڵەمەندە بە ترشە چەورییە تاكەكان و فرەكان كە ناتێرن,
بە بەراورد بە ترشە چەورییە تێرەكان كە لە كاتی رەمەزاندا كەم دەكەن لە خۆراكدا.
شیكاری چەورییەكانی (LP AI:AII, LP AI) لە پلازمای خوێندا دەریخست كە ئاستەكانی (LP AI:AII) نەگۆڕان بەڵام ئاستی (LP AI) بەشێوەیەكی تێبینی كراو زیادی كرد لە
كۆتایی مانگی رۆژوودا, ئەم دۆزینەوانە دەریانخست كە هەڵس و كەوت و عاداتی خواردن لە كاتی مانگی رۆژوودا كاریگەرییەكی بەسوودی هەیە لەسەر كرداری نواندنی خۆراك بۆ پرۆتینە
چەورییەكان لە پلازمای خوێندا, كە دووبارە دووپاتی ئەوەی كردەوە كە ئەم كردارە دەتوانێت یارمەتی خۆپاراستن بدات لە نەخۆشییەكانی دڵ و بۆرییەكانی خوێن.
هەروەها رۆژوو بە چەند شێوازێك و چەند رێگایەك دەبێتە هۆی زیاد كردنی رێژەی خوێن بەرهەمهێنانی خڕۆكە سوورەكانی خوێن, لە توێژینەوەیەكی نوێ‌دا كە لەلایەن (د. های) یابانییەوە
ئەنجامدرا تاقی كردنەوە لەسەر 101 كەسی تووشبوو بە كەمخوێنی ئەنجامدرا, ئەویش بە رۆژوو گرتن بۆ ماوەی 1مانگ, لەگەڵ بەكارهێنانی رژێمێكی خۆراكی دیاری كراو, پاش تەواو بوونی
ماوەكە كاتێك شیكاری خوێن بۆ بەشدار بووەكان ئەنجامدرایەوە بینرا كە 93كەسیان خوێنیان بە رێژەیەك زیادی كردووە, جا ئەگەر بە بڕێكی كەمیش بێت, تەنها 8كەسیان نەبێت كە خوێنیان زیادی
نەكرد.
كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر هەندێك لە پێكهاتەكانی خوێن لە كەسانی تەندروستدا
لە توێژینەوەیەكدا كە لە بەشی كیمیا لە زانكۆی (بەنجاب) لە سەرەتای ساڵی 1996 (مانگەكانی كانوونی دووەم و شوبات)دا ئەنجامدرا, و ساڵی 1998 لە گۆڤاری ناوخۆیی بۆ توێژینەوەكانی
رۆژووی مانگی رەمەزاندا بڵاوكرایەوە, كاریگەریی مانگی رەمەزانی دەرخست لەسەر ئاستەكانی: گلوكۆز و چەورییەكان و پرۆتینەكان و یۆریا و ترشی یۆریك لە پلازمای خوێنی چەند خۆبەخشێكی
تەندروستی ئافرەت, كە ژمارەیان (26) كەسی عازەب (شونەكردوو) بوون, تەمەنیان لە نێوان (22-23) ساڵدا بوو و دانیشتووی بەشی ناوخۆیی زانكۆ بوون, خۆبەخشانە بەشدارییان لەم
توێژینەوەیەدا كرد و هەموویان هەمان جۆری چالاكی وەرزشییان ئەنجام دەدا, ناوەندی كاتی رۆژوو گرتنیان (12 سەعات) بوو و پلەی گەرمی دەوروبەریان لە نێوان (15-22) پلەی سەدیدا بوو.
نموونە لە خوێنیان وەرگیرا لە رۆژی یەكەم و 26ی رەمەزان, و ئاستی ئەو ماددانەی پێشتر ئاماژەمان پێ‌دا پێوانە كرا لە خوێنیاندا, و ئاكامەكەی بەم شێوەیە بوو:
تێبینی كاریگەریییەكی گرنگ و بەرچاوی رۆژووی رەمەزان نەكرا لەسەر ئاستی زوربەی ئەو پێكهاتە كیمیایییانە, بەڵام بەهەر حاڵا ئاستی یۆریا كەمێك بەرز بووەوە كە هیچ جۆرە ناڕەحەتییەك یان
نیشانەیەكی تێدا دروست نەكردن, هەروەها بڕی چەوری سیانی گلیسرۆڵیش زیادی كرد, بەڵام كۆلیسترۆڵی گشتی و كۆلیسترۆڵی چڕی نزم بڕەكەیان لە پلازمای خوێنیاندا بە شێوەیەكی بەرچاو
دابەزی, بەڵام لە سنووری رێژەی فیسیۆلۆژیدا دەرنەچوو, بەرز بوونەوەی یۆریا هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئاو نەخواردنەوە و ووشك بوونی لەش, بەرز بونەوەی سیانی گلیسرۆڵیش دەگەڕێتەوە
بۆ شیبوونەوەی چەورییەكان, بەڵام دابەزینی كۆلیسترۆڵی گشتی و كۆلیسترۆڵی چڕی نزم كاریگەرییەكی سوودبەخشی رۆژووی رەمەزانە, ئەنجامەكانی ئەم توێژینەوەیە ئاماژە بۆ ئەوە ئەوە دەدەن
كە رۆژووی رەمەزان زۆر سەلامەت و بێ‌زیانە بۆ خەڵكانی ئاسایی و تەندروست.
هەروەها رۆژووی رەمەزان بووە هۆی زیاد بوونێكی بەرچاو لە كۆلیسترۆڵی چڕی نزمدا, لە توێژینەوەیەكی نوێ كە لە ساڵی 1997دا لە كۆلیژی زانست لە (الدار البیضاء)ی ووڵاتی (مەغریب) و
پەیمانگای (لایلی) لە (فەرەنسا)دا ئەنجامدرا, لەلایەن (أحمد الدوانی و نصرالدین فالیبم و عبدالله بن سلیمان و جیان میتشیل لیسیرف و رشید صایل)ەوە ئەنجام درا, ئەم توێژینەوەیە لەسەر (32)
كەسی تەندروستی پێگەیشتوو كرا, ئەنجامەكانی بەم شێوەیە بوو:
كەمبوونێكی ئاشكرای گرنگ و سوودبەخش لە كۆلیسترۆڵی گشتی و سیانی گلیسرۆڵ لە پلازمای خوێندا روویدا, كە گەیشتە (30%) لە كاتی مانگی رەمەزاندا بە بەراورد بە كاتی پێش رۆژوو, لە
كۆتایی مانگی رەمەزاندا زیاد بوونێكی ئاشكرا لە كۆلیسترۆڵی چڕی بەرزی (HDL)ی پلازمای خوێندا روویدا, كە گەیشتە رێژەی (14.3%) و پاش مانگێكیش لە رەمەزان هەر بەو بەرزییە
مایەوە, لە بەرامبەر ئەمەدا كەم بوونێكی ئاشكرا لە كۆلیسترۆڵی چڕی نزم (LDL) روویدا, كە گەیشتە رێژەی (11.7%) و بەم نزمییە مایەوە پاش مانكێكیش دوای رەمەزان, هەروەها كێشی
لەشیش بە رێژەی (2,6%) دابەزی لە كۆتایی مانگی رەمەزاندا, خواردنی ترشە چەورییە تێرەكانیش لە رەمەزاندا كەم بووەوە, و لەژێر چەند بارێكی تایبەتی و هەڵس وكەوتی تایبەتی ئەو
كەسانەی كە توێژینەوەكەیان لەسەر كرا, تێبینی كاریگەرییە بەسوودەكانی رۆژووی مانگی رەمەزان كرا لەسەر چەورییەكان و چەورییە پرۆتینییەكان لە پلازمای خوێندا.
رۆژوو و هۆرمۆنەكانی ئافرەت
(د.حسن نصرت) و (د.منصور سلیمان) لە زانكۆی (شا عبدالعزیز) ساڵی 1987 توێژینەوەیەكیان سازدا لەسەر كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر ئاستی (پرۆجیستیرۆن) و (پرۆلاكتین) لە
پلازمای خوێندا, ئەویش بۆ چەند ئافرەتێكی تەندروست ئەنجامدرا كە تەمەنیان لە نێوان (22-25) ساڵدا بوو, بە مەبەستی دیاری كردنی كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر فیسیۆلۆژی وەچە
خستنەوە لەلای ئافرەت.
ئەنجامەكان دەریانخست كە 80%ی ئەو ئافرەتانە ئاستی پرۆلاكتین (كە هۆرمۆنی زیاد كردنی دەردانی شیرە لە ئافرەتی شیردەردا و وەچە خستنەوەش رادەگرێت) لە پلازمای خوێنیاندا دابەزیوە,
بەڵام ئاستی پرۆجیستیرۆن نەگۆڕا, هەردوو توێژەرەوەكە ئامۆژگاری ئافرەتی شیردەریان بە رۆژوو شكاندن كرد (لێرەدا حیكمەتی شەرعی پیرۆزمان بۆ دەردەكەوێت كە بواری داوە بە ئافرەتی
شیردەر كە رۆژوو نەگرێت).
ئەم توێژینەوەیە دووپاتی گرنگی رۆژوو گرتن دەكاتەوە بۆ چارەسەری نەزۆكی لە ئافرەتدا كە هۆكارەكەی بریتی بێت لە زیاد بوونی هۆرمۆنی (پرۆلاكتین), چونكە بەهۆی رۆژووەوە رێژەكەی كەم
دەكات و ئەو ئافرەتە دەگەڕێتەوە بۆ باری ئاسایی خۆی لە وەچە خستنەوەدا.
رۆژوو و نەخۆشەكانی كۆئەندامی میز
(د. فاهم عبدالرحمن) و هاوڕێكانی لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی (اڵازهر) ساڵی 1986 توێژینەوەكیان لەسەر كاریگەریی رۆژووی رەمەزان ئەنجامدا لەسەر كاری گورچیەكان لە خەڵكی ئاسایی و
لەلای هەندێك لەو كەسانەش كە نەخۆشی كۆئەندامی میزیان هەیە, بە تایبەتی نەخۆشی دروست بوونی بەردی گورچیلە (Renal Calculi), ئەم توێژینەوەیە 10 كەسی تووش بوو بە نەخۆشی
گورچیلە و 15 نەخۆشی تووش بوو بە بەردی گورچیلە و 10 كەسی ئاساییشی گرتەوە بە مەبەستی بەراورد كردن, لە هەردوو كاتی رۆژوو و بەربانگدا نموونە لە میزی ئەو كەسانە وەرگیرا و
شیكاری لەسەر كرا بۆ زانینی رێژەی كالیسیۆم و صۆدیۆم و پۆتاسیۆم و یۆریا و كریاتینین و ترشی یۆریك تێیدا, ئەنجامی كاریگەریی رۆژوو لەسەر ئەم توخمانە بەم شێوەیە بوو:
كەم بوونێكی گرنگ لە بڕی میزدا روویدا, لەگەڵا خەست بوونیدا لەلای هەموو ئەو گرووپانەی كە توێژینەوەكە گرتنییەوە, هەروەها گۆڕانكاری كەمیش لە پێكهاتەكانی پلازمای خوێندا روویدا لە
ماددەكانی: كالیسیۆم و صۆدیۆم و پۆتاسیۆم و ترشی یۆریك و كریاتینین و یۆریا لەلای هەموو بەشداربوواندا, زیادبوونێكی كەم لە كالیسیۆمی میز روویدا لە هەموواندا, و زیادبوونێكی زۆر كەمیش
لە بڕی یۆریا و ترشی یۆریك لە هەموواندا, گۆڕنكارییەكی زۆر كەم لە بڕی صۆدیۆم و پۆتاسیۆم لەلای تەندروستەكان روویدا, هەروەها لە كریاتینینی میزدا لەلای نەخۆشەكان, ئەمە لەگەڵ زیاد
بوونێكی گەورە لە سۆدیۆم و پۆتاسیۆم لەلای هەندێك لە نەخۆشەكان, و زیاد بوونێكیش لە رێژەی كریاتینینی میز لەلای تەندروستەكان.
لێرەوە دەركەوت كە ئەو گۆڕانكارییەی روویدا لە توخمەكانی پلازمای خوێندا لەلای هەموو ئەو گرووپانەی كە توێژینەوەكە گرتنییەوە زۆر كەم و بێ‌گرنگی بوون, بەڵام ئەو گۆڕانكارییانەی كە
روویدا لە پێكهاتەكانی میز لە كاتی رۆژوودا رێگرە لە دروست بوونی بەردی گورچیلە, ئەویش لەبەر كەمبوونی كالیسیۆم لە میزدا و زیاد بوونی صۆدیۆم و یۆتاسیۆم, بە تایبەتی لەو كەسانەدا
روویدا كە بەردی گورچیلەیان هەبوو و لەوانەشدا كە نەخۆشی كۆئەندامی میزیان هەبوو.
لێرەوە توێژەرەوەكان گەیشتنە ئەوەی كە رۆژوو كاریگەریی سەلبی لەسەر ئەو نەخۆشانە نەبوو كە توێژینەوەكە گرتنییەوە, كە یان ناڕەحەتی دروست بوونی بەردی گورچیلەیان هەبوو یان
نەخۆشی تری كۆئەندامی میزیان هەبوو, ئەمە لەگەڵا ئەو كاریگەرییە گرنگەی رۆژوو كە لەوانەیە رێ لە دروست بوونی بەردی گورچیلە بگرێت, ئەمەش بە پێچەوانەی ئەو بۆچوونەیە كە لەلایەن
پزیشكان و خەڵكی تر باوە, با بشزانین كە خەستیی جۆریی میز دەگەڕێتەوە بۆ زیادبوونی دەردانی ماددەی یۆریا (كە 80%ی ماددە تواوەكانی ناو میز پێكدێنێت), ئەم یۆریایەش ماددەیەكی وەك
كەتیرە وایە كە یارمەتی نەهێشتنی نیشتنی ئەو خوێیانە دەدات كە بەردی رێڕەو و بۆرییەكانی كۆئەندامی میز دروست دەكەن.
هەروەها (د.قادر) و هاوڕێكانی لە (سعودیە) ساڵی 1988 توێژینەوەیەكیان لەسەر ئەو نەخۆشانە ئەنجامدا كە لەسەر ئامێری شتنەوەی گورچیلەكان (غسیل الكلی Renal Dialysis) دەژین
بە بەردەوامی, كە ئەمانە رەمەزان بەڕۆژوو دەبوون, سەلماندیان كە هیچ جۆرە گۆڕانكارییەكی ئەووتۆ روونادات لە رێژەی یۆریا, و كریاتینین, و صۆدیۆم, و بایكاربۆنات, و فۆسفۆر و
كالیسیۆمدا, بەڵام بینییان كە بەرز بوونەوەیەكی بەرچاو لە رێژەی پۆتاسیۆم لە خوێنیاندا روودەدات, هەروەها سكۆت (Scott) بە هەمان شێوە سەلماندی كە گۆڕانكارییەكی ئەووتۆ لە یۆریا و
كریاتینین لە كاتی رۆژوودا روونادات.
رۆژوو و هۆرمۆنە چالاك كەرەكان
(د. صباح الباقر) و هاوڕێكانی لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی (شا سعود) لە (سعودیە) لە ساڵی 1990دا توێژینەوەیەكیان ئەنجام دا لەسەر كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر هۆرمۆنە چالاك
كەرەكانی وەك: پرۆلاكتین, ئینسۆلین و كۆرتیزۆڵ.
پێوانەی ئاستەكانی (پرۆلاكتین, ئینسۆلین و كۆرتیزۆڵا) لە كاتژمێر 9ی بەیانی, 4ی عەسر, 9ی شەو, و 4ی بەیانی لەلای 7كەسی تەندروست وەرگیرا لە كاتی رۆژووی رەمەزاندا, دواییش
پێوانەی هاوشێوە بۆ هەمان ئەو كەسانە لە رۆژی ئاسایی دوای رەمەزاندا وەرگیرا, لەمانەوە تێبینی چەند گۆڕانكارییەكی گرنگ كرا لەم هۆرمۆنانەدا لەكاتی رۆژدا, لە رۆژە ئاسایییەكاندا تێبینی
ئەوە كرا كە ئاستی پرۆلاكتین لە كاتژمێر 4ی عەسردا بەرز دەبێتەوە, بەڵام جیاوازییەكی ئەووتۆ لە ئاستی ئەم هۆرمۆنە لە سێ كاتەكەی تردا تێبینی نەكرا, لەكاتی رەمەزاندا بینرا كە ئاستی
پرۆلاكتین گەیشتە لوتكە لە كاتژمێر 9ی شەودا ( ), و گەیشتە نزمترین ئاستی لە كاتژمێر 4ی بەیانیدا ( ), هۆرمۆنی ئینسۆلینیش لە رۆژی ئاساییدا بەرزترین ئاستی لە كاتژمێر 4ی عەسردا تۆمار
كرا ( ), بەڵام بەرزترین ئاستی لە كاتی رەمەزاندا لە كاتژمێر 9ی شەودا تۆمار كرا ( ), ئاستی زۆر نزمی ئینسۆلین لە كۆتایی رۆژی رۆژوودا لە كاتژمێر 4ی عەسردا تۆمار كرا, لە رۆژانی ئاساییدا
ئاستی كۆرتیزۆڵا لە كاتژمێر 9ی بەیانیدا گەیشتە لوتكەكەی ( ), و لەكاتژمێر 9ی شەودا دەگەیشتە نزمترین ئاستی ( ), بەڵام هیچ جۆرە گۆڕانكارییەكی بەرچاو تێبینی نەكرا لە ئاستەكانی كۆرتیزۆڵ
لە مانگی رەمەزاندا.
بە پشت بەستن بەو گۆڕانكارییە زۆر كەمەی لە ئاستەكانی كۆرتیزۆڵدا روودەدات, و هەروەها دابەزینی ئاستی پرۆلاكتین لە كاتژمێر 4ی عەسردا (واتە پاش 12 سەعات رۆژوو), ئەمە لە كاتی
مانگی رەمەزاندا و بە بەراوردكردنی بە رۆژانی ئاسایی كە رۆژووی تێدا نییە, توێژەرەوەكان گەیشتنە ئەو راستییەی كە رۆژووی رەمەزان بە هیچ جۆرێك بە كارێكی قورس و گران دانانرێت.
هەروەها خالیكو (Khaleque) و هاوڕێكانی لە ساڵی 1961دا لێكۆڵینەوەیان لەسەر ژمارەی خڕۆكە سپییەكانی خوێن لە جۆری ترش (Eosinophil) ئەنجامدا, وەك پێوەرێك بۆ پەستانی
دەروونی لەلای كۆمەڵێك لە خەڵكی لە پێش و دوای رۆژووی رەمەزان, بە تایبەتی لە رۆژی یەكەمی رۆژوودا, كە وا دانراوە گونجاوترین رۆژ بێت بۆ روودانی پەستان و تێكچوونی دەروونی, لە
ئەنجامی شیكارەكانی توێژینەوەكە دەركەوت كە گۆڕانكارییەكی ئەووتۆ روونادات لە ژمارەی ئەم ئەم خڕۆكە سپییانەدا, نە لە رۆژی یەكەم و نە لە رۆژەكانی دواتریشدا.
لەگەڵ ئەوەشدا كە سەلماوە ئەم جۆرە لە خڕۆكە سپییەكان لە كاتی پەستانی دەروونی و دەماریدا زیاد دەكەن, كە لێرەوە ئەوەمان بۆ دووپات دەبێتەوە كە رۆژوو بە هیچ شێوەیەك جۆرێك نییە لە
جۆرەكانی پەستانی دەماری و دەروونی كە وا لە خاوەنەكەی بكات تووشی هەر جۆرە تێكچوونێكی دەماری یان دەروونی بكات.
رۆژوو و خڕۆكە سوورەكانی خوێن
(د.محمد الحضرامی) كە كۆلیژی پزیشكی لە زانكۆی (شا عبدالعزیز) لە ساڵی 1988 توێژینەوەیەكی ئەنجامدا سەبارەت بە كاریگەریی رۆژووی مانگی رەمەزان لەسەر ژیانی خڕۆكە سوورەكانی
خوێن لە كاتی مانگی رەمەزاندا, ئەو كەسانەی كە خرانە ژێر ئەم لێكۆڵینەوەیە بریتی بوون لە (6 كەس)ی پێگەیشتووی ئاسایی, لەگەڵا 3 كەسی تردا كە نەخۆشی خڕۆكە سوورەكانیان هەبوو لە
جۆری خڕۆكەی داس شێوە(Sickle cell Anemia).
ئەم 9كەسە هەستان بە گرتنی رۆژووی رەمەزان, بڕی ئەو ماددە كرۆمە تیشكدەرەی كە لە تاقی كردنەوەكەدا بۆ دیاری كردنی تەمەنی خڕۆكە سوورەكان بەكارهێنرا, ( ) لەلای كەسە ئاسایییەكان لە
كاتی رەمەزاندا بۆ ماوەی (25-40) رۆژ بوو, و لەلای نەخۆشەكان بۆ ماوەی (10-12.5) رۆژ بوو.
هیچ جۆرە گۆڕانكارییەكی ئەووتۆ تێبینی نەكرا لە خڕۆكە سەرەتایییەكانی خوێندا (كە خڕۆكەی سووری پێنەگەیشتوون Reticulocytes), هەروەها قەبارەی خڕۆكەكانیش بە ئاسایی مایەوە
و گۆڕانكاری بەسەردا نەهات, و رێژەی خەستیی (هیمۆگڵۆبین Hemoglobin)یش لەناو خڕۆكەكاندا بە ئاسایی مایەوە, ئەو ژمارانەی پێشوو هەمان ئەو ئەو ژمارانە بوون كە لە كەسە
رۆژوو نەبووەكانەوە دەست كەوت بە هەردوو كۆمەڵە تەندروست و نەخۆشەكانیشەوە, ئەم توێژینەوەیە لەسەر ئەو خۆبەخشانە گەیشتە ئەو راستییەی كە رۆژوو هیچ جۆرە كاریگەرییەكی خراپ و
نێگەتیڤانەی نییە لەسەر توانای خڕۆكە سوورەكانی خوێن بۆ مانەوە و هەستان بە كارەكانیان, تەنانەت لەو كەسانەشدا كە نەخۆشی خڕۆكە سوورەكانیان هەیە وەك حاڵەتی خڕۆكەی شێوە داسی
(Sickle cell Anemia), كە هیچ جۆرە بیانویەك نییە بۆ ئەوەی رۆژووی رەمەزان نەگرن.
رۆژوو و مەیینی خوێن
(د. جلال ساعور) پرۆفیسۆری نەخۆشییەكانی هەناو لە نەخۆشخانەی (شا فەیصەڵ)ی پسپۆڕیی لە (سعودیە) ساڵی 1990 توێژینەوەیەكی ساز كرد سەبارەت بە كاریگەریی رۆژوو لەسەر ئەو
كەسانەی نەخۆشی دڵیان هەیە و دەرمانی دژە مەیینی خوێن بەكار دێنن, ئەم پزیشكە كورتەیەكی دەربارەی توێژینەوەكەی نووسیوە كە تێیدا دەڵێت:
زوربەی هەرە زۆری موسوڵمانان هەموو ساڵێك لە رەمەزاندا بەڕۆژوو دەبن, بەهۆی ئەم رۆژووەوە گۆڕانكاری گەورە روودەدات لە چالاكی لاشەیی و شێوازەكانی نوستن لەلای موسوڵمانان, ئەمە و
بێجگە لە گۆڕانكاری لە كاتەكانی خواردن و خواردنەوە, و جۆرەكانیان, و بڕەكانیاندا روودەدات, لێرەوە لەوانەیە وا تێ‌بگەین كە رۆژوو كایگەرییەكی سەلبی هەبێت لەسەر توانای لەش بۆ كۆنترۆڵ
كردن و نەهێشتنی مەیینی خوێن, ئەویش بەهۆی لەدەست دانێكی رێژەیی شلەمەنییەكانی لەش, و كەمبوونەوەی ئەرك و كاری دڵا, و زیاد بوونی هیلاكی لەش, و لینج بوونی خوێن,ئەمانە بێجگە لەو
گۆڕانكارییانەی كە بەسەر توانای مژینی دەرمانەكان و سوود لێ‌وەرگرتنیاندا دێت.
لە توێژینەوەكەدا لە ماوەی نێوان ساڵانی (1981-1985)دا (289) نەخۆش پشكنینیان بۆ ئەنجامدرا لە كلینیكی رێگرتن لە مەیینی خوێن لە نەخۆشخانەی (شا فەیصەڵ)ی پسپۆڕیی, (247)
نەخۆشیان دەرمانی دژی مەیینی خوێنیان وەردەگرت بەهۆی نەخۆشی دڵا كە هەیانبوو, و (42) كەسی تریان بەهۆی حاڵەتی مەیینێكی زۆری خوێنبەرەكانیان كە هەیانبوو دەرمانی دژە مەیینیان بەكار
دەهێنا لەگەڵ بوونی یان نەبوونی گیرانی خوێنبەرەكانی سییەكانیانەوە.
لە ماوەی چارەسەریاندا (واتە 4 ساڵا) (106) كەس لەو نەخۆشانە كۆی گشتی (309) مانگی رەمەزان بەڕۆژوو بوون, و (183) كەسەكەی تریان كۆی (594) مانگی رەمەزان بەڕۆژوو
نەبوون•, ئەوەی تێبینی كرا ئەوە بوو كە كاریگەرییە لاوەكییەكانی گیرانی جەڵتەیی خوێنبەرەكان و خوێن بەربوون لە هەردوو گرووپەكەدا وەك یەك بوو, كە ناوەندی ئەو بڕی دەرمانی
(وارفارین Warfarin)ەی كە پێویستە بۆ دروست كردنی باشترین كاریگەریی دژە مەیین و رێگر لە دروست بوونی جەڵتە لە مانگی رەمەزاندا لە هەردوو گرووپەكەدا وەك یەك بوو: واتە
(6.5±2.1 میللیگرام) بەرامبەر بە (6.7±2.2 میللیگرام).
لە ساڵی (1986)ەوە ئەم پزیشكە ئامۆژگاری ئەو نەخۆشانەی كە دەرمانی دژە مەیین لەرێ‌ی دەمەوە بەكاردێنن بەوە دەكات كە هیچ جۆرە زەرەرێك نییە بۆیان ئەگەر مانگی رەمەزان بەڕۆژوو ببن,
كە لەم ماوەیەدا (277) نەخۆش لەوانەی كە زمانەی دڵیان بۆ گۆڕڕا بوو هەستان بە بەڕۆژوو بوونی كۆی (1054) مانگ, كە لەسەر هیچ كەسێكیان لەم ماوەیەدا كاریگەرییە لاوەكییەكانی گیرانی
جەڵتەیی خوێنبەرەكان پەیدا نەبوو.
رۆژوو و نەخۆشی شەكرە
(د. ریاض سلیمانی) و هاوڕێكانی لە كۆلیژی پزیشكی نەخۆشخانەی (شا خالد)ی زانكۆیی لە (سعودیە) هەستان بە توێژینەوەیەك لە ساڵی 1990دا لەسەر كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر
كۆنترۆڵ كردنی نەخۆشی شەكرە لەلای (47) نەخۆش لەوانەی كە نەخۆشی شەكرەیان هەبوو (لە جۆری دووەم)•, و لەلای كۆمەڵێك خەڵكی تریش كە ئەم نەخۆشییەیان نەبوو, لەلای هەردوو
گرووپەكە ئەم شتانە دیاری كران و شیكارییان بۆ كرا: كێشی لەش, بڕی پرۆتینی شەكردار, و هیمۆگلۆبینی شەكرداری خوێن, لە پێش رەمەزان و یەكسەر دوایی كۆتایی رەمەزان بۆ هەردوو
گرووپەكە سازكرا.
پێوانەی پرۆتینی شەكردار (البروتین السكری Glycosylated Protein) لەلای 9نەخۆشی شەكرە كرا, و تێبینی ئەوە كرا كە هیچ جۆرە گۆڕانكارییەك لە كێشی ئەو نەخۆشانەدا رووی
نەدا, كە پێش رەمەزان (12.8±75.2) بوون, و دوای رەمەزان (12.4±75.1) بوون, هەروەها هیچ گۆڕانكارییەكی ئەووتۆش بەسەر هیمۆگڵۆبینی شەكرداردا
(Glycosylated Hemoglobin) نەهات, كە پێش رەمەزان بڕەكەی (10.9±3.1) بوو بەرامبەر بە (10.5±2.8) میللیگرام لە 100 میللیلیتردا دوای رەمەزان, هەروەها
گۆڕانكاریش لە بڕی پرۆتینی شەكرداردا (Glycosylated Protein) رووی نەدا, كە پێش رەمەزان (1.19±0.35) بوو بەرامبەر بە (1.17 ± 0.39) میللیگرام لە 100 میللیلیتردا
پاش تەواو بوونی رۆژووی رەمەزان.
بەڵام لەو گرووپەدا كە ئەندامەكانی نەخۆشی شەكرەیان نییە, تێبینی دابەزینێكی گرنگ كرا لە كێشیاندا لە كاتی رۆژوودا (74.2 ± 10.4) كغم, بەرامبەر بە (72.5 ± 10.2) كغم, بەڵام هیچ
گۆڕانكارییەكی ئەووتۆ لە هیمۆگڵۆبینی شەكرداردا (Glycosylated Hemoglobin) رووی نەدا.
توێژەرەوەكان لێرەوە گەیشتنە ئەو ئەنجامەی كە رۆژووی مانگی رەمەزان هیچ جۆرە لەدەست دانێكی گرنگ لە كێشی لەشدا دروست ناكات, و كاریگەرییەكی ئەووتۆی خراپی نییە لەسەر كۆنترۆڵ
كردنی نەخۆشی شەكرە لە جۆری دووەم.
(د. ئۆلفۆنشۆ Olufonsho) و هاوڕێكانی لە كۆلیژی پزیشكی نەخۆشخانەی (شا خالد)ی زانكۆیی لە شاری (ریاض) لە ساڵی 1990دا هەستان بە دابەشكردنی فۆرمێكی زانیاری وەرگرتن
بەسەر (203) نەخۆشی شەكرەدا (89 نێرینە و 114 مێینە), ئەویش بە مەبەستی هەڵسەنگاندنی بۆچوونەكان, و كردار و چالاكییەكانیان لە مانگی رەمەزاندا.
تەمەنی زۆربەی ئەم نەخۆشانە لە نێوان (14 بۆ 18) ساڵدا بوو, زوربەی ئەو نەخۆشانە (89%) یان هەستان بە گرتنی رۆژووی رەمەزان, كەمترین رێژەی رۆژووگرتن (72%) لەناو ئەوانەدا
بوو كە تەمەنیان لە خوار (25) ساڵەوە بوو, تەنیا (12%)یان دانیان بەوەدا نا كە لە رەمەزاندا بڕێكی زۆرتر لە خۆراك دەخۆن, بەڵام ژمارەیەكی زۆرتریان (27%)یان ووتیان كە بڕێكی زیاتر لە
شیرینی بەكاردێنن, زیاتر لە سێ‌یەكیان (37%) ووتیان كە چالاكی لاشەیییان لە رەمەزاندا لاواز بووە, كە ئەم لاوازییە زیاتر لەلای ئەو كەسانە بوو كە رۆژووی رەمەزانیان نەگرت (61%) وەك
لەوانەی بەڕۆژوو دەبوون (35%), رێژەیەكی زۆریان (59%) باسی ئەوەیان كرد كە تەندروستییان لە مانگی رەمەزاندا باشتر بووە, كە تەنها رێژەیەكی كەمیان (6.5%)یان سەردانی
نەخۆشخانەیان كرد بەهۆی حاڵاتی كوتوپڕەوە, و تەنیا (5%)یان بەهۆی شەكرەوە لە نەخۆشخانە داخڵا كران و خەوێنران.
بەڵام لەلای ئەوانەی كە بەڕۆژوو نەبوون ئەنجامەكانیان كەمتر دڵخۆشكەر و باش بوو, چونكە تەنیا (10%)یان باسی باش بوونی تەندروستییانیان كرد, و رێژەی سەرانی نەخۆشخانە بەهۆی
حاڵاتی كوتوپڕییەوە لەلای ئەمان بەرز بوو (15%), و رێژەی داغڵا بوون لە نەخۆشخانە بەهۆی شەكرەوە لەلای ئەمان گەیشتە (15%), بیروبۆچوونێكی باو هەبوو لەلای (75%)ی نەخۆشەكان
كە رۆژووی مانگی رەمەزان دەبێتە هۆی باشتر بوونی تەندروستی, كە ئەم بۆچوونە زیاتر لەلای ئەو نەخۆشانە بەهێز بوو كە مانگەكە بەڕۆژوو بوو بوون (80%)یان, بەرامبەر بەو نەخۆشانەی
كە بەڕۆژوو نەبوون كە تەنیا (26%)یان وایان دەووت.
ئەم لێكۆڵینەوەیە دەریخست كە زوربەی ئەوانەی نەخۆشی شەكرەیان هەیە حەزدەكەن رەمەزان بەڕۆژوو ببن و باوەڕیان وایە كە رۆژوو كاریگەرییەكی باش و ئیجابییانەی هەیە لەسەر
نەخۆشییەكانیان.
د. باربەر (Barber S. G.) و هاوڕێكانی ساڵی 1979 لە زانكۆی (بێرمینگهام) لە (بریتانیا) سەلماندیان كە گۆڕانكارییەكی كەم هەیە لە كۆنترۆڵكردنی نەخۆشی شەكرە لەلای ئەو
موسوڵمانانەی كە رەمەزان بەڕۆژوو دەبن, و ژمارەی ئەوانەیان كە سەردانی كلینیكەكانی شەكرە دەكەن كەم بووەوە, و بە هیچ شێوەیەك ژمارەی ئەوانەی كە نەخۆشی شەكرەی بەرز و كۆنترۆڵ
نەكراویان هەیە و لە نەخۆشخانەدا دەهێڵرێنەوە لە مانگی رەمەزاندا زیادی نەكرد.
(د. خوقیر) و هاوڕێكانیشی ساڵی 1987 هەستان بە توێژینەوەیەك كە (53) نەخۆشی شەكرەی گرتەوە, (20) كەسیان پشتیان بە (ئینسۆلین) دەبەست بۆ چارەسەر و (32)یان پشتیان
پێ‌نەدەبەست, بینرا كە 15 نەخۆشیان –لەوانەی پشت بە ئینسۆلین نابەستن, بەڵام هەر بە ئینسۆلین چارەكران- كێشیان دابەزی و رێژەی شەكر (Glucose Levels) لە لەشیاندا دوای
رۆژوو دابەزی لەچاو ئەو رێژەیەی پێش رۆژوو گرتن هەیان بوو, هەروەها بڕی ئەو (ئینسۆلین)ەی ئەمان بەكاریان دەهێنا (10%) كەمتری كرد لە رێژەی ئاسایی لەلای ئەوانەی پشت بە
(ئینسۆلین) دەبەستن بۆ چارەسەر, كێشی 7 كەسیشیان كەمی كرد.
بەڵام رێژەی شەكر لەلای ئەوانەی تری گرووپەكە زیادی كرد, هەربۆیە توێژەرەوەكان ئامۆژگاری ئەو نەخۆشانەیان كرد (واتە ئەوانەی كە پشت بە ئینسۆلین دەبەستن) كە چاودێرییەكی تایبەتییان
بۆ بكرێت ئەگەر وویستیان رۆژەكانی هەموو مانگەكە بەڕۆژوو ببن.
بەڵام ئەو نەخۆشانەی شەكرەیان هەیە و ئامۆژگاری دەكرێن بەوەی كە بەڕۆژوو نەبن توێژینەوەی (هەڵسەنگاندنی تەواو) دیاری كردوون, كە لەلایەن (د. ریاض سلیمانی) و هاوڕێكانی پێ‌ی
هەستان لە ساڵی 1998 لەسەر (نەخۆشەكانی شەكرە و رۆژووی رەمەزان), كە ئەمانەی خوارەوەن:
1-ئەو نەخۆشانەی مەترسی زیاد بوونی تەنە كیتۆنییەكانیان هەیە لەخوێنیاندا (Prone to Ketosis).
2-ئەو نەخۆشانەی كە بەرز و نزمیی زۆر و گۆڕانكاری خێرایان هەیە لە رێژەی گلوكۆز لە خوێنیاندا.
3-ئافرەتی دووگیان (سكپڕ).
4-ئەو منداڵە ووردانەی نەخۆشی شەكرەیان هەیە.
5-ئەو كەسانەی كە شەكرەیان هەیە و دووچاری كاریگەریییە نەخۆشییە خەتەرناكەكانی (موزاعەفاتەكانی) بوون وەك: سست بوونی گورچیلەكان (الفشل الكلوی) و سنگە كوژە (الژبحە الصدریە).
6-ئەو نەخۆشانەی تر كە شەكرەیان هەیە و نەخۆشی خەتەرناكی تریان هەیە, وەك: ژەهراوی بوونی خوێنی زۆر (التسمم الدموی الشدید Sever Sepsis), یان سست بوونی خەست بووەوەی
دڵ (Congestive Heart Failure).
هەروەها توێژینەوە نوێ‌كان سەلمانوویانە كە: هیچ گۆڕانكاری نەخۆشی (پاپولۆجی) و موزاعەفاتی كلینیكی لەسەر ئەو نەخۆشانەی كە شەكرەیان هەیە و رۆژووی رەمەزان دەگرن روونادات, بە
تایبەتی لەم پێكهاتە و ئاوێتانەدا:
گلوكۆزی ناو خوێن, هیمۆگڵۆبینی (C. Peptide AIC), ئینسۆلین, (Frnco Seamine), كۆلیستڕۆڵ, چەوری سیانی گلیسرۆڵ, و كێشی لەش.
لەگەڵ ئەمەشدا دەبێت ئاگاداری ئەوە بین كە زۆر پێویستە ئەو نەخۆشانە گرنگی تەواو بدەن بە رێك خستنی بڕی دەرمانەكانیان, و بەردەوام بن لەسەر چالاكی رۆژانەیان, و رێك و پێك بن لە پابەند
بوون بە رژێمەكانی خواردنیانەوە, بە تایبەتی ئەو نەخۆشانەی كە ئینسۆلین بەكار دێنن.
ئێستاش با بە كورتی باسی: كاریگەریی رۆژوو بكەین لەسەر هەندێك لەو پێكهاتانەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێدان لەلای نەخۆشی شەكرە:
گلوكۆزی خوێن:
زوربەی نەخۆشەكان گۆڕانكارییەكی ئەووتۆ لە ئاستی گلوكۆز تێیاندا رووی نەدا, بەڵام لە هەندێك نەخۆشدا نزم بوونەوە و بەرز بوونەوە روویدا, كە ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ جۆری خۆراكی
بەكارهێنراو لەلایەن ئەو كەسانەوە, و ناڕێكییان لە بەكارهێنانی دەرماندا, و زۆر خواردنیان لەدوای رۆژوو شكاندن, یان كەم بوونەوەی چالاكی لاشەیییان, هیچ جۆرە كاریگەرییەكی توندی رۆژوو
لەسەر رێژەی گلوكۆز (بە زیاد بوون یان بە كەم بوون) لەم نەخۆشانەدا كە بەڕۆژوو دەبوون تۆمار نەكرا, مەگەر لە هەندێك كەسدا نەبێت كە زیادڕەوییان لە بەكار هێنانی دەرماندا دەكرد.
هیمۆگڵۆبینی (HB A1C):
بە گشتی گۆڕانكاری باش و بەرەو پێش چوون لە لێكۆڵینەوەكان دەربارەی ئاستی خەستیی هیمۆگڵۆبین (Glycated HB)دا روویدا, و هەروەها بڕی فرەكتۆز ئەمین, و ئینسۆلین, و
(C. Peptide), هیچیان گۆڕانكارییەكی ئەووتۆیان تێدا رووینەدا لە پێش و لە كاتی رۆژوودا.
زۆربەی نەخۆشەكانی شەكرە لە جۆری یەكەم و دووەم یان گۆڕانكاری تێیاندا رووی نەدا یان نوقسانییەكی كەم تێیاندا روویدا لە خەستیی كۆلیستڕۆڵی گشتی و چەوری سیانی گلیسڕۆڵدا.
زۆر بە دەگمەن لە كەسانی تەندروستدا زیادبوون روودەدات لە ئاستی كۆلیستڕۆڵا لە رەمەزاندا, و توێژینەوە تاقیكارییەكان سەلماندوویانە كە زیادبوونێكی كەم روودەدات لە ئاستی كۆلیستڕۆڵی چڕیی
بەرزدا لەلای ئەو كەسانەی كە نەخۆشی شەكرەیان هەیە و لە رەمەزاندا بەڕۆژوو دەبن (كە ئەمە كاریگەرییەكی سوودبەخشە وەك پێشتر باسمان كرد), تەنها یەك توێژینەوە باسی ئەوە دەكات كە زیاد
بوون روودەدات لە كۆلیسترۆڵی چڕیی نزمدا و كەمبوون لە كۆلیسترۆڵی چڕیی بەرزدا, كە ئەمە ئاماژە دەدات بۆ گرنگی كۆنترۆڵ كردنی فاكتەرە كاریگەرەكان لە نەخۆشی شەكرەدا, وەك: بڕەكانی
دەرمان, و رژێمی خواردن, و چالاكی لاشەیی, و جێگیر كردنی ئەم فاكتەرانە, بۆ ئەوەی ئاكامی ووردمان لەسەر كاریگەریی رۆژوو لەسەر چەورییەكاندا دەست كەوێت.
سەبارەت بە كاریگەریی رۆژوو لەسەر كریاتینین و ترشی یۆریك لە پلازمای خوێندا, و هەروەها ئاستی نایترۆجین یۆریا و پرۆتین و ئەلبۆمین و ئەنزیمەكانی ئەلانین و ئەسپارتەیت و ئەماینۆ
ترانسفیرەیز, هیچ كاریگەرییەكی بەرچاوی رۆژوو لەسەریان دەرنەكەوت, بەڵام زیاد بوونێكی زۆر كەم لە هەندێك لە پێكهاتە كیمیایییەكانی خوێندا روویدا, كە هۆكاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ووشك
بوونەوە و راهاتنی لەش بە كرداری نواندنی خۆراك و هیچ جۆرە كاریگەرییەكی كردارییان نییە.
كێشی لەش:
زوربەی لێكۆڵینەوەكان كەمبوونێكیان سەلماند لە كێشی لەشدا لە كەسانی ئاساییدا, كە لە نێوان (7.1كغم بۆ 7.3كغم)دا بوو, ئەم كەمبوونە لە كەسانی قەڵەودا زیاتر بوو وەك لە كەسانی ئاسایی یان
ئەوانەی كە كێشیان لە راددەی ئاسایی كەمترە, سەبارەت بەوانەی نەخۆشی شەكرەیان هەیە توێژینەوەكان جیاوازییان هەیە لە كەم كردنی كێشی ئەماندا, هەندێك لە توێژینەوەكان باس لە زیاد
بوونێكی كێش دەكەن بەڵام هەندێكی تریان نە زیاد بوون و نە كەم بوون باس ناكەن, كە هۆكاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو خواردنەی كە لە نێوان بەربانگ و پارشێودا دەخورێت و نەبوونی جووڵە و
چالاكی لەلای هەندێكی تردا بەهۆی ترسیان لە دابەزینی رێژەی شەكر لە خوێنیاندا.
لە ئاكامی ئەو توێژینەوانەی كە لەسەر ئەوانەی نەخۆشی شەكرەیان هەیە ئەنجام دراون لەم دوو دەیەی رابوردوودا, دەتوانین ئەم ئەنجامانەی خوارەوەی لێ‌كورت بكەینەوە:
1) رۆژوو قەدەغەیە لەم حاڵەتانەی خوارەوەدا:
أ- هەموو حاڵەتەكانی (Brittle) كە جۆرێكە لە نەخۆشی شەكرە.
ب- ئەو حاڵەتانەی كە كۆنترۆڵی شەكرەكەیان لاوازە, یان ئەوانەی لە كاتی رۆژوودا كۆنترۆڵ ناكرێن, جا چ لە جۆری یەكەم یان لە جۆری دووەم بێت.
ج- ئەو نەخۆشانەی كە ئامۆژگاریی وەرناگرن, سەبارەت بە رژێمی خۆراك بێت یان بەكارهێنانی دەرمان یان چالاكییە لاشەیییەكان.
د- ئەو نەخۆشانەی كە كاریگەریی خراپی شەكرە تێیاندا دەركەوتووە, وەك: سنگە كوژە (الذبحە الصدریە) یان بەرز بوونەوەی كۆنترۆڵ نەكراوی پەستانی خوێن.
ه- ئەو نەخۆشانەی كە پێشتر تەنە كیتۆنییەكان لە لەشیاندا بەرز بووەتەوە و ببووە هۆی دروست بوونی حاڵەتی ترش بوونی خوێنی كیتۆنی بۆیان (Ketoacidosis).
و- ئەو ئافرەتە دوو گیانانەی كە نەخۆشی شەكرەیان هەیە.
ز- ئەو نەخۆشانەی شەكرەیان هەیە و تووشی هەوكردنی دووبارەبوو بوون.
ح- ئەو نەخۆشانەی كە تووشی دوو نۆرە یان زیاتری كەمبوون یان زیاد بوونی شەكری خوێن بوون.
2) هەموو نەخۆشەكانی تر بواریان پێ‌دەدرێت بە رۆژوو گرتن, و بە تایبەتی ئەو نەخۆشانەی كە ئامۆژگارییە پزیشكییەكان وەردەگرن, هەروەها هانی ئەو نەخۆشانەی شەكرە دەدرێت كە كێشیان
زیادە و لە جۆری دووەمن (واتە ئەوانەی كە پشت بە ئینسۆلین نابەستن) بێجگە لە ئافرەتی دووگیان و شیردەر بەوەی كە بەڕۆژوو ببن, بە كورتی زوربەی توێژینەوەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە
رۆژووی مانگی رەمەزان بۆ ئەوانەی نەخۆشی شەكرەیان هەیە بێ‌زیانە لەرووی تەندروستییەوە بەو مەرجەی كە ووریایی و ئاگاداریی خۆراكی و دەرمانی هەبێت.
زوربەی نەخۆشەكانی جۆری دووەم دەتوانن بە دڵنیایییەوە بەڕۆژوو ببن, و تەنانەت هەندێك كات نەخۆشەكانی جۆری یەكەمیش دەتوانن بەڕۆژوو ببن بە مەرجێك ئاگاداریی و رێك وپێكی هەبێت لە
خۆراك و بەكارهێنانی دەرمان و هەستان بە جووڵە و چالاكییەكانیان, كە كۆنترۆڵا كردنی ئەم شتانە كارێكی گرنگە بۆ رۆژوو گرتن.
كاریگەریی رۆژوو لەسەر سكپڕی و شیردان
توێژینەوەیەك لە دێ‌یەكی موسوڵمانی رۆژئاوای ئەفریقادا ئەنجامدرا بۆ زانینی كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر زیندە چالاكییەكان لەلای ژنانی سكپڕ و شیردەر, توێژەرەوەكان بینییان كە
هەموو شیردەرەكان لەو دێ‌یەدا, و 90%ی سكپڕەكانیش هەموو مانگی رەمەزان بەڕۆژوو دەبوون, پێوانەی ئەم شتانەیان لە خوێندا بۆ كرا: گلوكۆزی پلازما, ترشە چەورییە سەربەستەكان,
چەوری سیانی گلیسرۆڵ, تەنە كیتۆنییەكان, و پێكهاتەی: (بێتا هـایدرۆكسی بیوتیرەیت Beta Hydroxy Butyrate), و ئەلانین, و ئینسۆلین, و گلوكاگۆن, و ئاستی هۆرمۆنی
پایرۆكسین , نموونەكان لە كاتژمێر 7ی بەیانی و 7ی ئێوارە لە (22) ئافرەتی دووگیان, و 10 ئافرەتی شیردەرەوە, 10 ئافرەتی تر كە نە سكپڕ و نە شیردەر بوون وەردەگیران –ئەمانە وەك
گرووپێكی بەروارد كردن-, ئەنجامەكان بەراورد دەكران لەگەڵا ئەو پێوانانەی كە دیاری كرا بوون بۆ ئەم ئاوێتانە پاش وازهێنانی سروشتی لە خواردن بە درێژایی شەو لە غەیری رۆژەكانی
رەمەزاندا, ئەنجامە كۆتایییەكان بەم شێوەیە بوون:
1- پێوانەكانی ئەم ماددانە جیاوازی نەبوو لە گرووپەكەی بەراورد كردن (واتە ئەو ئافرەتانەی نە سكپڕ و نە شیردەر بوون), لەگەڵا ئەو ناڕەحەتییە زۆرەی ئافرەتی شیردەر تووشی دەبێت بەهۆی
شیردان و ناڕەحەتی رۆژوو بوونیش بۆ ماوەیەك كە لەوانەیە بگاتە (19) سەعات.
2- رێژەی گلوكۆز لە قۆناغە كۆتایییەكانی سكپڕیدا (11 ± 3.01 میللی مۆڵا لە لیترێكدا) بوو كە لە هەموو گرووپەكانی تر كەمتر بوو.
3- ئاستی ترشە چەورییە سەربەستەكان و تەنە كیتۆنییەكان (بێتا هایدرۆكسی بیوتیرەیت) لەلای ئافرەتە دووگیانەكان بەرزتر بوو لە كاتی رۆژووی رەمەزاندا, ئاستی (ئەلانین)یش كەمتر بوو لە
قۆناغە كۆتایییەكانی سكپڕیدا لەچاو ئەوانەی لە قۆناغە سەرەتایییەكاندا بوون, لێرەوە توێژەرەوەكان ئەوەیان بۆ دەركەوت كە كردارەكانی رووخاندن و تێكشكاندن لە قۆناغە كۆتایییەكانی سكپڕیدا
خێراتر دەبن تەنیا لە كاتی مانگی رەمەزاندا, لێرەوە هەندێك لە شوێنەوارەكانی برسی كردن دەردەكەون, كە هۆكاری نوقسانی و كەمیی لە شەكری خوێنیاندا گێڕایەوە بۆ كەمیی توانا و دەرامەتی
ئابووری كە دانیشتوانی ئەو شوێنانە پێوەی دەناڵێنن.
هەروەها (د.سمیر عباس) و هاوڕێكانی لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی (شا عبدالعزیز) لە (سعودیە) ساڵی 1986 توێژینەوەیەكیان سازدا بە مەبەستی زانینی كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر
ئافرەتە دووگیانە سعودییەكان, ئەویش بە لێكۆڵینەوەی 4 فاكتەر لە خوێنیاندا. كە بریتی بوون لە: رێژەی هیمۆگڵۆبین, ژمارەی خڕۆكە سوور و سپییەكانی خوێن, رێژەی هیماتۆكریت
(P.C.V.), هەروەها شیكار كردنی 13 پێكهاتەی كیمیایی تریش لە پلازمای خوێنیاندا, كە ئەمانە بوون: صۆدیۆم, پۆتاسیۆم, كلۆراید, یۆریا, كریاتینین, و ئەنزیمەكانی جگەر
(S.G.P.T., S.G.O.T., Alkaline Phosphatase), بیلیرۆبین (Bilirubin), پرۆتینەكان, كۆلیسترۆڵ, گلوكۆز, و كۆرتیزۆڵ.
توێژینەوەكە لەسەر 100 ئافرەتی دووگیانی بەڕۆژوو و 50 ئافرەتی دووگیانی رۆژوو نەبوو وەك گرووپێكی بەراورد كردن ئەنجامدرا, تەمەنیان لە نێوان (17-37) ساڵدا بوو, و سكپڕییەكانیان لە
قۆناغی جیاوازدا بوو و باری تەندروستییان ئاسایی و زۆر باش بوو, و لەیەكەوە نزیك بوون لە باری ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە, شیكاری ئەم پێكهاتانە و دیاری كردنی پێوانەكانیان لە هەموو
قۆناغەكانی سكپڕیدا ئەنجامدرا: لە سێ مانگی یەكەم و سێ مانگی دووەم و سێ مانگی كۆتاییش, ئەویش بۆ زانینی كاریگەریی رۆژوو لەسەر قۆناغە جیاوازەكانی سكپڕی, گۆڕانكارییەكی گرنگ
روویدا لە چوار پێكهاتەدا لەلای ئافرەتە دووگیانە رۆژوو گرەكان, كە بریتی بوون لە: دوو ئەنزیمی جگەر (S.G.P.T., S.G.O.T.), و بیلیرۆبین و كلۆراید, ئەنزیمی جگەر لە جۆری
(S.G.P.T.) لە ئاستی ئاسایی خۆی دابەزی و ئەم دابەزینە لە سێ مانگی یەكەمدا زۆر بوو, ئەنزیمی جۆری (S.G.O.T.)یش لە سێ مانگی یەكەمدا زیادی كرد و مانگەكانی تریش لە
بەرزییەكی كەمدا مایەوە, بیلیرۆبین دابەزی بەشێوەیەكی بەرچاو لە سێ مانگی یەكەمدا و رێژەكەی جێگیر نەبوو لە مانگەكانی تردا, هەروەها كلۆریش دابەزی كە ئەم دابەزینە بەردەوام بوو لە
هەموو مانگەكانی سكپڕیدا.
گۆڕانكاری گرنگی تریش لە سێ پێكهاتەی تردا روویدا: رێژەی (كریاتینین) دابەزی بە تایبەتی لە سێ مانگی یەكەمدا, و بەرز بوونەوەیەكی هێواشیش روویدا لە ئەنزیمی فۆسفاتی تفت
(Alkaline Phosphatase) و لە رێژەی (كۆلیسترۆڵ)دا لە سێ مانگی یەكەم تا كۆتایی سكپڕی, گۆڕانكاری كەم و ناگرنگ لە سێ پێكهاتەی تریشدا روویدا: دابەزینێكی كەم لە ژمارەی
(خڕۆكە سوورەكانی خوێن)دا روویدا, بەڵام رێژەی (هیمۆگڵۆبین) بە جێگیریی و نەگۆڕی مایەوە لە هەموو مانگە جیاوازەكانی سكپڕیدا, (خڕۆكە سپییەكانی خوێن)یش بە رێژەیەكی كەم ژمارەیان
لە راددەی ئاسایی دابەزی و زۆر بە كەمیش لە دابەزیندا بوو بەدرێژایی مانگەكانی سكپڕی, (كۆرتیزۆڵ)یش كەمێك زیادی كرد, و ئەم زیاد بوونەش تا كۆتایی سكپڕی بەردەوام بوو, هیچ جۆرە
گۆڕانكارییەكی ئەووتۆ رووی نەدا لە حەوت فاكتەری تردا, كە بریتی بوون لە: هیمۆگڵۆبین, پێوانەی قەبارەی خڕۆكە سوورەكانی خوێن, یۆریا, صۆدیۆم, پۆتاسیۆم, پرۆتینی گشتی, و شەكری
خوێن.
پاشان توێژەرەوەكان ووتیان: ئەو گۆڕنكارییانەی روویاندا لەو 10 فاكتەرەی یەكەمدا, لە چوارچێوەی سنوورە ئاسایییەكانی پێوانە تاقیكارییەكان دەرنەچوون, كە هەندێك لەم گۆڕانكارییانە لەوانەیە
سوودبەخش بن, و هەندێكی تریان لەوانەیە زیانبەخش بێت ئەگەر بێتو ئەو ئافرەتە دووگیانە نەخۆشی تری هەبێت.
تێكڕای گشتی ئەم توێژینەوەیە ئەوەی بۆ سەلماندین كە رۆژووی ئیسلامی بچووكترین زەرەر ناگەیەنێت بە ئافرەتی دووگیانی لەش ساغ.
كاریگەریی رۆژووی ئیسلامی لەسەر كێشی لەش
توێژینەوە پزیشكییەكان لەم بوارەدا جیاوازن, هەندێكیان كاریگەرییەكی گرنگی بۆ سەلماندووین و هەندێكی تر نەیسەلماندووە, لە توێژینەوەیەكدا كە (فیدایل Fedail) و هاوڕێكانی پێ‌ی هەستان
و لە گۆڤاری خۆراكزانی پزیشكی ئەمریكی (Am J Clin Nutr)دا بڵاوكرایەوە, كە لەسەر (28) كەسی تەندروست پێ‌ی هەستان كە رۆژووی رەمەزانیان گرتبوو.
سەلماندیان كە كەمبوونێكی كێشی لەش هەیە لە هەموو رۆژوو گرەكاندا كە گەیشتە (1.8 ± 66 كیلۆگرام) بۆ هەموو گرووپەكە, بەڵام ئەو توێژینەوەیەی كە (د. شكری) پێ‌ی هەستا لەسەر (30)
كەسی پیاو و ئافرەت (19 ئافرەت و 11پیاو), ئەم توێژینەوە كەمكردنێكی بەرچاوی تۆمار نەكرد لە كێشی پیاوەكاندا, تەنیا كەم كردنی چەند ئافرەتێك نەبێت كە هۆكاری ئەم كەم كردنەی گێڕایەوە بۆ
روودانی عادەی مانگانە لەو ئافرەتانەدا.
بە گشتی دەتوانین بڵێن كە ئەم توێژینەوانە ئەو جێگیرییە دەسەلمێنن كە رۆژووی ئیسلامی بە كردارەكانی بنیاتنان و تێك شكاندنی دەبەخشێت لە لەشدا, و ئەو بڕە كەمەی كێش كە لەش لە دەستی
دەدات لەوانەیە زۆر گرنگ و پێویست بێت بۆ پاراستنی تەندروستی.
كە پێویستە لەمەودا تیشكی زیاتر بخرێتە سەر ئەم بابەتە و توێژینەوە بكرێت لەسەر كاریگەریی رۆژووی ئیسلامی لەسەر نەخۆشی قەڵەوی, ئەمەش ئەو داواكارییەیە كە (د. ریاچ سلیمانی) لە
توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی: راستییەكانی رۆژووی رەمەزان لە نەخۆشی و لەش ساغیدا (حقائق صیام رمضان فی الصحة و المرض) لە پزیشكانی داوا دەكات.
كاریگەریی رۆژوو لەسەر ئەركە لاشەیییەكان
(د. أحمد القاضی) و هاوڕێكانی لە ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەستان بە توێژینەوەیەكی زانستی سەرنج راكێش كە تێیدا بە بەڵگەی زانستی بەڵگەنەوویست سەلماندی كە: رۆژووی ئیسلامی
هیچ جۆرە كاریگەرییەكی سەلبی و خراپی نییە لەسەر ئەرك و توانا ماسولكەیییەكان و توانای بەرگە گرتنی ئەركە هیلاك كەرە لاشەیییەكان, و بە هیچ جۆرێك نابێتە هۆی هیلاك كردن و ئیرهاق و بێ
توانا كردنی مرۆڤ, بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەنجامەكانی ئەم توێژینەوەیە دەریخست كە باشتر بوون روودەدات لە توانای تەحەممول كردنی ئەركە لاشەیییەكان و هیلاكییدا, و لێرەوە دەركەوت كە توانا
ماسولكەیییەكان باشتربوون, هەروەها كاری دڵیش لەم كاتەدا لە رۆژوودا باشتر دەبێت, باشتر بوونێكی كەمیش لە پلەی هەست كردن بە هیلاكیدا روویدا.
توێژینەوەكە لەسەر (20) كەسی خۆبەخشی تەندروست (8مێینە و 12نێرینە) ئەنجامدرا, تەمەنیان لە نێوان (12-25) ساڵدا بوو, پلەی ئەركی لاشەیی و كاری دڵا لەلای خۆبەخشەكان پێش
رەمەزان پێورا و لەكاتی هەفتەی سێ‌یەمی رەمەزاندا بەپێ‌ی ئەم رێگەیەی خوارەوە:
پێش رەمەزان بە دوو هەفتە پلەی چالاكی دڵ لەگەڵ هیلاكیدا پێورا بەپێ‌ی بەرنامەی باڵك (Balk), كە بریتییە لە راهێنانێك كە بە ئامێرێكی رۆیشتن دەكرێت و بەرەو زیاد بوون دەڕوات و بەخێرایی
(4.3) میلە لە سەعاتێكدا, هەموو 2دەقیقە جارێك خێرایییەكەی بە پلەی (2.5%) زیاد دەكات, لەناویدا ئامێرێك هەیە بۆ پێوانی ئۆتۆماتیكی لێدانی دڵ و پەستانی خوێن و هەروەها ئەنجامدانی
خەتكێشانی دڵ (تخطیط القلب), ئەم پشكنینە بەردەوام دەبوو تاوەكو خۆبەخشەكە دەگەیشتە پلەی هیلاك بوونی تەواو و هەستكردن بە تێكشكان, كە بە پێوەری بورج (BORG) دیاری دەكرا, كە
ئەمیش پلەكەی دیاری دەكرێت بە هەست كردن بە تەنگە نەفەسی و هیلاك بوونی قاچەكان, ئەم پێوەرە (BORG) بە ژمارە دیاری دەكرێت لە سفرەوە تا (10).
ئەمە پشكنینی یەكەم بوو پێش رەمەزان بە 2هەفتە ئەنجامدرا بۆ دیاری كردنی ئاستی هەرە بەرزی توانای هەر خۆبەخشێك, پێش رەمەزان بە یەك هەفتە پشكنینی دووەم بۆ هەر خۆبەخشێك كرا,
ئەویش بۆ تاقی كردنەوەی توانای لاشەیی و توانای دڵ لەژێر بارودۆخێكدا كە یەكسانە بە (85%)ی هەرە توانای لاشەیی, كە ئەمە پێ‌ی دەووترێت قۆناغی (توانای جێگیر-الجهد الثابت) بۆ هەر
یەكێك لە بەشداربووان.
لەم پشكنینەدا پێوانەی زۆرترین كات كرا كە هەر خۆبەخشێك تەحەممولی كرد و تەواوی كرد لەگەڵ پێوانەی پلەی كاری دڵ و پلەی هەست كردن بە هیلاكیی (ئەویش لەرێ‌ی پلەی تەنگە نەفەسی و
هیلاك بوونی قاچەكان لە كۆتایی پشكنینەكەدا), لە هەفتەی سێ‌یەمی رەمەزانیشدا پشكنینی سێ‌یەم ئەنجامدرا بۆ زانینی پلەی توانا لاشەیییەكان, كە ئەنجامەكانی ئەم پشكنینەی سێ‌یەم (لە كاتی
رۆژوودا) پێوانە كرا لەگەڵ ئەنجامەكانی پشكنینی دووەم (لە پێش رەمەزان), ئەویش بەپێ‌ی ئەم بنەما و ستانداردانەی خوارەوە:
1- ئەو ماوە زەمەنییەی كە خۆبەخشەكە تەواوی كرد لەسەر ئامێری رۆیشتنەكە.
2- پلەی توانا و كاری دڵ لە كۆتایی پشكنینەكەدا, ئەویش بە زانینی خێرایی لێدانی دڵ و دەرەنجامی: پەستانی خوێن كە لێكدرا لە خێرایی دڵ.
3- پلەی هیلاك بوونی لاشەیی ئەویش لەرێ‌ی هەست كردن بە تەنگەنەفەسی و هیلاكیی قاچەكان, كە پشكنینەكان لە كاتی عەسردا ئەنجام دران و لە بارودۆخێكی هاوشێوەدا, كە تەنها جیاوازی
نێوان پشكنینی دووەم و سێ‌یەم ئەوەبوو كە ئایا خۆبەخشەكە بەڕۆژوو بوو یان نا.
لەرێ‌ی بەكارهێنانی كۆمپیوتەرەوە ئەنجامەكان بە شێوەیەكی ژمێریاری دەرهێنران, ئەویش بە بەراورد كردنی ئەنجامەكانی پشكنینی سێ‌یەم بە ئەنجامەكانی دەرچوو لە پشكنینی دووەمەوە بە رێگای
بەكار هێنانی یاسای ژمێریاری (T-Test), ئەنجامەكان بەم شێوەیە بوون:
1-ماوەی راهێنان كە خۆبەخشەكان تەواویان كرد لەسەر ئامێری رۆیشتنەكە لە (7.3 ± 10.2) دەقیقەوە لە پێش رەمەزاندا زیادی كرد بۆ (8.16 ± 14.4) دەقیقە لە كاتی رەمەزاندا, واتە توانایان
بە رێژەی (65%) باشتر بوو, هەروەها ماوەی راهێنانەكە بە گشتی لە كاتی رۆژوودا سێ ئەوەندە بوو وەك لەوەی پێش رۆژوو گرتن, واتە (200%) باشتر بوو لەلای (30%)ی خۆبەخشەكان و
ماوەی راهێنان (70%) باشتر بوو لەلای (40%)ی خۆبەخشەكان وەك لەوەی پێش رۆژوو گرتن.
2-خێرایی لێدانی دڵ دابەزی لە (170 ± 17.7) لێدان لە دەقیقەیەكدا لە پێش رەمەزاندا بۆ (159 ± 22.3) لێدان لە دەقیقەیەكدا لە كاتی رۆژوودا, ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە خێرایی لێدانی دڵ
بەرێژەی (6%) باشتر بوو.
3-دەرەنجامی لێدانی پەستانی خوێن لە خێرایی لێدانی دڵ: لە (24441 ± 3797) لێدان/ دەقیقە/ میللیمەتر جیوە لە پێش رەمەزاندا دابەزی بۆ (21232 ± 3972) لێدان/ دەقیقە/ میللیمەتر لە
كاتی رۆژوودا, ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە بە رێژەی (12%) باشتر بوو.
4-پلەی هەست كردن بە تەنگە نەفەسی لە (5.6 ± 2.3) پلەوە لە پێش رەمەزاندا دابەزی بۆ (5.9 ± 2.2) پلە لەكاتی رۆژوودا, واتە بەرێژەی (9%) باشتر بوو.
5-پلەی هەست كردن بە هیلاكی قاچەكان لە (6.1 ± 2.5) پلەوە لە پێش رەمەزاندا دابەزی بۆ (5.4 ± 2.5) پلە لەكاتی رۆژوودا, واتە بەرێژەی (11%) باشتر بوو.
لێرەوە بە بەڵگەی زانستی باوەڕپێكراو سەلما كە رۆژووی ئیسلامی هیچ جۆرە كاریگەرییەكی سەلبی و خراپی لەسەر كاری ماسولكەكان و توانای بەرگەگرتنی هیلاكی لاشەیی نیی.
رۆژوو و وەچە خستنەوە و پیتاندن لەلای پیاو
(د. سمیر عباس) و (د. عبدالله باسلامە) لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی (شا عبدالعزیز) لە ساڵی 1986دا هەستان بە توێژینەوەیەك لەسەر 21پیاو كە هەشتیان تەندروست بوون و 10كەسیان حاڵەتی
كەمیی تۆو (الحیوانات المنویە)یان هەبوو (Oligospermia), سیانیشیان تۆویان نەبوو (Azospermia), نموونە لە خوێن و (مەنی)یان وەرگیرا لە كاتی مانگەكانی: (شەعبان و
رەمەزان و شەووال)دا, ئەویش بۆ شیكردنەوەی (مەنی) و ئەم هۆرمۆنانەی خوارەوە:
– تێستۆستیرۆن (Testosterone).
– پرۆلاكتین (Prolactin).
– هۆرمۆنی (L. H.)ی ژێر مێشكە رژێن.
– هۆرمۆنی (F.S.H.)ی چالاك كەری هێلكۆكەكان لە ژێرمێشكە رژێنەوە.
ئەویش بۆ زانینی كاریگەریی رۆژوو لەسەر توانای وەچەخستنەوە و پیتاندن لەلای پیاو, ئەنجامەكانی توێژینەوەكە دەریخست كە: گۆڕانكاری گرنگ روودەدات لە كەسانی تەندروستدا و كاری
هۆرمۆنی تێستۆستیرۆن (Testosterone) باشتر دەبێت, بەڵام بەرز بوونەوەیەكی گرنگ لە ئاستەكەیدا رووی نەدا لە كاتی سێ مانگی توێژینەوەكەدا, هەروەها قەبارەی تۆوەكان و ژمارەیان
بە گشتی لە مانگی رەمەزاندا بە شێوەیەكی بەرچاو بەرز بووەوە, و توێژەرەوەكان تێبینی ئەوەیان كرد لە سەرژمێرییەكانی نەخۆشخانە فێركارییەكەوە كەوا حاڵاتی سكپڕی دەگاتە لوتكە لە مانگی
شەووالدا, هەروەها بینرا كە رێژەی تۆوە زیندووەكان بەرز بووەوە و رێژەی تۆوە مردووەكان نزم بووەوە لە مانگی رەمەزاندا.
هۆرمۆنی هاندەری هێلكۆكەكانیش (F.S.H.) بە شێوەیەكی بەرچاو زیاد دەكات لە مانگی رەمەزاندا, لەچاو ئاستیدا لەپێش رۆژوو لە كەسانی ئاساییدا, كە ئەم هۆرمۆنە پەیوەندی هەیە بە دروست
كردنی هۆرمۆنەكانی نێرینە (ئیستیرۆیدییەكان) لە شانەكانی گوندا و دەتوانین زیاد بوونی ئاستی تێستۆستیرۆن بگێڕینەوە بۆ گۆڕان لە ئاستی ئەم هۆرمۆنەدا, هەروەها هۆرمۆنی (L. H.)یش
بەشێوەیەكی بەرچاو زیادی كرد لە كاتی رۆژوودا و پاش رۆژوو ئاستەكەی نزم بووەوە ئەمە لە كەسانی ئاساییدا, بەڵام لەو كەسانەدا كە كەمیی تۆو یان تۆویان هەر نەبوو ئەم هۆرمۆنە كەمی كرد,
ئەم هۆرمۆنە پەیوەندی هەیە بە بەرهەم هێنانی تۆوە زیندووەكان لە گوندا, سەبارەت بە هۆرمۆنی پرۆلاكتین بەرز بوونەوە تۆمار كرا لە ئاستیدا لە كاتی رەمەزان و لەپاشیدا لە كەسە ئاسایییەكاندا,
بەڵام لەوانەی كەمیی تۆویان هەبوو رێژەكەی دابەزی و لەوانەشدا كە تۆویان نەبوو رێژەكەی زۆر بەرز بووەوە بە بەراورد كردن بە كۆمەڵەكانی تر, كە ئەم هۆرمۆنە كاریگەرییەكی خاوكەرەوەی
هەیە لەسەر بەرهەم هێنانی ئەندرۆجینەكانی لە گونەوە دروست دەبن.
دوو توێژەرەوەكە لە كورتەی توێژینەوەكەیاندا گەیشتنە ئەوەی كە رۆژوو كاریگەرییەكی بەسوودی هەیە لەسەر دروست بوون و چالاك كردنی تۆوەكان, ئەویش لە دوو رێڕەوەوە: یان لەرێ‌ی
رێڕەوی مێشك – ژێر مێشكە رژێن – گونەكان (Hypothalamo-Pituitary-Testicular), یان لەرێ‌ی كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر گونەكان لە پیاودا.
كاریگەریی رۆژووی بەردەوام لەسەر نەخۆشەكانی هەوكردنی شێوە
رۆماتیزمی جومگەكان (Rheumatoid Arthritis):
(13) نەخۆشی تووشبوو بە نەخۆشی هاوشێوەی رۆماتیزمی (رۆماتۆید Rheumatoid Arthritis) پشكنینیان بۆ كرا پاش بەرۆژوو بوونی تەواو بۆ ماوەی 1هەفتە, ئەویش بۆ زانینی
كاریگەریی رۆژووی بەردەوام لەسەر جۆرێك لە خڕۆكە سپییەكانی خوێن بەناوی خانە بێ‌بارگەكان (Neutrophil), و هەروەها بۆ زانینی رەوتی حاڵەتی نەخۆشییەكە لەلای ئەو نەخۆشانە,
ئەنجامەكان بەم شێوەیە بوون:
* كێشی نەخۆشەكان بە بڕی (1-5) كغم كەمی كرد.
* هەوكردن لە جومگەكاندا باشتر بوو, و خێرایی نیشتنیش تێیاندا كەمی كرد.
* لە كاتی رۆژوودا توانای كوشتن و لەناو بردنی بەكتریاكان زیادی كرد.
توێژینەوەكە ئەوەی دەرخست كە پەیوەندییەك هەیە لە نێوان باش بوونی هەوكردنەكانی جومگەكان و زیاد بوونی توانای خڕۆكە سپییە بێ‌بارگەكان لە خوێندا (Neutrophil) بۆ لەناو بردنی
بەكتریا و باشتر بوونی باری كلینیكی نەخۆشەكانی رۆماتۆید لەگەڵ بەڕۆژوو بوونی بەردەوامدا.
كاریگەریی رۆژوو لەسەر هەوكردنی گەدە (قرحة المعدة):
توێژەرەوەكان (معظم, وعلی, و حسین) لە ساڵی 1963دا توێژینەوەیەكیان سازدا, كە مەبەست لێ‌ی بریتی بوو لە زانینی كاریگەریی رۆژووی رەمەزان لەسەر ترشێتی گەدە (زیاد بوون یان كەم
بوونی ترشێتییەكەی), توێژەرەوەكان بۆیان دەركەوت كە ترشێتی لە گەدەدا هاوبارگە و هاوسەنگ بوو (Isochlorhydria) لەلای هەموو ئەو نەخۆشانەی كە كەم بوونی ترشێتی
(Hypochlorhydria) یان زیادبوونی ترشێتی (Hyperchlorhydria) گەدەیان هەبوو, كە ئەمە ئەوە دەسەلمێنێت كە رۆژووی رەمەزان دەبێتە هۆی كەم كردنەوە و رێگرتن لە
دروست بوونی ترشێتی زیاد لە گەدەدا, كە بریتییە لە هۆكارێكی سەرەكی دروست بوونی قورحە و هەوكردنی گەدە.
توێژینەوەیەكی نوێ كە لەسەر 9 پیاوی تەندروست ئەنجامدرا وەك گرووپێكی كۆنترۆڵ كە ناوەندی تەمەنیان 25 ساڵا و ناوەندی كێشیان 73.7 كغم بوو, لەگەڵ گرووپێك كەسی تووش بوو بە
نەخۆشی قورحەی گەدەی چاكەوە بوو, كە ناوەندی تەمەنیان 39 ساڵا و ناوەندی كێشیان (64) كغم بوو, كە ئەم نەخۆشانە پێش گرووپی كۆنترۆڵەكە تاقیكردنەوەكەیان لەسەر ئەنجامدرا لە كاتی
رەمەزان و لەدوای مانگی رەمەزان, دەستەی كۆنترۆڵا و سەرپەرشتی توێژینەوەكە پێكهاتبوون لە لیژنەیەكی ئەخلاقی لە كۆلیژی پزیشكی و لیژنەی ئاینی سەنتەری (حەسەنی دووەم) بۆ
توێژینەوەی زانستی و پزیشكی لەسەر رۆژووی رەمەزان لە ووڵاتی (مەغریب).
لەم توێژینەوەەوە دەركەوت كە بەكارهێنانی خواردن و خواردنەوە –كە كاتەكەیان جێگیر و دیاری كراو بێت– پەیوەندی هەیە بەو گۆڕانكارییانەی لە ناوەندی ترشی و تفتی گەدەدا (ph) روودەدات,
هەروەها لە ماددەی گاسترینی پلازمای خوێندا (Plasma Gastrin), و ئینسۆلین و گلوكۆز و كالیسیۆم لە خوێندا, هەموو ئەو گۆڕانكارییە بایۆلۆجییانەی كە لێكۆڵینەوەیان لەسەر كرا
خەستی و رێژە سەرەكییەكانیان لە هەموو ماوەی 24 سەعاتەكەدا گۆڕانكارییان بەسەردا هات و بەردەوام دەبوو, وەك: كەم بوونی ترشیی گەدە (Gastric ph), و زیادبوونی هۆرمۆنی گاسترین
لە پلازمادا, و هەندێك لەو گۆڕانكارییانە بۆ ماوەی یەك مانگی تریش دوای رەمەزان بەردەوام بوون.
توێژەرەوەكان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی كە هەندێك جیاوازی هەیە لە نێوان كەسە تەندروستەكان لە گرووپە كۆنترۆڵەكەدا و لە نێوان ئەو گرووپەی كە نەخۆشی قورحەی چاكەوە بووی دوانزەگرێ‌یان
هەبوو, كە ئەم گرووپە زیاتر دووچاری گۆڕانكاری دەبنەوە لە سیستمی خۆراك و نووستنیاندا كە لەوانەیە هۆكارێكی مەترسیدار بێت بۆ دروست بوونی نەخۆشییەكە.
كاریگەریی رۆژووی بەردەوام لەسەر رژێنە جنسییەكان
گۆڤاری (كوێرە رژێنەكان و زیندە چالاكی كلینیكی)ی جیهانی لە ژمارە 53ی ساڵی 1981دا توێژینەوەی كۆمەڵێك زانا و پزیشكی بڵاوكردەوە, كە تێیدا هەستابوون بە لێكۆڵینەوەی كاریگەریی
رۆژوو لەسەر رژێنە جنسییەكان لەلای نێرینە, توێژینەوەكە لە نەخۆشخانەی (ماساتشوستس) لە ئەمریكا سازدرا, لەسەر شەش كەسی تەندروستی قەڵەو كە تەمەنیان لە نێوان (26-45) ساڵدا
بوو, توێژینەوەكە كرا بە 3 قۆناغەوە:
1- قۆناغی یەكەم قۆناغی هەڵسەنگاندن و كۆنترۆڵ بوو (Control): كە 3رۆژی خایاند, و ئەو كەسانە خواردنی ئاسایی خۆیان درایە بەپێ‌ی ئەو سیستمە رۆژانەیەی كە خۆیان پێشتر
هەیانبوو.
2- قۆناغی دووەم: قۆناغی بەڕۆژوو بوون بوو, كە ئەو كەسانە بە تەواوەتی بەڕۆژوو دەبوون بۆ ماوەی 10رۆژی لەسەریەك, كە رۆژووی تەواو ئەوە دەگەیەنێت كە هیچ جۆرە خواردن یان
خواردنەوەیەك, چ لە رۆژ و چ لە شەودا رێ‌نادرێت بەكاری بهێنن, تەنیا ئاوی رووت نەبێت كە رێ‌یان دەدرا لە رۆژ و لە شەودا بیخۆنەوە.
3- قۆناغی سێ‌یەم: دووبارە خواردن پێدانەوەیان كە بۆ ماوەی 5رۆژی تر بەردەوام بوو.
لە رۆژەكانی دواییدا شیكاری خوێنیان بۆ ئەنجامدرا بۆ دیاری كردنی ئاستی هۆرمۆنە جنسییەكان لە خوێنیاندا, ئەویش لەم رۆژانەدا:
1- رۆژی دووەم: واتە لە كاتی هەڵسەنگاندندا.
2-رۆژی یانزەیەم: واتە لە كاتی رۆژوودا, كە دەیكردە رۆژی هەشتەمی رۆژوو گرتنەكەیان.
3- رۆژی شانزەیەم: واتە لە سێ‌یەم رۆژی پێدانەوەی خۆراكدا.
هەروەها شیكاری خوێنیان بۆ دەكرایەوە پاش ئەوەی كە ژێرمێشكە رژێنیان ئاگادار دەكرا و هاندەدرا بەهۆی هۆرمۆنی (L.R.H.), ئەویش لە رۆژەكانی سێ‌یەم, و دوانزەیەم, و حەڤدەیەمدا, ئەم
هۆرمۆنە جنسییانەی خوارەوە توێژینەوەیان لەسەر ئەنجامدرا:
1-
هۆرمۆنی نێرینە, یان تێستۆستیرۆن (Testosterone).
2- هۆرمۆنی چالاك كەری هێلكۆكەكان (F.S.H.).
3- هۆرمۆنی (L.H.).
هەردوو هۆرمۆنی چالاك كەری هێلكۆكەكان (F.S.H.) و (L.H.) لە هۆرمۆنەكانی گەشە پێكەری رژێنە جنسییەكان دادەنرێن (Gonadotropins), ئەنجامەكانی توێژینەوەكە بەم
شێوەیە بوون:
1- هۆرمۆنی نێرینە (تێستۆستیرۆن) بە شێوەیەكی بەرچاو رێژەكەی دابەزی لە كاتی رۆژوودا, كە ئەم دابەزینە بۆ ماوەی 3رۆژ دوای خۆراك پێدانەوە بەردەوام بوو, لە رۆژی چوارەمی خۆراك
پێدانەوەدا ئاستی ئەم هۆرمۆنە زۆر بەرز بووەوە بە شێوەیەك كە ئاستی ئاسایی پێش رۆژوو بوونیشی تێپەڕان.
2- رژاندنی هۆرمۆنەكانی گەشە پێدەری رژێنەكانی زاووزێ لە میزی بەشداربووەكاندا زیادی كرد, بۆ هەردوو هۆرمۆنی: چالاك كەری هێلكۆكەكان (F.S.H.) و هۆرمۆنی (L.H.) بە شێوەیەكی
زۆر لە كاتی رۆژوودا, كە ئەمە بۆ ماوەی 3رۆژ دوای تەواو بوونی رۆژوو بەردەوام بوو.
3- زیاد بوونی رژاندنی هۆرمۆنی (L.H.) لە خوێندا لە كاتی رۆژوودا, كە ئەمە شتێكی چاوەڕوان كراوە بەهۆی دابەزینی رێژەی هۆرمۆنی نێرینە (تێستۆستیرۆن).
4- هۆرمۆنی چالاك كەری هێلكۆكەكان (F.S.H.) لەكاتی رۆژوودا لە خوێندا دابەزی, كە وا چاوەڕوان دەكرا كە رژاندنی زیاد بكات, كە لەوانەیەئەمە ئەوە روون بكاتەوە كە رۆژوو كاریگەرییەكی
دیاری كراوی هەیە لە دابەزاندنی توانای جنسیدا.
لێرەوە دەركەوت كە رۆژووی ماوەیەكی دیاری كراو (10 رۆژ)ی بەردەوام بووە هۆی دابەزاندنێكی بەرچاو لە هۆرمۆنەكانی نێرینەدا (تێستۆستیرۆن), كە بووە هۆی لاواز كردنی ئارەزووی جنسی,
و ئەم كاریگەرییە كاتییە و كارناكاتە سەر شانەكانی تایبەت بە پیتاندن, و كاریگەرییەكەی دوای 3رۆژ لە خۆراك پێدان نەما, و لە رۆژی چوارەمی دوای خۆراك پێدانەوەدا ئاستی هۆرمۆنی نێرینە
بەرز بووەوە بۆ ئاستێكی زیاتر لەوەی پێش دەست پێ‌كردنی رۆژوو هەیبوو, ئەمە روونی دەكاتەوە كەوا كاریگەریی رۆژوو لەسەر ئارەزووی جنسی بە دوو قۆناغدا دەڕوات:
یەكەم: دابەزاندنی ئارەزووی جنسی لە ماوەی رۆژوودا و بۆ چەند رۆژێكی كەمیش دوای•.
دووەم: بەرز كردنەوەی ئاستی توانا جنسییەكان و باشتر كردنیان دوای تەواو بوونی ماوەی رۆژووەكە, بۆ ئاستێكی باشتر لەوەی پێش دەست پێ‌كردنی رۆژوو هەیبوو.
رۆژووی رەمەزان و كاریگەریی لەسەر هەندێك لە نەخۆشی بۆریەكانی خوێنی پەلەكان
زۆرێك لە نەخۆشی هەیە كە تووشی لوولە خوێنەكانی پەلەكان دەبێت, كە وادیارە پەیوەندی هەیە بە چالاكی زیادی كۆئەندامی دەماریی بەسۆز (سیمپەپاوی) لە كۆتایی خوێنبەرەكانی خوێندا
(Arterioles), نەخۆشی راینۆید (Raynouds disease) یەكێكە لەو نەخۆشییانە, كە تێیدا ماسولكەكانی دیواری خوێنبەرە ووردەكان خۆیییانە گرژ دەبن بەشێوەیەكی زۆر توند, كە
دەبێتە هۆی دروست بوونی ئازاری زۆر توند لە پەلەكاندا, ئەم تاوی ئازارانە زیاتر لە كاتی سەرما بوون یان پەستانی دەروونیدا دروست دەبن, كە ئەگەر بێتو بۆ چەند ساڵێك بەردەوام بێت لەوانەیە
ببێتە هۆی لەدەست دانی ئەو پەلانە, بۆ چارەسەری ئەم نەخۆشییە سەرما بوون تا بتوانرێت قەدەغەیە, دەبێت ئەو كەسە واز لە جگەرەكێشان بهێنێت, و نەخۆشەكە هەندێك دەرمانی فراوانكەری
بۆرییەكانی خوێنی دەدرێتێ, هەروەها ئەو دەماری سیمپەپاوییەی كە دەچێت بۆ ئەو پەلانە دەبڕدرێت, و دەبێت ئەو كەسە دوور بێت لە پەستانە دەماری و دەروونییەكان.
نەخۆشییەكی تر هەیە بە ناوی (Buergers disease) كە لە هەمان جۆری پێشووە, و كاردەكاتە سەر خوێنبەر و خوێنهێنەرەكانی پەلەكان, جگەرە كێشان ئەم نەخۆشییە چالاك دەكات و
خراپتری دەكات, و لە كاتی قەدەغە كردنی جگەرەكێشاندا نەخۆشەكە بەشێوەیەكی بەرچاو باش دەبێت, هەندێك لە نەخۆشەكان لەوانەیە پێویستی بێت بە بڕینی ئەو دەمارە سیمپەپاوییەی كە دەچێت بۆ
پەلەكان, لە كۆتاییدا لەوانەیە ئەو نەخۆشە پێویست بكات كە پەلەكانی بۆ ببڕدرێتەوە ئەگەر بەردەوام بێت لەسەر جگەرە كێشان.
(د. صباح الباقر) لە لێكۆڵینەوەیەكیدا لە ساڵی 1991 باسی ئەوە دەكات كە رۆژووی ئیسلامی رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە چارەسەری نەخۆشییەكانی لوولە خوێنە ووردەكاندا, كە ئەم رۆڵەی لە دوو
خاڵدا كورت كردووەتەوە:
1- حەرام كردنی جگەرە كێشان لە كاتی رۆژوودا خزمەتێكی گەورە دەبەخشێت بەو نەخۆشانە لە چارەسەری نەخۆشییەكەیاندا.
2- رۆژوو هیچ جۆرە قورسییەك یان پەستانێك لەسەر لەش دروست ناكات, بەڵكو بە پێچەوانەوە بە فاكتەرێكی هێمن كەرەوە دادەنرێت, كە تێیدا بنەماكانی بەهێزكردنی ئیمان چالاك دەبن, وەك:
نوێژكردنی زۆر و زیكر و یادی پەروەردگار و خوێندنەوەی قورئان.
(خالیكۆ) و هاوڕێكانی لە ساڵی 1961 لە توێژینەوەیەكیاندا دەربارەی هیلاكی و پەستان لە رۆژووی رەمەزاندا دەڵێن: رۆژوو دەبێتە هۆی خاوكردنەوە و كەم كردنەوەی چالاكی كۆئەندامی دەماریی
بەسۆز (سیمپەپاوی), كە ئەمە لە كەم بوونەوەی لێدانی دڵ بە شێوەیەكی بەرچاو لە كاتی ئیسراحەتدا لە رۆژووی رەمەزاندا خۆی دەبینێتەوە لەچاو غەیری رەمەزان, بە تایبەتی لەلای پیاوان,
هەروەها قەبارەی ئەو ئۆكسجینەی لە خوێنهێنەرەكاندایە كەم بووەوە لە هەموو ئەو كەسانەی كە تاقیكردنەوەكەیان لەسەر ئەنجامدرا, هەروەها كەم بوونەوەكیش روویدا لە ووزەی بەكارهاتوو لە
لەشدا بە رێژەی (7-23%).
توێژینەوەكان لەسەر ئاژەڵانی تاقیكردنەوە سەلماندیان كە كەمبوونێكی بەرچاو هەیە لە چالاكیی كۆئەندامی دەماریی بەسۆز (سیمپەپاوی)دا لە كاتی بێ‌بەش كردنی ئەو ئاژەڵانە لە خۆراك, لێرەوە (د.
الباقر) گەیشتە ئەوەی كە خاوكردنەوەی كۆئەندامی دەماریی بەسۆز لە كاتی رۆژوودا فاكتەری دووەمی دروست كەری ئەو نەخۆشییانەی سەرەوە لادەبات, و لێرەوە سوودی رۆژووی ئیسلامی
دەردەكەوێت لە چارەسەری ئەم جۆرە نەخۆشییانەدا.
كاریگەریی رۆژووی ئیسلامی لەسەر ئایۆنە كارەبایییەكان و
پاڵاوتن بۆ ناو میز و خوێن
(د. صباح الباقر) توێژینەوەیەكی ئەنجامدا لەسەر 10كەسی تەندروست لە كۆلیژی پزیشكی زانكۆی (شا سعود) لە شاری (ریاض) لە كاتی مانگی رەمەزاندا, بینی كە زیاد بوونێكی گرنگ هەیە لە
رێژەی صۆدیۆم و پۆتاسیۆم لە میزدا, كە ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ توانای گورچیلەكان بۆ خەست كردنەوەی میز و زیادبوونی كاری هۆرمۆنی دژەدەردانی میز (Antidiuretic Hormone),
بەڵام زیادبوونێكی گرنگ نەبینرا لە هێزی پاڵاوتندا ( Osmosis) لە میزدا.
هەروەها زیاد بوونێكی گرنگی تر هەبوو لە خەستیی صۆدیۆم و پۆتاسیۆم لە خوێندا, و گۆڕانكارییەكی گرنگ رووی نەدا لە هێزی پاڵاوتن لە خوێندا, لەگەڵا روودانی ئەم گۆڕانكارییانە لە كاتی
رۆژوودا بەڵام توێژەرەوەكە بۆمان باس دەكات كە لە چوارچێوەی رێژەی ئاسایی رێ‌پێدراودایە.
لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە رۆژوو فاكتەرێكی گرنگە لە چالاك كردنی سیستمەكانی لەشدا بۆ كاركردن (لەرێ‌ی زیاد كردنی توانای گورچیلەكان بۆ خەست كردنەوەی خوێ‌یەكانی میز, و زیاد كردنی
كاری هۆرمۆنی دژەدەردان), لەگەڵ پاراستنی رێژەكانی خوێكان و پاڵاوتن لە ئاستە ئاسایییەكانی خۆیدا, بەو پێ‌یە رۆژوو هیچ جۆرە مەترسییەك لەسەر پێكهاتەكانی خوێن دروست ناكات لە ئایۆنە
كارەبایییە بەرەڵڵاكان, و هەروەها لەسەر هێزی پاڵاوتن یان تێپەڕاندن لە میز یان لە خوێندا.
هەروەها (د. الحازمی)یش لە توێژینەوەیەكیدا زیاد بوونێكی كەمی بینی لە ئاستی صۆدیۆم, و پۆتاسیۆم, و كلۆراید, و فۆسفاتدا, كە ئەم زیادەیە دەگەڕێتەوە بۆ ئاستی ئاسایی خۆی بەخێرایی لە پاش
رۆژوو شكاندن, هەروەها بابشزانین كە ئەم زیادەیە لە چوارچێوەی رێژەیی ئاساییدایە, و هیچ جۆرە زیاد بوونێكی ئەووتۆش لە ئاستی كالیسیۆمدا تۆمار نەكرا.
سەرچاوە: كتێبی (رۆژوو موعجیزەیەكی زانستییە-نووسینی: د.كاوە فەرەج سەعدون).
