ئيعجازى زانستى له‌ڕۆژوی رۆژانی (١٣و١٤و١٥)ی مانگی عه‌ره‌بی {ايام البيض}

بسم الله الرحمن الرحيم
سەرەتا ئەو فەرموودانەی باس لە ڕۆژووی (ڕۆژە سپییەكان/أیام البیض) دەكەن كە ( 13 ، 14 ، 15 )ی مانگی عەرەبییە, هەندێكیان ئەمانەن:
– (أبو داود) و (النسائی) هەردووكیان لە (إبن ملحان)ەوە دەگێڕنەوە، كە وتوویەتی: [پێغەمبەری خوا (صلی الله علیه‌ وسلم ) فەرمانی پێ‌كردین كە سیانزە و چواردە و پانزەی مانگ بەڕۆژوبین، و دەیووت لەوكاتەدا مانگ پڕە].
– هەروەها ئیمامی (بوخاری) لەصەحیحەكەیدا و لە (أبو هریرە)ەوە دەگێڕێتەوە كە وتوویەتی: [پێغەمبەری خۆشەویستم (صلی الله علیه‌ وسلم ) سێ ئامۆژگاری بۆ كردووم, كە (3) ڕۆژی هەموو مانگێك بەڕۆژوو ببم, و دوو ڕكات نوێژی چێشتەنگاو (ضحی) بكەم, و پێش نوستن لەشەودا نوێژی (وتر) بكەم].
– لە (فتح الباری/ شرح صحیح البخاری)دا هاتووە: كە مەبەست لە شەوە سپییەكان ئەوەیە كە مانگ لە سەر لەئێوارەوە تا بەریبەیان دیارە و بەرچاوە، ئیمامی (النسائی ، الترمذی ، وابن حبان) لە (أبوذر الغفاری)ەوە دەگێڕنەوە كە دەڵێت: [پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) فەرمانی پێداین كە لە هەموو مانگێكدا (3) ڕۆژ بەڕۆژوو ببین: سیانزە و چواردە و پانزەی مانگ]، لە (سبل السلام شرح بلوغ المرام)ی (الصنعانی)دا دەڵێت: ئەم فەرموودەیە لە زۆر ڕووی ترەوە گێڕدراوەتەوە، زۆر ڕێگەی تری هەیە.
هەروەها لە فەرموودەی (أبو هریرە)دا هاتووە: [ئەگەر تۆ بەڕۆژو بوویت ئەوا ڕۆژووی ڕۆژە سپییەكان (أیام البیض) بگرە]، ئەمە و چەندین فەرموودەی تر هەن باس لەوە دەكەن كە پێغەمبەری خوا (صلی الله علیه‌ وسلم ) خۆی لەم ڕۆژانەدا زۆر بەڕۆژوو بووە، و هانی هاوەڵانیشی داوە بەڕۆژوو ببن لەم ڕۆژانەدا.
ئەم هاندانە مەبەست پێی (واجب)كردن نیە، چونكە ئەگەر هەندێك ڕووداو و گۆڕانكاری هاتبێتە پێشەوە ئەوا تیایاندا بەڕۆژوو نەبووە، هەروەك زانایان لەسەر ئەم ڕایە یەك دەنگن، لەبەرئەوەی مانگ پڕە و شەوەكەی مانگەشەوێكی ڕووناكە تا ئەو ڕاددەیەی لە ڕۆژ بچێت، بۆیە بە (ڕۆژە سپییەكان) ناودەبرێت.
پزیشكان و حەكیمەكانی پێشوو كەڵە شاخ گرتنیان (الحجامە)یان دەخستە ناوەڕاستی مانگەوە، چونكە ئەوانیش لایان وابوو كە خوێن لەو ماوەیەدا بەخێرایی و هەڵچوونەوە بە ڕەگ و دەمارەكاندا دەگوزەرێت، ابن سینا لە (القانون)ەكەیدا دەڵێت:
(با كەڵە شاخ گرتن –الحجامە– لە سەرەتای مانگدا نەبێت كە خوێن تیایدا جێگیرە و وەستاوە، و نەشكەوێتە كۆتایییەوە كە خوێن تیایدا نیشتوو و دامركاوە، بەڵكو لەو نێوەندەدا باشە كە شەوانی مانگە شەوە). هەروەها ئیمامێكی وەكو (إبن القیم) هەمان تێڕوانینی هەیە …

نهێنییەكانی ئەم ڕۆژووە لای زانستی سەردەم:
لەم چەند ساڵەی دوایی لەدوای چەند توێژینەوەیەكی جۆراوجۆر، چەند ناوەندێكی زانستی گەیشتنە ئەو دەرئەنجامەی كە لە شەوانی مانگەشەودا ئاڵۆزی و هەڵچوون و خرۆشانی دەروونی دروست دەبێت (دكتۆر لیبر) پسپۆر و زانا لە ویلایەتی میامی ووڵاتە یەكگرتووەكان دەڵێت: پەیوەندی توند و تۆڵ هەیە لە نێوان دەستدڕێژی و شەڕەنگیزی و شەوانی مانگەشەودا بە تایبەت لەسەر كەسانی مەیخۆر (مدمن الكحول)، هەروەك كەسانێك كە گرفتاری ناجێگیربوونی سۆز و عەقڵن بەهەمان جۆر دەكەونە ژێر كاریگەریی ئەم ڕووداوەوە.
(دكتۆر لیبر) دەڵێت: ئاو لە (80%)ی پێكهاتەی مرۆڤ پێكدەهێنێت – هەروەك چۆن زەویش بەهەمان ژمارەی نزیك ئاو پێكهاتەی سەرەكییەتی-, باقی پاشماوەكانی تر بریتین لەماددەی ڕەق، و دەڵێت: هەروەك چۆن بەنزیك بوونەوەی مانگ لە شەوانی (13 ، 14 ، 15)ی مانگیدا هێزی كێشكردنی مانگ كاریگەریی لەسەر زەریا و ئۆقیانووسەكان دروست دەكات، بەهەمان جۆر و ڕاستەوخۆ كاریگەریی لەسەر لاشەی مرۆڤیش دروست دەكات, و مرۆڤ دووچاری هەڵچوون دەبێت، بەردەوامە لە قسەكانیدا و دەڵێت: لە ڕووداوی ساڵی (1970)دا كە خۆر و مانگ چوونە سەر یەك هێڵی ستوونی و مانگ لەزەوی نزیك بۆوە, و ڕاددەی كێشكردنی بۆ زەوی زیادی كرد، ئەوا لە (شاری مەیامی) ڕێژەی تاوانكاری زیادبوونێكی دیار و بەرچاوی بەخۆیەوە بینی.
(دكتۆر لیبر) لە كتێبەكەیدا (كاریگەریی مانگ) باس لەوە دەكات كە هێزەكانی پۆلیسی ناوخۆ و ڕۆژنامە ناوخۆیییەكانی لەم ڕوداوە ئاگادار كرد، و داواكاری ئەوەبوو كە پسپۆڕێكی بواری دەروونی لە نەخۆشخانەی (جاكسون) بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەو حاڵەتە دابنرێت, (دكتۆر لیبر) دەڵێت: ئەوەی كە ڕوویدا دۆزەخێك بوو بۆ خۆی كە لە (3) هەفتەی سەرەتای ساڵی (1970)دا چەندین ڕووداو و كارەساتی لە مێژینە نەناسراو ئەنجامدرا, كە هۆكار و پاڵنەرەكانی نادیار بوون، ئیتر ئەوە ئاشكرایە كە مانگ كاریگەریی بەرچاوی هەیە لەسەر رەفتاری مرۆڤ، و حاڵەتێك هەیە پێ‌ی دەڵێن (شێتبوون بەهۆی مانگەوە)، كە تیایدا ڕەفتار و سلوكی لادەر و نەخوازراو لە شەوانی (13 ، 14 ، 15)ی مانگدا ڕێژەیەكی بەرز و بەرچاوە, (دكتۆر لیبر) ڕێژەیەكی هێناوە كە گرنگی و كاریگەریی مانگەشەو دەردەخات لەسەر ڕەفتاری مرۆڤ:
1- بنكەی ئاگر كوژاندنەوەی (ئەریزۆنا) لە (فینیكس) بەڕێژەی (25-30) تەلەفۆن بۆكردن لەشەوانی (15،14،13)ی مانگدا تەلەفۆنیان بۆدەكرێت, كە بە بەراورد لەگەڵ شەوەكانی تردا ڕێژەیەكی زۆر بەرچاوە.
2- شەوانی مانگە شەو قاوشەكانی نەخۆشییە دەروونی و عەقڵییەكان ئاڵۆزی و ڕەفتاری نادروستی تیادا زۆرتر دەبێت.
(دكتۆر لیبر) پێی وایە كە پێشت گەیەنەرێكی باشە و ڕێگا دەدات بە گواستنەوەی هێزە كارۆلیفییە دەمارییەكان (الكهرۆلیفیە), بە هەردوولادا بە ڕاددەیەك دەبێتە مایەی هاوسەنگی دینامیكی لاشە، مانگیش كاریگەریی خۆی هەیە لەسەر خانە دەماریەكان, و ئەمیش دەبێتە مایەی گۆڕینی لایەنی عەقڵی و میزاجی شەخسیی, لەوەی كە رابورد زانیمان كە مانگ لە شەوانی مانگەشەودا (15،14،13) كاریگەریی ڕاستەوخۆی هەیە لەسەر رەفتاری مرۆڤ, بە ڕاددەیەك دووچاری ئاڵۆزی و پەنابردنە بەر توند و تیژی دەكات، ئەویش بەهۆی:
1- حاڵەتی هەڵكشان (المد) و بەرزبوونەوەی فشاری خوێن، هەروەك زانایانی پێشین باسیان لێ‌كردووە، كە ئەمەش لە شەوانی مانگەشەودا دەگاتە لوتكە، لەبەرئەوەی لاشەی مرۆڤ (80%)ی ئاوە، ئەوا بە هەڵكشانی ئاوی زەریاكان هاوتەریب ئاوی لاشەی مرۆڤیش دووچاری هەڵكشان دێت، تەنانەت ئەم هەڵكشانە لەلای ئافرەت لە سووڕی (بێ‌نوێژی) مانگانەدا دیارە, پێش بێنوێژی ڕاددەی دەرچوونی شلەمەنی لاشە زیاد دەكات، ئەمەش دەبێتە مایەی شڵەژان و ئاڵۆزی و بە (ئاڵۆزی پێش بێ‌نوێژی) ناودبرێت، لەگەڵ ڕزگاربوونی لاشە لەو خوێنە ئەوا ئاڵۆزییەكەش دەڕەوێتەوە و نامێنێت.
2- كاریگەریی هێزی كاروموگناتیسی و هێزی كێشكردنی مانگ لەسەر ئەعصاب كە لە (15،14،13)ی مانگی عەرەبیدا دەگاتە لوتكە، و باشترین شتێك كە بەرەنگاری ئەم حاڵەتە بكات بریتییە لە بەڕۆژوو بوون، كە دەتوانین ڕەشوەی رەفتارە نەخوازراو و ناپەسەندەكان بداتە دەست عەقڵ و نەهێڵێت توند و تیژی بەرهەم بێت, بەم جۆرە ئاڵۆزی و هەڵچوونی (أیام البیض) تەنها چارەی بەڕۆژوو بوونە …
سڵاو و دروود بۆ گیانی سەركردەیەكی ئاوا كە هێندە لە خەم شوێنكەوتووانێتی و ڕێ وشوێنی ئەوەیان بۆ دادەنێت كە خۆیان نەك لە بەڵاو نەهامەتییەكانی سەر زەوی بپارێزن بەڵكو لە كاریگەریی ئەنە ئاسمانییەكانیش دەروون و تەندروستییان دەپارێزێت.