بەرتەسكبوونەوەی زەوی لەلاتەنیشتەكانییەوە

أَوَلَمْ يَرَوْاْ أَنَّا نَأْتِي الأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا وَاللّهُ يَحْكُمُ لاَ مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ

نووسینی : د. زەغلول نەجار
وەرگێڕانی : ئومێد ڕێكانی
umed@maktoob.com

خوای گەورە دەفەرموێت: [أَوَلَمْ يَرَوْاْ أَنَّا نَأْتِي الأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا وَاللّهُ يَحْكُمُ لاَ مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ] سورەتی رەعد – ئایەتی 41.

ئەم ئایەتە پیرۆزە لە كۆتا ئایەتەكانی سورەتی رەعدە كە تاكە سورەتی قورئانە هەڵگری یەكێك لە دیاردەكانی كەشو هەوا بێت كە دیاردەی هەورە بروسكەیە، سورەتەكە گەرچیبەگوتارێكی مەككی هاتۆتە خوارەوە بەڵام بە سورەتێكی مەدەنی دادەنرێ‌.. بنەماكانی باوەڕ لە تەوەرە سەرەكییەكانی ئەم سورەتەن، لە گرنگترین ئەو بنەمایانەش باوەڕ بەو نیگایەی لەلایەن خوای پەروەردگار بۆ كۆتا پەیامبەر نێردراوە…..
بەواتای بڕوا بەڕاستییەك كە نیگای خوایی لە خۆی دەگرێ‌ كە ئیمان هێنان بەخوا لە كۆڵەكەكانیەتی، هەروەها بڕوا بەتاك و تەنهایی ڕەهای و، بڕوا بە فریشتەكانی و پەڕاوو پەیامبەرانی، بڕوا بەڕۆژی دوایی و هەموو ڕووداوەكانی ئەو ڕۆژە لە زیندووبوونەوە و ڕاوەستان لەبەردەم دادگەریی خوایی، بەحساب و پاداشت و سزای ئەوڕۆژە، لەگەڵ بڕوا هێنان بەهەموو پێداویستییەكانی ئیمان لە خۆپارێزی و ترس لە خواو، سووربوون لەبەدەست هێنانی ڕەزامەندیی پەروەردگار لەڕێی كردەوەی چاكەوە، كە هەموو ئەمانە لەباوەڕەوە سەرچاوە دەگرن، باوەڕێك كە خوای گەورە بەنێرەری ئەو قورئانە بزانێت كە بانـگەوازی پەرستشە بۆ بەدیهێنەرو بەجێ هێنانی ئەركی جێنشینایەتی لەسەرزەوی بە ئاوەدانكردنەوەی و چەسپاندنی دادگەریی خوایی.
ئایەتەكانی ئەم سورەتە سەرسوڕمانن لە نكۆڵیكارانی زیندووبوونەوە و لێپرسینەوە و پاداشتی دوا ڕۆژ، بێباوەڕان بەپەروەردگاریان، ئەوانەی پەیامەكانی بەدرۆ دەخەنەوە و ئایەتەكانی خوایان پێ ناڕاستە، ئایەتەكان هەروەها ئاماژەن بۆ بەشێك لەسزای بێباوەڕان و نەمرییان لە دۆزەخدا.
سورەتی رەعد لەزۆر شوێندا شایەتی بەچەندین بەڵگە و دیاردەی گەردوونی دێنێتەوە كە ڕەهای توانایی خوا لەم بەدیهێنان ولەناوبردن، مردن و زیندووكردنەوە، سوودو زیان پێگەیاندن دەسەلمێنێت، كە هەموو دیاردەكانی دووپاتكەرەوەی ئەو ڕاستیەن كە خودا هێناویەتی گەرچی زۆرێك لە خەڵكیش بڕوا نەهێنن.
لەپاشان ئایەتەكان لە نێوان دۆزەخیی وبەهەشتیەكان بەراورد دەكات، بەراوورد لەنێوان خەسڵەت و سیفەتی هەردوو تاقمەكە دەكات، نمونەیان بە چاوساغ و نابینا دێنێتەوە، چارەنووسی هەریەك لە دوودەستەكە دەستنیشان دەكات، ئەمە وێڕای وێناندنێكی ناوازەی بەهەشت و دۆزەخ.
لەپاشان ئایەتەكانی سورەتی رەعد دێتە سەرباسی هەندێك لە دیاردە سروشتی و گەردوونییەكان، لە نموونەی هەورەگرمە و تریشقە و بروسكە و چەخماخە، پێكهاتنی هەورە قورسەكان، دابارینی باران، پڕبوونی دۆڵەكان بەئاوێك كە هەڵگری كەف و پیسیە، ئەوكەف و پیسییەی جێگیر نابێت و هەر خێرا دەڕوات، بەڵام هەرچی كانزاو ماددەی قورس و سەنگینە كەبەكەڵكی ئادەمیزاد دێن، جێگیر دەبن..
ئایەتە پیرۆزەكان هەموو ئەو نموونانە بەناڕاستی و ڕاستی دەشوبهێنێ‌.. نمونەی باڵاش هەر بۆخوایە.
دواتر سورەتەكە هەڵوێستە لەسەر ڕاستییەكی میتافیزكی دەكات كە سوپاس و ستایش كردن و بە شكۆمەند ناوهێنانی خوایە لەلایەن دیاردەیەكی وەكو هەورە بروسكە، ستایشیی فریشتەكانیش لەترسی گەورەیی ئەو زاتە، هەرئەو ئایەتانە باس لە كڕنووش بردنی هەموو بوونەوەرانی ئاسمانەكان و زەویی دەكەن بۆ خوای گەورە كە تەنانەت سێبەرەكانیشیان بەیانیان و ئێواران كڕنووش دەبەن، ئەم حاڵەتەش بەخولانەوەی زەویی بەدەوری تەوەرەكەیدا دروست دەبێت كاتێك سێبەری تەنەكان دەكشێن و كورت دەبنەوە، لەجوڵەیەكدا كە هاوشێوەی كڕنووشبردنی لاشەی مرۆڤە.
ئایەتەكان سەرزەنشتی بێباوەڕان دەكەن كە گاڵتەجاڕییان بە پەیامبەرانی پێش موحەممەد (صلی الله علیە وسلم ) هاتووە، ئەم نمونە هێنانەوەش بۆزیاتر چەسپاندنی دڵ و دەروونی پێغەمبەری ئیسلامە، جەخت كردنەوەیە لەوڕاستیەی چەرمەسەریی و تاقیكردنەوە ڕێبازی پەیامبەرانە، هەروەك چۆن ڕێبازی هەڵگرانی مەشخەڵی باوەڕە تا كۆتایی دنیا..
ئەم سورەتە لە كۆتاییەكەیدا سەرنج بۆ دڵخۆشیی و ئاسوودەیی پیاوچاكان لە خاوەن پەڕتووكە ئاسمانییەكانی پێشوو بەهاتنی كۆتا پەیامبەر ڕادەكێشێ، ئەمە لەكاتێكدا بێبڕوا و هاوەڵ دانەرانی مەككە هەوڵی دروستكردنی گومانیان لەسەر ڕاستیی پەیامەكەی موحەممەد (صلی الله علیە وسلم )دەدا, هەروەك پێغەمبەر ئاگاداردەكاتەوە لە گوشار و تەنگ پێهەڵچینی بێباوەڕان كە مەرامیان سەركەوتنی هەواو خواستەكانیانە، دووپاتی دەكاتەوە هیچ پەیامبەرێك لە خۆوە نەهاتووە مەگەر بەفەرمانی خوا..
لەپاشان ئەو ئایەتە پیرۆزەی دێتە پێشەوە كە تەوەرەی باسەكەمانە، خوای گەورە دەفەرموێت: [أَوَلَمْ يَرَوْاْ أَنَّا نَأْتِي الأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا وَاللّهُ يَحْكُمُ لاَ مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ] الرعد/41. واتە: ئایا خوا نەناسان نابینن ئێمە لەملاوئەولای زەوی كەمدەكەینەوە، خوا خۆی حوكم بڕیاردەرە و هیچ شتێك كۆسپ ناخاتە بەردەم حوكمەكەی، هەرخۆیشی لە حساب و لێپرسینەوەی زیندەوەراندا خێرا و دەستبەجێیە.
مانای ئایەتەكە جارێكی دی لە سورەتی ئەنبیائدا دووبارە دەبێتەوە كاتێك دەفەرموێت: [بَلْ مَتَّعْنَا هَؤُلَاء وَآبَاءهُمْ حَتَّى طَالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ أَفَلَا يَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا أَفَهُمُ الْغَالِبُونَ] الانبياء/44.
كۆتایی سورەتی رەعد بەباسی پلانی بێباوەڕانی پێشوو دیت كە چۆن چۆكی بەباوەڕداران دانەداوە چونكە خوای گەورە لە هەموو پیلان و نەخشەو تەڵەكەیەكیان باڵاترە، هەروەها باس لە نكۆڵی خوانەناسانی مەككە لە پێغەمبەرایەتی موحەممەد دەكات، ئایەتەكە دووپاتی دەكاتەوە كە خوای گەورە شایەتیی بۆ پەیامبەرێتی موحەممەد(صلی الله علیە وسلم ) دەدات، هەروەك چۆن هەموو ئەوانەی زانیاریان لەبارەی پەڕاوە ئاسمانیەكانی پێشوو هەبێت دان بەڕاستی پەیامەكەیدا دێنن، بەهۆی ناوهێنانی ئاماژەی بۆ پێغەمبەری كۆتا لەو پەرتووك و ئایاتانەی پاشماوەی ساغ و بێدەستكاری پەیامەكانی پێشوون…
لێرەدا پرسیارێكی بنەڕەتی دروست دەبێـت مانای كەمبوونەوەی زەویی لەملاولایەوە لەم ئایەتە پیرۆزەدا چییە؟ مەغزاو دەلالەتی زانسیی و مەعنەویان چییە؟
پێش چوونە ناو وەڵامەكەش، پێویستە سەر بوردیكی خێرایی بیروڕای ڕاڤەكارانی قورئان بكەین..
لەتەفسیری ئایەتی: [أَوَلَمْ يَرَوْاْ أَنَّا نَأْتِي الأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا]، ئیبن كەسیر وتەیەكی ئیبن عەبباس دێنێتەوە ڕەزای خوای لێبێت كە دەفەرموێت: ( واتای ئەوەیە كە بێباوەڕان نابینن ئێمە پانتایی ناوچە ناوچە و قەڵەمڕەوی بەدوای یەكدا بەڕووی پەیامەكەی موحەممەددا دەكەینەوە؟، لەشوێنێكی تریشدا دەڵێت: كەمبوونەوەی زەوی لەملاولایەوە مانای كاولبوونیەتی بەمەرگی زانایانی و ئەهلی خیرو حەقخوازی.. ئیبن كەسیر دەڵێت: بۆچوونی یەكەم لە پێشترە كە بەئاشكرا ئاینیی ئیسلام گوند لەدوای گوند و ئاوایی لە دوای ئاوایی لە چنگی شیرك وبتپەرستی دەردەهێنا، خوای گەورەش دەفەرموێت: [وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُم مِّنَ الْقُرَى]، دەڵێت: هەرئەمەش تێڕوانینی ئیبن جەریر، ئیبن كەسیر لەمبارەیەوە وتەی هەریەك لە موجاهید و عیكرمەی هێناوە كە بڕوایان وایە كەمبونەوەی زەوی لەملاولایەوە مانای كاولبوونیی زەویی و تیاچوونی زانایانیەتی، هەریەك لەحەسەن و زەحاكیش دەڵێن باڵا دەستی موسوڵمانان بەسەر هاوبەش دانەراندا، ئەوەشیان بەدوور نەزانیوە كە مانای كەمیی بەروبووم و مردنی مرۆڤەكان بێت.
خاوەنانی تەفسیری جەلالەین دەڵێن: ئایەتەكە ڕوو لە دانیشتوانی مەككەیە كە بۆچی نابینن قەڵەمڕەوی دەسەڵاتتان لەبەردەم فتوحاتی پێغەمبەردا (صلی الله علیە وسلم ) بەرتەسك دەبێتەوە؟
سەیدیش لە ( فی الظلال) دا دەڵێت: دەستی قودرەتی خوایی ئەو گەل و ئوممەتانە دەگرێت كە چاویان نیعمەتە خواییەكان نابینێ‌ و لەڕێبازی حەق لادەدەن، بەمەش خوای گەورە تۆڵەیان لێدەكاتەوە و دەسەڵاتی پان و بەرینی بەربڵاویان لە كونجێكی سەرزەویدا بەرتەسك دەكاتەوە.
لە( صفوە البیان فی معانی القرێ‌ن)دا هاتووە: ئایەتەكە پرسیار لە بێباوەڕان دەكات كە بۆچی خۆیان لەوڕاستییە هەڵەدەكەن كە خوای گەورە لە زەویی و دەسەڵاتی ئەوان كەمدەكاتەوە, و دەیخاتە سەر سنوری قەڵەمڕەوی ئیسلام بەبیریان چۆتەوە گەلانی پێش خۆیان لە نمونەی عاد و سەمود چۆن بەهیلاكدا چوون؟ ئایا چ گرەنتیەكیان هەیە كە هەمان چارەنووسیان نابێت!؟.
لە ( صفوە التفاسیر)یشدا ئەمە هاتووە: ئایا هاوبەش دانەران نابینن دەسەڵاتی بڕواداران دەگەیەنینە سەریان و زەوی و پانتایی بەدوای یەكدا بۆ موحەممەد فەتح دەكەین؟ بەم جۆرە سنوری بێبڕوایان بەرتەسك و سنوری بڕواداران فراوان دەبێت؟ ئەمەش بەهێز ترین بەڵگەیە كە خوای گەورە بەڵێنەكانی بۆ پەیامبەرەكەی دەباتە سەر.
لە پەڕتووكی( المنتخب فی تفسیر القران الكریم)دا بەم جۆرە ڕاڤەی ئایەتەكە كراوە: نیشانەكانی سزاو تێكشكانی بێباوەڕان بەئاشكرا دیارە، ئەی نابینن ئەو زەوی و سنورانەی ژێر دەسەڵاتیان یەك بەدوای یەكدا دەكەوێتە ژێر دەسەتی موسوڵمانان، بەمەش زەوی لەدەوروبەریان بەرتەسك دەبێتـەوە، هەر خوای گەورە خۆیشی بڕیاری سەركەوتن یاخود تێكشان دەدات، بڕیاری پاداشت و سزا دەدات، هیچ شتێك بڕیارەكانی دواناخات، لێپرسینەوە و تاووتوێكردنی بەجێو لەجێیە، تاووتوێكردنی كارو كردەوەی مرۆڤەكان بۆ خوای گەورە كات و ماوەی ناوێت، خوای گەورە زانیارییەكەی ڕەهایە و هەموو بەڵگەكانی لەبەردەستدا واڵایە..
لە پەراوێزی ڕاڤەی ئایەتەكاندا هاتووە: ئەم ئایەتە چەند ڕأستییەك لەخۆ دەگرێ‌ كە توێژینەوە زانستیە نوێیەكان پێیگەیشتوون.. لە ئێستادا سەلمێنراوە خێرایی خولانەوەی گۆی زەوی بەدەوری تەوەرەكەیدا و هێزی چەقە دەرپەڕاندنەكەی، هۆكارێكن بۆ جۆرە هەڵتۆقینێك لە هەردوو جەمسەری باكورو باشوورەوە كە بەرئەنجامی ئەمەش بەرتەسك بوونەوەی تیرەی گۆی زەویییە، ئەوەش ئەندازیارییەكی نوێیە كە خێرایی جوڵەی گەردەكانی ئەو گازانەی بەرگە هەوای زەوی پێكدێنن، ئەگەر لە هێزی كێشكردنی زەوی زیاتر بوو، گەردەكان بەرەو دەرەوەی گۆی زەوی دەردەپەڕن، ئەمەش دیاردەیەكی بەردەوامەو كەمبوونەوەی زەویش لەملاولایەوە دیسان بەردەوام دەبێت، لێرەشدا بەمانای بەرتەسك بوونەوەی قەڵەمڕەوی بێباوەڕن نایەت، كە ئەمەش ڕاڤەیەكە ئایەتە پیرۆزەكە هەڵیدەگرێ‌.
لەبەڵگە زانستییەكانی كەمبونەوەی زەوی لەملاولایەوە دەستەواژەی زەوی لەقورئانی پیرۆزدا ئاماژەیە بۆ سەراپای گۆی زەوی، هەروەك بەمانای ئەو وشكانیەش دێت كە كیشوەرەكان و نیشینگەی مرۆڤ پێكدێنێ‌، بەمانای ئەو خۆڵ و تۆزەش دێت كە بەردە وشكەكان دادەپۆشێ‌.. كەمبوونەوەی زەویش لەملاولایەوە لەهەریەكێك لەم چەمك و مانایانەدا كۆمەڵێك دەلالەتی زانستی هەیە كە ئەمانە هەندێكیانن:
یەكەم: لەچوارچێوەی ئەم مانایەدا كە زەوی هەموو هەسارەكە بگرێتەوە، سێ ماناو مەدلوولی زانستی ڕۆشن دەبینین كە بەم جۆرەیان كورت دەكەینەوە:
أ) كەمبوونەوەی زەوی لەملاولایەوە بەمانای چوونەوەیەك و كەمبوونەوەی قەبارەكەی بەبەردەوامی: تیرەی ناوەندی گۆی زەویی لە ئێستادا بە (12742) كیلۆمەتر مەزەندە دەكرێ‌، ناوەندی دەوروبەری زەویش بە (40042) كیلۆمەتر، قەبارەكەشی بە زیاتر لە ملیۆن ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، لێكۆڵینەوەكان دەیسەلمێنن زەویی لەو كاتەوە كە لە تەمو غوباری دوای تەقینەوە گەردوونییە مەزنەكە ماددەكەی پێكهات، بەقۆناغی جۆراوجۆری پێكهاتندا تێپەڕیوە، بەم جۆرە گۆی زەویی لەبەدیهاتنی بەراییدا تەنێكی زەبەلاح بووە لە خۆڵەمێش كە قەبارەكەی (100) هێندەی قەبارەی ئێستای بوە، ئەم زەویە لە هەناویدا چەند توخمێكی حەشارداوە، دواتر ئەم تەنە زەبەلاحە كەوتۆتە بەر بارینی كلكداری ئاسنین و بەردە ئاسنین و بەردینەكان، لە نمونەی ئەوانەی لەمڕۆدا دەكەونە سەرزەوی( كەڕێژەكەیان لە نێوان هەزار بۆ 10 هەزار تەن دایە ساڵانە و لە ماددەی نەیزەك و كلكدارەكان پێكدێت).

لەئەنجامی چڕی پێكهاتەكەی، كلكدارە ئاسنینەكانی بەرەو سەنتەری خۆی كێش كردووە و جێگیر بوون، بەمەش گەرمیەكی لەڕادەبەدەر دەرپەڕیوە و هۆكاری تواندنەوەی تەنە خۆڵەمێشیەكە و دابەش بوونی بەسەر 7 چیندا بەم جۆرە:
1- كرۆكی ناووكی: لەناووكێكی ڕەقی ئاسن بەڕێژەی 90%، نیكل بەڕێژەی 9% ، جگە لەهەندێك توخمی سووكی وەكو كاربۆن و فسفۆڕ و كبریت و سلیكۆن و ئۆكسجین كە بەهەموویان 1% پێكدێنن، ئەمەش هەمان پێكهاتەی كلكدارە ئاسنینەكانە كەزیادەیەكی بەرچاوی لەڕێژەی ئاسن تێدا دەردەكەوێت، تیرەی ئەم ناووكە ئێستا بە (2402) كیلۆمەتر و چڕیەكەشی بە (10) بۆ (13.5) گرام/سم3 مەزەندە دەكرێ‌.
2- پێشینەی شلی دەوری ناووكی زەویی: پێشینەیەكی شلە دەوری ناووكە ڕەقەكەی تەنیوە، هەمان پێكهاتەی كیمیایی هەیە بەڵام لەحاڵەتی تواندنەوەدایە، ئەستووراییەكەی بە (2275) كیلۆمەتر دەخەمڵێنرێ‌، ئەوەی لەناووكە ڕەقەكەی دادەبڕێ‌ چینێكی نیمچە تواوەیە ئەستووراییەكەی (450) كیلۆمەترە و بەبەشی خوارووی پشتێنە تواوەكە دادەنرێ‌، بەناووك و پشتێنە شلەكە نزیكەی 31% ی قەبارەی زەویییان لێ پێكدێت.
3- پشتێنەی خوارووی ملپێچەی زەویی(ملپێچی خواروو): پشتێنەیەكی ڕەقە دەوری ناووكی تواوەی زەویی داوە، ئەستوورییەكەی نزیكەی (2215) كیلۆمەتر دەبێت ( لە نێوان قوڵایی 670 بۆ 2880 كیلۆمەتر)، ئەوەی لە ملپێچی سەروو خۆی كە بە ملپێچی ناوەڕاست ناودەبرێت جیادەكاتەوە، ڕێژەی ئەو درزو لێكدابڕانەیە كە لەشەپۆلە لەرینەوەكانی بوومە لەرزەوە پەیدا دەبێت.
4- پشتێنەی ناوەڕأستی ملپێچی زەویی(ملپێچی ناوەڕاست): بوارێكی ڕەقە ئەستورییەكەی 270 كیلۆمەترە، چەند بوارێكی لێكدابڕانی شەپۆلە لەرینەوەكان جیای دەكەنەوە كە یەكێكیان لە قوڵایی 670 كیلۆمەتردایە و لە ملپێچی خوارەوەی دادەبڕێ‌، ئەوەی دیكەشیان لە قوڵایی 400 كیلۆمەتردایە و لە ملپێچی سەرووی جیادەكاتەوە.
5- پشتێنەی سەرەوەی ملپێچی زەوی (ملپێچی سەرەوە): پشتێنەیەكی شلی نیمچە تواوەیە، چڕیی و لینجییەكەی بەرزە، بە پشتێنەی لاوازی زەویی دەناسرێ‌، لەنێوان قوڵایی 65 بۆ 120 كیلۆمەتر بۆ 400 كیلۆمەتردایە، ئەستووراییەكەی لە نێوان 335 بۆ 380 كیلۆمەتردایە .. بڕوای زانایان وایە ملپێچی زەویی لەسەرەتای بەدیهێنانیدا هەمووی تواوە بووە لە پاشان بەقۆناغبەندی و لەئەنجامی لەدەستدانی بەشێكی گەورەی گەرمیی زەویی دۆخی ڕەقی بەسەردا هاتووە.
6- پشتێنەی دامێنی چینی بەردەڵانی زەویی: ئەستووراییەكەی لە نێوان 40 بۆ 60 كیلۆمەترو لە قوڵایی 60 بۆ 120 كیلۆمەترەوە، لە خوارەوەی بەشی سەرەوەی پشتێنەی لاوازی زەوی و لەسەریشەوە هێڵی دابڕی شەپۆلە لەرینەوەكان كە بە(سۆهۆ) دەناسرێ‌ سنوریەتی.
7- بەشی سەرووی چینی بەردەڵانی زەویی(توێكڵی زەویی): ئەستوراییەكەی لە ژێر بنی دەریاو ئۆقیانووسەكانەوە 5 بۆ 8 كیلۆمەترو لەژێر كیشوەرەكانیش 60 بۆ 80 كیلۆمەترە، لەبنەڕەتدا لە توخمە سوكەكانی وەكو سلیكۆن و سۆدیۆم و پۆتاسیۆم و كالیسیۆم و ئەلەمنیۆم و ئۆكسجین پێكدێت، لەگەڵ كەمێك ئاسن بەڕێژەی 5.6% ، ئەمە جگە لەچەند توخمێكی دی كە پێكهاتەی بەشی زۆری توێكڵی كیشوەرەكانە كە زۆرینەی گرانیت و بەردەگرانیتەكانە، هەرچی پێكهاتەی توێكڵی بنی دەریاو ئۆقیانووسەكانە، لە پێكهاتەی بەردە بازلتییەكان نزیكە.
ئەم لێكچوونە لە پێكهاتەی هەناویی زەوییدا سەرهەڵدانی تەوژمەكانی لۆدی لێكەوتۆتەوە، كە زۆرجار لە پشتێنەری لاوازی زەویەوە دەردەچێ‌، هەندێك جاریش لە ملپێچی ناوەڕاستی زەویەوە، بەمەش چینی بەردەڵانی دەوری زەویی تێكدەشكێ بۆچەند پلێتێك كە لە جوڵەی بەردەوامدان بەدەوری پشتێنەی لاوازیی زەویدا، بەمەش تەقینەوە گڕكانیەكان پەیدادەبن، زەمین لەرزە و جوڵەی كێوەكان دروست دەبن، هەروەك بەهێلكەیی بوونی زەویشی لێ بەدیهاتووە، بەمانای دەرپەڕینی هەردوو بەرگە ئاوی و گازیەكەی لەهەناویەوە و پێكهاتنی كیشوەرەكان.
ئەم مێژووە دەیسەلمێنێ‌ قەبارەی زەویی لەسەرەتادا لایەنی كەم 100 هێندەی قەبارەی ئێستای بووە، كە بەزیاتر لە ملیۆن ملیۆن كیلۆمەتر چوارگۆشە مەزەندە كراوە، بەواتایەكی دی هەسارەی زەویی لەیەكەم ساتی بەدیهاتنیەوە و لە هەموولایەكیەوە دەچێـتەوە یەك, هاتنەوەیەكی گۆی زەویی سوننەتێكی گەردوونی پێویستە بۆ پاراستنی هاوسەنگی نیسبی نێوان زەویی و خۆر، ئەو هاوسەنگی و پەیوەندییە دووریی زەویی لە خۆرەوە كۆنتڕۆڵ دەكات.. هەر ئەو دوورییەش كۆنتڕۆڵی ڕێژەی ئەو ووزەیە دەكات كە لە خۆرەوە دەمانگاتێ‌، ماوەی ناوەندی نێوان زەویی و خۆر 150 ملیۆن كیلۆمەترە، ڕێژەی ئەو وزەیەی لە خۆرەوە بەرهەیەكێك لەهەسارەكانی كۆمەڵەی خۆرەكان بەشێوەیەكی پێچەوانە لەگەڵ دووریەكەی گونجاوە، هەروەك خێرایی سوڕانەوەی هەسارەكەش لە خولگەی خۆیدا بەدەوری خۆردا لەبارە، بەڵام درێژی ساڵی هەر هەسارەیەك گونجانێكی ڕاستەوانەی هەیە لەگەڵ دووریەكەی لە خۆرەوە، لێرەوە حیكمەتی چوونەوەیەكی زەویمان لەملاولایەوە بۆ دەردەكەوێت، بێگومان ئەو وزە و گەرمییەی لە خۆرەوە پێمان دەگات ئەگەر كەمێك لەڕێژەی ئێستای زیاتر بوایە دەسووتاین و هەموو بوونەوەرانی سەرزەمینیش دەسووتان و، ئاو دەبووە هەڵم و هاوسەنگی هەوا تێكدەچوو، خۆ ئەگەر كەمێك كەمتریش بوایە سەراپای گۆی زەویی دەیبەست و ژیان لەناو دەچوو..
ئەوەی زانست سەلماندوویەتی، خۆر لەهەر چركەیەكدا نزیكەی 4 ملیۆن تەن لە قەبارەی خۆی لەدەست دەدات لە ئەنجامی گۆڕانی هایدرۆجین بۆ هیلیۆم لە كرداری یەكبوونی ناووكیدا، ئەم قەبارەیە نیوەی دەبێت بە ووزە…
بۆ ئەوەی ئەو مەودایەش كە دابڕی زەوی و خۆرە بەجێگیریی بمێنێتەوە، پێویستە زەویش هاوتا لەگەڵ خۆر ڕێژەیەكی دیاریكراو لەقەبارەی خۆی لەدەست بدات، ئەم لەدەستدانەی تەنی زەویش لەشێوەی گازو بوخارو گەردیلەوە و لە دەرچەی گڕكارا و كەلەبەرەكانی زەویەوە دەردەپەڕێت، زۆربەیان تەنی ڕەقن وبەشێكیان دەگەڕێنەوە سەرزەوی و بەشێكی دیكەشیان لە هێزی كێشكردنی زەویی دەرباز دەبن و بەبۆشاییدا پەرت و بڵاو دەبنەوە، ئەم ونبوونە بەردەوامەی تەنی زەویش، مانای چوونەوەیەكیەتی و كەمبوونەوەیەتی لەلایەكانیەوە، ئەمەش هاوسەنگیەكە بۆ مەودای نێوان زەوی و خۆر، گەر ئەم هاوسەنگیەش نەبوایە، زەوی لە هێزی كێشكردنی خۆر دەترازاو لەگەردووندا ون دەبوو، ژیانیش لەسەر زەوی نەدەما، بەپێچەوانەشەوە خۆر بەرەو ناوجەرگەی خۆی كێشی دەكردو لە پلەیەكی گەرمای 15 ملیۆن سەدیدا زەویی و تێكڕای ماددە و بوونەوەرانی سەری دەتوانەوە.
یەكێك لە حیكمەتە ڕۆشنەكانی خوای گەورەش لەڕێژەی ئەو كلكدارانەدایە كە ڕۆژانە دادەبارنە سەرزەوی، ئەمانە ڕۆڵی گێڕانەوەی هاوسەنگی بۆ گۆی زەوی دەبینن، چونكە زەوی بەبەردەوامی لەوماددانەوە كە لەهێزی كێشكردنەكەی دەرباز دەبن لە قەبارەی كەمدەبێتەوە.
ب) كەمبوونەوەی زەوی لەلایەكانیەوە بەمانای كەمێك هەڵاوسانی لەجەمسەرەكان و كەمێك چوونەوەیەك و قوپانی لەئاستی هێڵی كەمەرەییدا:
لەسەردەمی خەلیفە مەئمون لەهەریەك لە توهامە و عێراق ماوەی بەرانبەر هەر پلەیەك لەپلەكانی هێڵی درێژی پێورا، ئەو بەرئەنجامە دەركەوت كە زەوی گۆیی تەواو نییە، لەمەشدا زانا موسوڵمانەكان لانی كەم بە هەشت سەدە پێش خۆرئاواییەكان كەوتوون چونكە خۆرئاواییەكان لەسەدەی 17ی زاینییەوە ئینجا دەستیان كرد بە پێوانی دوورییەكانی زەویی، نیوتن سەلماندی كە زەوی گۆیی تەواو نییە، هۆكاری ئەمەشی پەیوەست كرد بەوەوە كە ماددەی زەویی تەنیا لەژێر كاریگەری هێزی كێشكردندانیە بەرەو چەقی گۆی زەوی، بەڵكو لەهەمان كاتدا كاریگەری هێزی پاڵنەرو فڕێدەری چەقی زەویش لەسەرە كە ئەنجامی سوڕانەوەیەتی بەدەروی خولگەكەیدا.
لەئەنجامی ئەمەوە قوپانێكی هێواش لە گۆی زەویدا بەدیهاتووە بەڵام حاڵەتەكە لەسەر هێڵی كەمەرەیی بەردەوامە چونكە هێزی دەرپەڕێنەری ناوەندی لەو پەڕیدایە و هێزی كێشكردنیش لەمپەڕیدایە، لەبەرانبەر ئەم قوپانە كەمەرەییەشدا هەڵتۆقینێكی نایەكسانی لە نێوان هەردوو جەمسەری گۆی زەویی هەیە، كەلەوێ‌ هێزی كێشكردنی یەكجار زۆرە، جەمسەری بەستەڵەكی باكووریش لە جەمسەری بەستەڵەكی باشوور زیاتر هەڵتۆقیوە.. تیرەی زەویی لەناوچەی كەمەرەیدا بە نزیكەی 12756.3 كیلۆمەتر مەزەندە دەكرێت، نیوەترە جەمسەریەكەشی بە 12713.6 كیلۆمەتر، بەمەش جیاوازی نێوان هەردوو جەمسەرەكە 42.7 كیلۆمەترە.. ئەم هەڵاوسانەش نزیكەی 0.33% ی نیوەتیرەی زەویی پێكدەهێنێ‌، ئەمەش مانای وایە پڕۆسەكە زۆر هێواشە و نزیكەی یەك سانتیمەترە لە هەزار ساڵدا، بەڵام هەر لەسەرەتای بەدیهاتنی زەوییەوە بەردەوامە و كەمبوونەوەی زەویە لەملاولایەوە .
ج) كەمبونەوەی زەوی لەملاولایەوە بەمانای پاڵەپەستۆی چینی بنی دەریا و زەریاكان لەسەر چینەكانی ژێرەوەی كیشوەرەكان و توانەوەی ئەو چینانە بەهۆی جوڵەی پلێتە بەردەڵانەكانی چینی سەرەوەی زەوی:
چینی بەردەڵانی سەرەوەی زەویی بەهۆی تۆڕێكی زەبەلاح كە لەبەر و درزی قوڵ كە بەسەراپای زەویدا بڵاوبۆتەوە، شیتەڵ بووە، درێژی تۆڕە كەلەبەرەكە دەیان هەزار كیلۆمەترو قوڵیەكەشی لە نێوان 65 بۆ 120 كیلۆمەتردایە.. ئەم تۆڕە شەقبوونە چینی بەردەڵانی زەویی بۆ 12 پلێتی سەرەكیی وچەند پلێتێكی بچووكتر دابەشكردووە بەسووڕانەوەی زەویی بەدەوری خولگەكەیدا، پلێتەكان لەسەر پشتێنەی نیمچە تواوەی لاوازی زەویی دەخرێت ولەیەكتر دوور دەكەونەوە یاخود بەریەك دەكەون.. ئەوەی یاریدەی ئەم جوڵەیە دەدات پاڵەپەستۆی بەردی تواوەی لەسەر كەلەبەرو كەلێنەكان بەتایبەتی ئەوانەی میحوەری ناوەڕاست زەویان پێكدێنن، بەمەش بنی دەریاكان فراوانتر دەبن و بەردەكانیشیان نوێ‌ دەبنەوە، چونكە بەردە تواوەكان كە بەملیۆنان تەن لەكەلەبەرو درزی بنی ئۆقیانوسەكان دەردەپەڕن، هۆكارێكن بۆ جوڵەی هەردوو بەری لێكترازاوی بنی دەریا بەڕێژەی چەند سانتیمەترێك لەساڵێكا، ئەم جوڵەیە بۆشایی و كەلەبەرەكان بە مەودای گڕكانیە دەرپەڕیوەكان پڕدەكاتەوە، كە دوای ساردبوونەوەیان لە شێوەی هێڵی تەریبدا دەمێننەوە بەهەمان ئاڕاستەی جوڵەی فراوانی، لەم فراوانبوونەشەوە بەردەڵانی بنی ئۆقیانووس ڕاست و چەپ دەكات، بۆشاییەكانی ئەم فراوانبوونەش بە بارستەی كیشوەرەكانی دەوروبەری ئۆقیانووسەكە پڕدەبنەوە، ئەو بەردانەش یاخود ئەو تاوێژانەش كە دادەكەون، لە پشتێنەی لاوازی زەویدا دەتوێنەوە.
بنی ئۆقیانووس هەروەها لەگەڵ بارستەی كیشوەرە ووشكانیەكانی دەوروبەری بەیەكدا دەكێشێ‌، ئەم كرداری بەریەككەوتنە ڕەنگە لەنێوان بارستە بەردەڵانەكانی بنی یەك ئۆقیانووسدا دووبارە بێتەوە، ئیدی دوورگە گڕكانیەكان پێكدێنن وبنی ئۆقیانووس كەمدەكات، هەروەك كرداری دووركەوتنەوە و دابڕان لە چینە بەردینەكانی یەك كیشوەریشدا ڕوودەدات و دەبێت بەدوو بارستە كە دەریایەكی درێژ لێكیان دادەبڕێ لە نمونەی دەریای سوور كە بەبەردەوامی فراوان دەبێت و لە ئایندەیەكی دووردا دەبێتە زەریا، لەهەمووحاڵەتێكدا تاوێرە بەردەكانی چینی سەرەوەی زەوی لەسەر هێڵەكانی بەریەك كەوتن نامێنێت‌و لەسەر هێڵەكانی دووركەوتنەوەش نوێ دەبنەوە، كەیەكێك لە جۆرەكانی كەمبوونی زەویی لەلایەكانیەوە .
پلێتەكانی چینی بەردەڵانی سەرەوەی زەویی لە زۆر حاڵەتدا شێوە چوارگۆشەیان وەرگرتووە، لایەكیان هێڵی لێكدابڕان و دووركەوتنەوەیە، لای بەرامبەریشی هێڵەكانی بەریەك كەوتنە، لەهەردوولایەكەی دیكەشییەوە سنوری خزان هەیە، لێیەوە پلێتەكانی چینی بەردەڵانی سەرەوەی زەویی دەخزێنێت.
جوڵەی پلێتەكانی بەرگی بەردەڵانی زەویی، بەبەردەوامی هۆكاری كەمبوونەوەی بەردی بنی ئۆقیانووسەكانە، كە لەشوێنیان بەردی نوێ‌ پەیدا دەبێت، لەسەر ئەم بنەمایە بنی دەریاكان بەبەردی نیشتووی نوێ‌ پڕ دەبێتەوە كە هەندێكیان تەمەنیان هەر ئەوساتەیە، هەرچی بەردەڵانە دێرینەكانیشە كەڕەنگە تەمەنیان دووسەد ملیۆن ساڵ بێت، بەرەو هێڵی بەریەك كەوتنی بنی دەریا لەگەڵ كوتلەی كیشوەرەكانی دەوروبەری دەڕۆن، بەردە هەرە كۆنەكانیش دادەبەزنە ژێر بارستەی كیشوەرەكان و لە پشتێنەی لاوازیی زەویدا دەتوێنەوە، ئەمەش دیمەنێكی ناوازەی كەمبوونەوەی زەوییە لەملاولایەوە .
وا دەردەكەوێ‌ ئەم كردارە جۆراو جۆرانەی زەوی لەسەرەتای بەدیهاتنیدا زۆر توندو تیژ بووە، هۆكاری ئەمەش پلەی گەرمی بەرزی ناخی زەویی بووە، سەرچاوەی بەرزیی پلەی گەرماش هەر ئەو گەرمییە بووە كە زەویی لەوتەنەی لێی جیابۆتەوە تێیدا ماوەتەوە، ئەمە جگە لە ڕێژەیەكی یەكجار زۆر لە توخمە تیشكدەرەكانی كە هەر لەساتی ساردبوونەوەی ماددەی زەوییەوە بەهۆی شیبوونەوەیانەوە بەردەوام لەكەمبوونەوەدان…
* كەمبوونەوەی زەوی لەملاولایەوە بەمانای هەڵكشانی ئاوی دەریاو ئۆقیانووسەكان بۆسەر وشكانی و بەرتەسك كردنەوەی ڕووبەرە وشكانیەكان:
بەشێوەیەكی زانستی چەسپاوە كە زەوی لەسەردەمانی زۆر دێرین و لەسەرەتای بەدیهاتنیەوە سەراپا ئۆقیانووس بووە، دواتر بەجووڵەی پلێتەكانی چینی بەردەڵانی سەرەتای زەویی، كۆمەڵێك دوورگەی گڕكانی لەناوجەرگەی ئەم ئۆقیانووسە فراوانەدا پەیدابوون.
بەبەریەككەوتنی دوورگەكانیش تاكە كیشوەری وشكانیی پێكهاتووە كە دواتر پەرت بووە بۆ ئەو چەند كیشوەرەی ئێستا وشكانیان لێپێكدێت ، ئاڵو گۆڕو گۆڕانكاری نێوان وشكانیی و ئاویش سوونەتێكی سەرزەوییەكە بە خولی ئاڵوگۆڕی زەریا و كیشوەرەكان دەناسرێ‌.
لەم خولی ئاڵو گۆڕەدا بەشێك لەوشكانیی دەبێتە دەریا – كە هەریەكە لەدەریای سوور و كەنداوی كالیفۆرنیا – لە نمونەی هاوچەرخەكانی ئەم ئاڵوگۆڕەن و نموونەیەكن لە وێنەكانی كەمبوونەوەی زەویی لەلایەكانییەوە جگە لەمەش زانست سەلماندوویەتی بەشی زۆری ئاوی سازگاری زەوی لە چینە بەستەڵەكە كەڵەكە بووەكانی هەردوو جەمسەری باكوورو باشووردایە، یاخود لەسەر لوتكەی كێوەكانە، كە ئەستووراییەكەی لە جەمسەری بەستەڵەكی باشوور دەگاتە چوار كیلۆمەتر و لە جەمسەری باكوریش 3800 مەتر.. توانەوەی ئەم بارستاییە زەبەلاحەی ئاو دەبێتە هۆی بەرزكردنەوەی ئاستی ئاوی دەریاو زەریاكان بۆ پتر لە 100 مەتر، لە ئێستاشدا ئاماژەكانی ئەم توانەوە مەزنە دەركەوتوون، ئەگەر بەتەواوی ڕووبدات بەشی زۆری وشكانی زەویی بەتایبەت لەناوچە نزمەكانی دەوروبەری زەریا و دەریاكان ژێرئاو دەكەون و، ئەمەش نموونەیەكی بەرتەسك بوونەوەی زەویە لەقەراغەكانییەوە.

بەڕەچاوكردنی پیسبوونی ژینگەی زەوی بەبەردەوامی، كە هۆكاری بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمای زەویە، توانەوەی ئەم چینە ئەستوورانەی بەستەڵەك ئەگەرێكی نزیكە، ئەم حاڵەتەش پتر لە جارێك لە مێژووی دوورو درێژی گۆی زەویدا تۆماركراوە كە تێیدا بەستەڵەك لەیەكێك لە جەمسەرەكانی زەویەوە بەرەو هێڵی كەمەرەیی كشاوە، قۆناغی زەمەنی واش هەبووە بەشێك لەبەستەڵەكی كیشوەرەكان تواونەتەوە و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریاو زەریاكانیان بەشوێندا هاتووە، لەهەردوو حاڵەتەكەشدا لێواری كیشوەرەكان وشكانێتی خۆیان لەدەست دەدەن و لێیان كەمدەبنەوە.
لەبەرئەوەش كە خولانەوەی زەوی بەدەوری تەوەرەكەیدا و بەهۆی جیاوازی پلەكانی گەرماو پاڵەپەستۆی هەوایی و جیاوازیی ڕێژەی سوێری ئاوەكان لەناوچەیەك بۆ ناوچەیەكیتر، هەروەها جوڵەو شەپۆلی توندو تیژی دەریا و زەریاكان و شەپۆلە ڕووكەشیی و قوڵەكان، دیاردەی داخورانی كەنار دەریاكان و كلۆربوونی تاشە بەردەكان دێننە ئارا، كەوێنەیەكی دیكەی داخوران و كەمبوونەوەی زەویە لە قەراغ و لایەكانییەوە.
دووەم: لەچوار چێوەی ئەو دەلالەت و مانایەدا كە زەوی بریتیی بێت لە تۆزو خۆڵی سەرتاشەبەردەكانی وشكانیی: كەمبوونەوەی زەوی لەملاولایەوە بەمانای فراوانبوونی ڕووبەری بیابانەكانی:
بەواتای كشانی ناوچەبیابانیەكان بۆسەوزایی و كەمبوونەوەو بەرتەسك بوونەوەی زەویە كشتوكاڵیە بەپیتەكان، لەژێر ڕۆشنایی ئەو كاولبوونە ژینگەییەی ئادەمیزاد بەسەر زەویدا هێناوە، بیابانە كاكی بەكاكییەكان ڕۆژ بەڕۆژ فراوانتر دەبن و سەوزایی و ناوچە كشتوكاڵییەكان كەمدەكەنەوە، ئەمەش بەهۆی بەكارهێنانی سەوزاییەكان بەجۆرێكی بێ سنوور وەك پاوانێك بۆ گیاندارانی ماڵیی، بڕینەوەی درەختەكان بۆ مەبەستی پیشەسازیی و فراوانبوونی ئاوەدانی و ناوچەكانی نیشتەجێكردن و كەمبوونەوەی ئاوو شەپۆلی وشكەساڵی و پەنابردنی بێبەزەییانە بۆ ئاوی ژێر زەوی و ، زیادبوونی خوێ‌ لە پێكهاتەی خۆڵی زەویدا، فراوانبوونی ڕووبەڕی بیابانەكانیش دیارە زۆر خێراترە لەو هەوڵانەی بۆ چاككردنەوەی سەوزاییەكان دەدرێت، لەسەرو هەموو ئەمانەشەوە پیسبوونی ژینگەو، كێشەی ئابووری بازاڕە خۆجێی و بیانییەكان، كە بەرئەنجامی ئەمەش ناجێگیری بەهای سووتەمەنیی و ئامێرو كەلوپەلە كشتیاریەكان و گرانبوونی بەروبوومە كشتوكاڵییەكانە، بەم پێیە جیهان لەبەردەم قەیرانێكی جددیی بەرتەسك بوونەوەی ڕووبەرە بەپیتەكان و زیادبوونی پانتاییەكانە.. ئەمەش دیسان نمونەیەكە لە كاوولبوونی زەوی و كەمبوونەوەی لەلێوارەكانییەوە، واتا لێواری كیشوەرەكانی.
ئەم شەش مانایە بۆ ئایەتەكە، بەیەكەوە بن یان بەتەنیا، ڕەهەندێكی زانستی ناوازەیە مەدلوولی بەرتەسك بوونەوەی زەویی دەدات لەلایەكانییەوە، هیچ ناكۆكیەكیش لەگەڵ دەلالەتی مەعنەویی ئایەتەكەدا نییە، بەمانای وێرانبوونی سەرزەوییەك كە خراپەكاران دەسەڵات و نفوزیان تێدا هەیە، بەڵكو ڕۆشنترو كامڵتری دەكات، لەسەر نەریتی قورئانی پیرۆزە كە ئاماژەیەكی گەردوونییە ناوەڕۆكێكی مەعنەوی دیاریكراو دێت، بەڵام بە ئیستاتیكایەتییەكی زانستی پڕ لە ئیعجاز كە لە گشتكیری و كامڵیدا بەپلەیەك دەگات كە زانست و مەعریفەی مرۆیی پێی نەگەیشتووە.
بێگەردی بۆ ئەو زاتەی 1400 ساڵ بەرلەئێستا ئاماژەیەكی زانستی تا ئەو ڕادەیە ووردی لەسەر بەرتەسك بوونەوەی زەوی لەملاولایەوە دابەزاندووە، ئەو زانستەی تەنیا چەند سەدەیەكە ئادەمیزاد بەهەندێك لەپەنهانییەكانی گەیشتووە، گومان نییە لە ئایندەشدا زانایان شتی زیاتر لەم حەقیقەتە زانستییە جوانەی ئایەتەوە وەردەگرن، بەم پێیەش قورئانی پیرۆز تا ئەبەد بەباڵا دەستی بواری زانست و مەعریفە دەمێنێتەوە و دەبێتەوە بەڵگە لەسەر ئەوەی وتەی پەروەردگاری جیهان و گەردوونە .
سەرچاوە: