ئایا موسحەفە عوسمانییەكان هەتا ئێستا ماونەتەوە؟

ئایا موسحەفە عوسمانییەكان هەتا ئێستا ماونەتەوە؟

د. دياری أحمد قصاب مامۆستای (ده‌) خوێندنه‌وه‌ی قورئان

هەر وەك لە بابەتی هەیڤی ژمارە 36 ماندا ئاماژەمان پێ كرد: قورئانی پیرۆز وەك چۆن لە دڵەكاندا پارێزراوە، بەهەمان شێوە لە موسحەفەكانیشدا پارێزراوە.. ئەمەش بەڵێنی خوای گەورەیە، كە فەرموویەتی:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴿الحجر: ٩﴾ .

بەڵگەش ملیۆنان موسحەفە كە ئێستا لە جیهاندا بڵاوبوونەتەوە، تەنانەت بە سۆفت وێریش، كە لە ژماردن نایەن، بێ ئەوەی هیچ دژایەتییەك لە نێوانیاندا هەبێت، بە پێچەوانەی كتێبە ئاسمانیەكانی تر كە چەندین دژایەتییان لە نێواندا هەیە.
دوای دۆزینەوەی كۆپیەكی قورئانی پیرۆز، كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتەمی زایینی و، لە زانكۆی (توبینگن)ی ئەڵمانی پارێزراوە، كە پێ دەچێت 20- 40 ساڵ دوای وەفاتی پێغەمبەرنوسرابێتەوە. پێم باشە هەندێ تیشك بخەینە سەر ئەگەری مانەوەی ئەو موسحەفانەی كە لەسەردەمی خەلیفەی سێیەم عوسمانی كوڕی عەففان -خوای لێ ڕازی بێت- نوسراونەتەوە. كە پێیان دەوترێت موسحەفە عوسمانییەكان (المصاحف العثمانیة)، مەبەست پێی ئەو قورئانانەیە بە فەرمانی عوسمانی كوڕی عەففان -خوای لێ ڕازی بێت- نوسرانەوە و نێرران بۆ شارە سەرەكیەكانی جیهانی ئیسلامی.
(سیوتی) دەڵێت: «ژمارەی ئەو موسحەفانەی كە گەورەمان عوسمان -خوای لێ رازی بێت- نوسیویەتیەوە و ناردوونی بۆ شارەكان پێنج دانە بوون، كە ئەم ڕایەیان لە هەموویان پەسەندترە»1.
جا ئایا ئەو موسحەفانە هەتا ئێستا ماونەتەوە یان ونبوون؟
زانای بەناوبانگی عێراقی (پڕۆفیسۆر غانم قەددوری) دەڵێت: زانایانی پێشینی وێنەی موسحەف (ڕەسمی موسحەف: رسم المصحف) (واتە شێوازی تایبەتی نوسینەوەی قورئانی پیرۆز) پشتیان بە موسحەفە عوسمانییەكان بەستووە لە دیاریكردنی تایبەتمەندیەكانی ڕەسم، هاوكات ئەو موسحەفانە لەبەردەستیاندا بووە. پێشەوا (حەمزەی كوڕی حەبیبی زەییات) كە ساڵی 156ی كۆچی وەفاتی كردووە، دەڵێت: «ئەوەندە سەیری موسحەفم كرد تا ترسام كوێربم»2.. پێشەوا (نافیعی كوڕی نوعەیم) كە ساڵی 169ی كۆچی وەفاتی كردووە، دەڵێت: «هەندێك لە خەلیفەكان موسحەفی عوسمانیان بۆ ئەناردم بۆ چاككردنەوەی»3.. (عاصیمی جوحدری) دەڵێت: «لە موسحەفی عوسماندا –خوای لێ ڕازی بێت- تیایدا بینیم..»4.. (ئەبو عوبەید) كە ساڵی 224ی كۆچی وەفاتی كردووە، دەڵێت: «موسحەفی عوسمانی كوڕی عەففانم بینی، لە خەزێنەی هەندێك لە میرەكان بۆیان دەرهێنام..»5.. دەقەكان لەم بارەیەوە زۆرن..
بەهۆی كۆنیی مێژووەكەیان، ژمارەی موسحەفەكان لە زیادبووندا بووە. لە هەمان كاتدا موسحەفە عوسمانیەكان لە كەم بووندا بوون. هەروەها ئەو موسحەفانەشی كە لەسەر ئەوان نوسرابوونەوە لەناوچوون، ئەویش بەهۆی شێ‌ و مۆرانە و كۆنبوونیان. لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك لەو موسحەفە كۆنانە بە تەواوی یان بە نوقستانی ماونەتەوە، كە لە شێوەدا لە موسحەفە كۆنەكان دەچن.. لێچوونەكەشیان لەوەدایە كە لەسەر یەك جۆر ماددە نوسراوون و، نوسینەكان بێ سەروبۆرن و، لە جۆری خەتی حیجازین كە ئەلیفەكانی خوارن، یان لە جۆری خەتی كوفین كە خەتەكانی ڕێكن و گۆشەكانی ڕێكن…
ژمارەی ئەو موسحەفە دەستنووسانەی كە تۆمار كراوون لە كتێبخانە گشتییەكان لە جیهاندا دەگاتە هەزاران6. گرنگی ئەم موسحەفانەش بۆ توێژەری(رەسمی موسحەف) زیاتر دەبێت هەركات مێژووی ئەو موسحەفە كۆنتر بێت.. هەندێك لەو موسحەفانە:
-موسحەفی تاشقەند، ساڵی (1950ز) 50 نوسخەی لێ چاپكراوە.
-ئەو موسحەفەی كە دەیگێڕنەوە بۆ عوسمانی كوڕی عەففان -خوای لێ رازی بێت- و لە مزگەوتی (الحسین) لە قاهیرە پارێزراوە و، ساڵی (1430ك – 2009ز) لە ئەستانبول بڵاوكرایەوە، بە سەرپەرشتی دكتۆر (تەییار ئاڵتی قولاج).
-موسحەفی (عەمری كوڕی عاص)، كە لە (دار الكتب المصریة) لە قاهیرە پارێزراوە، بە ژمارە (139 مصاحف).
-ئەو موسحەفەی كە دەیگێڕنەوە بۆ عوسمانی كوڕی عەففان -خوای لێ ڕازی بێت- و لە مۆزەخانەی (تۆپ قاپی سرایی) لە توركیا پارێزراوە. (د. تەییار ئاڵتی قولاج) هەستاوە بە بڵاوكردنەوەی لە ئەستانبول، ساڵی (1428ك- 2007ز).
-موسحەفی (ئیبن بەوواب) كە لە ساڵی (391ك) نوسیویەتیەوە لە بەغداد (مدینة السلام)، لە كتێبخانەی (جستربیتی) لە شاری دیبلن لە ئایرلەندا پارێزراوە، بە ژمارە (ك/ 16). كتێبخانەكە ساڵی (1980ز) هەستاوە بە بڵاوكردنەوەی بە كۆپی كراوی، لەگەڵ توێژینەوەیەك لە نوسینی ڕۆژهەڵاتناس (دی ئێس ڕایس)، بە زمانی ئینگلیزی و، لە لایەن (ئەحمەد ئۆرفەلی) وەرگێرراوەتە سەر زمانی عەرەبی.
لەوانەیە موسحەفەكانی پێشەوا عوسمان نەمابن و ونبووبن لە سەدەكانی یەكەمی كۆچی، بەڵام ئەو مەسحەفانەی كە لێیانەوە گیراونەتەوە (كۆپی كراوون)، یان ئەوانەی لەو زەمانەوە نزیك بوون تا ئێستا هەندێكیان بە پارێزراوی ماوون7.
زەرقانی دەڵێت: «هیچ بەڵگەیەكمان بەدەستەوە نییە لەسەر ئەوەی تا ئێستا ئەو موسحەفانەی كە عوسمان -خوا لێی ڕازی بێت- نوسیویەتیەوە مابێتەوە، ئەمە جگە لەوەی كە زانیاریمان هەبێت سەبارەت بەو شوێنانەی كە تیایاندا پارێزراون.. ئەوەی كە دەیزانین ئەوەیە كە ئیبن جەزەری (ساڵی 833ی كۆچی وەفاتی كردووە) لە زەمانی خۆیدا موسحەفی خەڵكی شامی بینیوە (كە پێدەچێت ئەو موسحەفە بوو بێت كە عوسمان -خوا لێی ڕازی بێت- ناردوویەتی بۆ شام)، و لە میسریشدا موسحەفێكی تری بینیوە.
ئەو موسحەفە كۆنانەشی كە لە خەزێنەكانی شوێنەواری میسریدا هەن و پێیان دەوترێت موسحەفی عوسمانی، گومانمان هەیە كە ئەو نیسبەتدانە بۆ عوسمان ڕاست بێت.. ئەو موسحەفەی كە لە مزگەوتی حوسەینە و، لە قاهیرە هەڵگیراوە پێدەچێت كۆپی كرابێت لە یەكێك لە موسحەفە عوسمانیەكان.. هەروەها ئەو موسحەفەی كە لەو خەزێنەیەدا و، دەڵێن (عەلی كوڕی ئەبو تالیب) -خوای لێ رازی بێت- نوسیویەتی بە دەستی خۆی و، بە خەتی كوفی نوسراوە، دەگونجێت عەلی نوسیبیەتی، یان فەرمانی كردبێت بە نوسینی، ئەو كاتەی كە لە كوفە بووە»8.
كەواتە ئەو موسحەفانەی كە لەم سەردەمەدا لە مۆزەخانەكان پارێزراون، پێدەچێت هەندێكیان كۆپی موسحەفە عوسمانییەكان بێت و، هەندێكیشیان كۆپی كۆپیەكان بێت. هەروەها مەرج نییە ئەو نوسخانەی كە ئێستا لەبەردەستان هەموو قورئان بێت، چونكە زۆربەیان بەهۆی هۆكارە ماددیەكانەوە، وەك شێ‌ و كەشوهەواوە خراپ بوون.. وەك لە پێشەوا (ئیبن جەزەری)ەوە -كە لە سەدەی نۆی كۆچیدا ژیاوە- دەگێڕنەوە: لە ژیانی خۆیدا یەكێك لە موسحەفە عوسمانییەكانی بینیوە، كەواتە تا ئەو سەدەیەش موسحەفە عوسمانییەكان بوونیان هەبووە، بەڵام دووایی وردە وردە نەماوون. ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە بەگشتی هەموویان لە ناوەڕۆكدا وەك یەكن، گەر چی هەندێ لە پەڕەكانیان تیاچوو بێت. ئەمە جگە لەوەی -وەك پێشتر باسمان كردووە- پاراستنی قورئان بە هەردوو ڕێگەكەیە: لە ناو لاپەڕەكاندا (موسحەفەكان) و لە ناو سنگەكاندا (واتە موسڵمانان بە درێژایی مێژوو قورئانیان لە سنگیاندا لەبەرە).
دیارە نوسینەوەی قورئان -وەك لە بابەتەكانی پێشتردا باسكراوە- هەر لەسەردەمی پێغەمبەرەوەنوسراوەتەوە. پاشانیش كە لە سەردەمی ئەبو بەكر و عوسماندا -خوایان لێ ڕازی بێت- قورئان نوسراوەتەوە، هەر بە هەمان شێوازی نوسین نوسراونەتەوە، كە پێی دەڵێن (ڕەسمی موسحەف)، كە پیتەكان خاڵیان لەسەر یان لەژێر نەبووە و، سەروبۆریان نەبووە. بەهۆی سەلیقەی زمانەوانی و توانای لەبەركردنی بەهێزیان، موسڵمانان لەو سەردەمانەدا پێویستیان پێ نەبووە. بەڵام پاش نەمانی سەردەمی ڕەوانبێژی و زۆر گەورەبوونی وڵاتی موسڵمانان و دووركەوتنەوەیان لە سەردەمی دابەزینی نیگا.. ئەمانە هەمووی هۆكار بوون كە موسڵمانان- وەك خزمەتێك بە كتێبە پیرۆزەكەیان- هەستن بە دانانی نیشانەی تایبەت بە جۆر و جووڵەی پیتەكان، بۆ ناسینەوەیان تا ئەوانەی شارەزاییان كەمە لێیان هەڵە نەبێت. بۆ نموونە: (ج) و (ح) و (خ) ئەگەر خاڵەكانی نەبێت لەیەك جیاناكرێنەوە.
پێشەوا (الدانی) لە كتێبی (رسم المصحف)دا دەڵێت: «ڕیوایەتەكان هەندێك جیاوازیان تێدایە لەوەی كە كام لە شوێنكەوتووان (تابیعیەكان) یەكەم جار خاڵ (نوقتە)ی بۆ قورئان داناوە. ڕیوایەتمان كردووە ئەوەی یەكەم جار ئەو كارەی كردووە (ئەبو ئەسوەدی دوئەلی) بووە (ساڵی 69ی كۆچی وەفاتی كردووە)، كاتێك ویستی كتێبێك دابنێت لە زمانی عەرەبیدا بۆ چاككردنەوەی ئەو هەڵانەی خەڵكی دەیانكرد لە قسەكردنی عەرەبیدا، بە جۆرێك ببووە دیاردەیەك لەناو خەڵكیدا، تەنانەت لە ناو هەندێك لە خەواسیشدا. بڕیاریدا لە سەرەتاوە هەستێت بە سەروبۆر كردنی قورئان.. موسحەفێكی هێنا و لەگەڵ بۆیاخێك، كە ڕەنگەكەی جیاواز بوو لە ڕەنگی ئەو خەتەی كە قورئانەكەی پێ نوسرابوو -تا ئەو كاتەش قورئان بێ نوقتە و سەروبۆر بوو- بە هاوكارەكەی دەوت، كە قورئانەكەی لەبەر دەمددا دانابوو: ئەگەر بە فەتحە پیتەكەم خوێندەوە خاڵێك لەسەر پیتەكە دابنێ و، ئەگەر بە كەسرە خوێندمەوە خاڵێك لەژێر پیتەكە دابنێ و، ئەگەر بە زەممە (ضمە) خوێندمەوە خاڵێك لەبەردەم پیتەكە دابنێ.. ئەگەر هەركام لەو پیتانەم بە تەنوین خوێندەوە دوو خاڵ دابنێ.. بەو شێوەیە هەموو قورئانیان سەروبۆر كرد..
هەروەها ڕیوایەتمان كردووە كە ئیبن سیرین (ساڵی 110ی كۆچی وەفاتی كردووە) موسحەفێكی هەبووە، یەحیای كوڕی یەعمور (ساڵی 120ی كۆچی وەفاتی كردووە) نوقتەی بۆ دانابوو.. ئەو سیانە لە بەڕێزترین زانایانی تابیعیەكان بوون لە (بەسرە).
زۆری زانایان لەسەر ئەوە ڕێكن كە یەكەم كەس لەو كارەدا (ئەبو ئەسوەدی دوئەلی) بووە، كە تەنها سەروبۆر و تەنوینی بۆ پیتەكان داناوە و، خەلیلی كوڕی ئەحمەد (ساڵی 175ی كۆچی وەفاتی كردووە) هەمزە و شەددەی بۆ پیتەكان داناوە»9.
هەروەها نەصری كوڕی عاصیم (ساڵی 90ی كۆچی وەفاتی كردووە) خاڵی پیتەكانی داناوە، ئەویش بەشێوەی كێشانی هێڵی خواری كورت كورت لەسەر یان لەژێر پیتەكان، بەپێی ژمارەی خاڵەكان. بۆ نموونە: پیتی (ب) هێڵێكی لاری كورتی لەژێر (ب) نوسیوە.. بۆ نوسینی پیتی (ت) دوو هێڵی لاری لەسەر (ت) نوسیوە..
پێشتر هەمزە شێوەی تایبەتی نەبووە و، هەمزەكان بە شێوەی ئەو پیتە نوسراوە كە لە سەروبۆرەكەی دەچێت. بۆ نموونە: (جَاء) بە (جا) نووسراوە.. (أللُّؤلُؤُ): بە (اللولو) نووسراوە..(يُبدِئُ]: بە (یبدی) نووسراوە. تا خەلیلی كوڕی ئەحمەدی فەراهیدی هەستا بە داهێنانی هەمزە، كە ئەویش لە شێوەدا وەك سەری (ع): (ء) چونكە دەرچەی هەردوو پیتەكە –كە لە قوڕگدایە-لەیەكەوە نزیكن.
هەروەها (خەلیلی كوڕی ئەحمەد) هەستا بە گۆڕینی ئەو خاڵە سورانەی كە (ئەبو ئەسوەدی دوئەلی) داینابوون لەجیاتی سەروبۆرەكان بە ئەلیفێكی پاڵخراو لەجیاتی فەتحە لەسەر پیتەكە. هەروەها دانانی (و)ێكی بچوك لەسەر پیتەكە لەجیاتی زەممە. هەروەها دانانی (ی)ێكی بچوك لەژێر پیتەكەدا لەجیاتی كەسرە، كە دوایی تەنها ژێری یاكە ماوەتەوە. هەروەها بۆ تەنوین ئەو نیشانانەی دووبارە كردۆتەوە10.
كەواتە لەسەردەمی شوێنكەوتووانەوە، لە كۆتایی سەدەی یەكەمی كۆچییەوە، قورئان سەروبۆر و خاڵی بۆ دانراوە. واتە ئەو موسحەفانەی كە سەروبۆر و خاڵیان هەیە ناگونجێت یەكێك بێت لە موسحەفە عوسمانییەكان، ئەگەر لەوانەش بێت، دەبێت دواتر سەروبۆریان بۆ كرا بێت. ئەوەی تێبینی دەكرێت: لە سەرەتاوە سەروبۆر تەنها بە نوسینی نوقتەیەك بووە لەسەر و ژێری پیتەكان بە ڕەنگێگی جیاواز.. پاشان ئەو خاڵە سورانەی كە بەكارهێنرابوو بۆ دیاریكردنی سەروبۆر كرا بە هێڵی كورت لەسەر یان لەژێر پیتەكان، چونكە ئەگەری تێكەڵبوون بە ئەسڵی نوسینەكە نەما و، هەتا ئێستاش بەردەوامە. پاشان دوای پێشكەوتنی هونەری نوسین، زیاتر گرنگی دراوە بە دیاریكردنی شوێنی مەددەكان و حاڵەتەكانی تەجوید و سەرەتای جوزئەكان و.. هتد.

هەر وەك لە بابەتی هەیڤی ژمارە 36 ماندا ئاماژەمان پێ كرد: قورئانی پیرۆز وەك چۆن لە دڵەكاندا پارێزراوە، بەهەمان شێوە لە موسحەفەكانیشدا پارێزراوە.. ئەمەش بەڵێنی خوای گەورەیە، كە فەرموویەتی:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴿الحجر: ٩﴾. بەڵگەش ملیۆنان موسحەفە كە ئێستا لە جیهاندا بڵاوبوونەتەوە، تەنانەت بە سۆفت وێریش، كە لە ژماردن نایەن، بێ ئەوەی هیچ دژایەتییەك لە نێوانیاندا هەبێت، بە پێچەوانەی كتێبە ئاسمانیەكانی تر كە چەندین دژایەتییان لە نێواندا هەیە.
دوای دۆزینەوەی كۆپیەكی قورئانی پیرۆز، كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتەمی زایینی و، لە زانكۆی (توبینگن)ی ئەڵمانی پارێزراوە، كە پێ دەچێت 20- 40 ساڵ دوای وەفاتی پێغەمبەرنوسرابێتەوە. پێم باشە هەندێ تیشك بخەینە سەر ئەگەری مانەوەی ئەو موسحەفانەی كە لەسەردەمی خەلیفەی سێیەم عوسمانی كوڕی عەففان -خوای لێ ڕازی بێت- نوسراونەتەوە. كە پێیان دەوترێت موسحەفە عوسمانییەكان (المصاحف العثمانیة)، مەبەست پێی ئەو قورئانانەیە بە فەرمانی عوسمانی كوڕی عەففان -خوای لێ ڕازی بێت- نوسرانەوە و نێرران بۆ شارە سەرەكیەكانی جیهانی ئیسلامی.
(سیوتی) دەڵێت: «ژمارەی ئەو موسحەفانەی كە گەورەمان عوسمان -خوای لێ رازی بێت- نوسیویەتیەوە و ناردوونی بۆ شارەكان پێنج دانە بوون، كە ئەم ڕایەیان لە هەموویان پەسەندترە»1.
جا ئایا ئەو موسحەفانە هەتا ئێستا ماونەتەوە یان ونبوون؟
زانای بەناوبانگی عێراقی (پڕۆفیسۆر غانم قەددوری) دەڵێت: زانایانی پێشینی وێنەی موسحەف (ڕەسمی موسحەف: رسم المصحف) (واتە شێوازی تایبەتی نوسینەوەی قورئانی پیرۆز) پشتیان بە موسحەفە عوسمانییەكان بەستووە لە دیاریكردنی تایبەتمەندیەكانی ڕەسم، هاوكات ئەو موسحەفانە لەبەردەستیاندا بووە. پێشەوا (حەمزەی كوڕی حەبیبی زەییات) كە ساڵی 156ی كۆچی وەفاتی كردووە، دەڵێت: «ئەوەندە سەیری موسحەفم كرد تا ترسام كوێربم»2.. پێشەوا (نافیعی كوڕی نوعەیم) كە ساڵی 169ی كۆچی وەفاتی كردووە، دەڵێت: «هەندێك لە خەلیفەكان موسحەفی عوسمانیان بۆ ئەناردم بۆ چاككردنەوەی»3.. (عاصیمی جوحدری) دەڵێت: «لە موسحەفی عوسماندا –خوای لێ ڕازی بێت- تیایدا بینیم..»4.. (ئەبو عوبەید) كە ساڵی 224ی كۆچی وەفاتی كردووە، دەڵێت: «موسحەفی عوسمانی كوڕی عەففانم بینی، لە خەزێنەی هەندێك لە میرەكان بۆیان دەرهێنام..»5.. دەقەكان لەم بارەیەوە زۆرن..
بەهۆی كۆنیی مێژووەكەیان، ژمارەی موسحەفەكان لە زیادبووندا بووە. لە هەمان كاتدا موسحەفە عوسمانیەكان لە كەم بووندا بوون. هەروەها ئەو موسحەفانەشی كە لەسەر ئەوان نوسرابوونەوە لەناوچوون، ئەویش بەهۆی شێ‌ و مۆرانە و كۆنبوونیان. لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك لەو موسحەفە كۆنانە بە تەواوی یان بە نوقستانی ماونەتەوە، كە لە شێوەدا لە موسحەفە كۆنەكان دەچن.. لێچوونەكەشیان لەوەدایە كە لەسەر یەك جۆر ماددە نوسراوون و، نوسینەكان بێ سەروبۆرن و، لە جۆری خەتی حیجازین كە ئەلیفەكانی خوارن، یان لە جۆری خەتی كوفین كە خەتەكانی ڕێكن و گۆشەكانی ڕێكن…
ژمارەی ئەو موسحەفە دەستنووسانەی كە تۆمار كراوون لە كتێبخانە گشتییەكان لە جیهاندا دەگاتە هەزاران6. گرنگی ئەم موسحەفانەش بۆ توێژەری(رەسمی موسحەف) زیاتر دەبێت هەركات مێژووی ئەو موسحەفە كۆنتر بێت.. هەندێك لەو موسحەفانە:
-موسحەفی تاشقەند، ساڵی (1950ز) 50 نوسخەی لێ چاپكراوە.
-ئەو موسحەفەی كە دەیگێڕنەوە بۆ عوسمانی كوڕی عەففان -خوای لێ رازی بێت- و لە مزگەوتی (الحسین) لە قاهیرە پارێزراوە و، ساڵی (1430ك – 2009ز) لە ئەستانبول بڵاوكرایەوە، بە سەرپەرشتی دكتۆر (تەییار ئاڵتی قولاج).
-موسحەفی (عەمری كوڕی عاص)، كە لە (دار الكتب المصریة) لە قاهیرە پارێزراوە، بە ژمارە (139 مصاحف).
-ئەو موسحەفەی كە دەیگێڕنەوە بۆ عوسمانی كوڕی عەففان -خوای لێ ڕازی بێت- و لە مۆزەخانەی (تۆپ قاپی سرایی) لە توركیا پارێزراوە. (د. تەییار ئاڵتی قولاج) هەستاوە بە بڵاوكردنەوەی لە ئەستانبول، ساڵی (1428ك- 2007ز).
-موسحەفی (ئیبن بەوواب) كە لە ساڵی (391ك) نوسیویەتیەوە لە بەغداد (مدینة السلام)، لە كتێبخانەی (جستربیتی) لە شاری دیبلن لە ئایرلەندا پارێزراوە، بە ژمارە (ك/ 16). كتێبخانەكە ساڵی (1980ز) هەستاوە بە بڵاوكردنەوەی بە كۆپی كراوی، لەگەڵ توێژینەوەیەك لە نوسینی ڕۆژهەڵاتناس (دی ئێس ڕایس)، بە زمانی ئینگلیزی و، لە لایەن (ئەحمەد ئۆرفەلی) وەرگێرراوەتە سەر زمانی عەرەبی.
لەوانەیە موسحەفەكانی پێشەوا عوسمان نەمابن و ونبووبن لە سەدەكانی یەكەمی كۆچی، بەڵام ئەو مەسحەفانەی كە لێیانەوە گیراونەتەوە (كۆپی كراوون)، یان ئەوانەی لەو زەمانەوە نزیك بوون تا ئێستا هەندێكیان بە پارێزراوی ماوون7.
زەرقانی دەڵێت: «هیچ بەڵگەیەكمان بەدەستەوە نییە لەسەر ئەوەی تا ئێستا ئەو موسحەفانەی كە عوسمان -خوا لێی ڕازی بێت- نوسیویەتیەوە مابێتەوە، ئەمە جگە لەوەی كە زانیاریمان هەبێت سەبارەت بەو شوێنانەی كە تیایاندا پارێزراون.. ئەوەی كە دەیزانین ئەوەیە كە ئیبن جەزەری (ساڵی 833ی كۆچی وەفاتی كردووە) لە زەمانی خۆیدا موسحەفی خەڵكی شامی بینیوە (كە پێدەچێت ئەو موسحەفە بوو بێت كە عوسمان -خوا لێی ڕازی بێت- ناردوویەتی بۆ شام)، و لە میسریشدا موسحەفێكی تری بینیوە.
ئەو موسحەفە كۆنانەشی كە لە خەزێنەكانی شوێنەواری میسریدا هەن و پێیان دەوترێت موسحەفی عوسمانی، گومانمان هەیە كە ئەو نیسبەتدانە بۆ عوسمان ڕاست بێت.. ئەو موسحەفەی كە لە مزگەوتی حوسەینە و، لە قاهیرە هەڵگیراوە پێدەچێت كۆپی كرابێت لە یەكێك لە موسحەفە عوسمانیەكان.. هەروەها ئەو موسحەفەی كە لەو خەزێنەیەدا و، دەڵێن (عەلی كوڕی ئەبو تالیب) -خوای لێ رازی بێت- نوسیویەتی بە دەستی خۆی و، بە خەتی كوفی نوسراوە، دەگونجێت عەلی نوسیبیەتی، یان فەرمانی كردبێت بە نوسینی، ئەو كاتەی كە لە كوفە بووە»8.
كەواتە ئەو موسحەفانەی كە لەم سەردەمەدا لە مۆزەخانەكان پارێزراون، پێدەچێت هەندێكیان كۆپی موسحەفە عوسمانییەكان بێت و، هەندێكیشیان كۆپی كۆپیەكان بێت. هەروەها مەرج نییە ئەو نوسخانەی كە ئێستا لەبەردەستان هەموو قورئان بێت، چونكە زۆربەیان بەهۆی هۆكارە ماددیەكانەوە، وەك شێ‌ و كەشوهەواوە خراپ بوون.. وەك لە پێشەوا (ئیبن جەزەری)ەوە -كە لە سەدەی نۆی كۆچیدا ژیاوە- دەگێڕنەوە: لە ژیانی خۆیدا یەكێك لە موسحەفە عوسمانییەكانی بینیوە، كەواتە تا ئەو سەدەیەش موسحەفە عوسمانییەكان بوونیان هەبووە، بەڵام دووایی وردە وردە نەماوون. ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە بەگشتی هەموویان لە ناوەڕۆكدا وەك یەكن، گەر چی هەندێ لە پەڕەكانیان تیاچوو بێت. ئەمە جگە لەوەی -وەك پێشتر باسمان كردووە- پاراستنی قورئان بە هەردوو ڕێگەكەیە: لە ناو لاپەڕەكاندا (موسحەفەكان) و لە ناو سنگەكاندا (واتە موسڵمانان بە درێژایی مێژوو قورئانیان لە سنگیاندا لەبەرە).
دیارە نوسینەوەی قورئان -وەك لە بابەتەكانی پێشتردا باسكراوە- هەر لەسەردەمی پێغەمبەرەوەنوسراوەتەوە. پاشانیش كە لە سەردەمی ئەبو بەكر و عوسماندا -خوایان لێ ڕازی بێت- قورئان نوسراوەتەوە، هەر بە هەمان شێوازی نوسین نوسراونەتەوە، كە پێی دەڵێن (ڕەسمی موسحەف)، كە پیتەكان خاڵیان لەسەر یان لەژێر نەبووە و، سەروبۆریان نەبووە. بەهۆی سەلیقەی زمانەوانی و توانای لەبەركردنی بەهێزیان، موسڵمانان لەو سەردەمانەدا پێویستیان پێ نەبووە. بەڵام پاش نەمانی سەردەمی ڕەوانبێژی و زۆر گەورەبوونی وڵاتی موسڵمانان و دووركەوتنەوەیان لە سەردەمی دابەزینی نیگا.. ئەمانە هەمووی هۆكار بوون كە موسڵمانان- وەك خزمەتێك بە كتێبە پیرۆزەكەیان- هەستن بە دانانی نیشانەی تایبەت بە جۆر و جووڵەی پیتەكان، بۆ ناسینەوەیان تا ئەوانەی شارەزاییان كەمە لێیان هەڵە نەبێت. بۆ نموونە: (ج) و (ح) و (خ) ئەگەر خاڵەكانی نەبێت لەیەك جیاناكرێنەوە.
پێشەوا (الدانی) لە كتێبی (رسم المصحف)دا دەڵێت: «ڕیوایەتەكان هەندێك جیاوازیان تێدایە لەوەی كە كام لە شوێنكەوتووان (تابیعیەكان) یەكەم جار خاڵ (نوقتە)ی بۆ قورئان داناوە. ڕیوایەتمان كردووە ئەوەی یەكەم جار ئەو كارەی كردووە (ئەبو ئەسوەدی دوئەلی) بووە (ساڵی 69ی كۆچی وەفاتی كردووە)، كاتێك ویستی كتێبێك دابنێت لە زمانی عەرەبیدا بۆ چاككردنەوەی ئەو هەڵانەی خەڵكی دەیانكرد لە قسەكردنی عەرەبیدا، بە جۆرێك ببووە دیاردەیەك لەناو خەڵكیدا، تەنانەت لە ناو هەندێك لە خەواسیشدا. بڕیاریدا لە سەرەتاوە هەستێت بە سەروبۆر كردنی قورئان.. موسحەفێكی هێنا و لەگەڵ بۆیاخێك، كە ڕەنگەكەی جیاواز بوو لە ڕەنگی ئەو خەتەی كە قورئانەكەی پێ نوسرابوو -تا ئەو كاتەش قورئان بێ نوقتە و سەروبۆر بوو- بە هاوكارەكەی دەوت، كە قورئانەكەی لەبەر دەمددا دانابوو: ئەگەر بە فەتحە پیتەكەم خوێندەوە خاڵێك لەسەر پیتەكە دابنێ و، ئەگەر بە كەسرە خوێندمەوە خاڵێك لەژێر پیتەكە دابنێ و، ئەگەر بە زەممە (ضمە) خوێندمەوە خاڵێك لەبەردەم پیتەكە دابنێ.. ئەگەر هەركام لەو پیتانەم بە تەنوین خوێندەوە دوو خاڵ دابنێ.. بەو شێوەیە هەموو قورئانیان سەروبۆر كرد..
هەروەها ڕیوایەتمان كردووە كە ئیبن سیرین (ساڵی 110ی كۆچی وەفاتی كردووە) موسحەفێكی هەبووە، یەحیای كوڕی یەعمور (ساڵی 120ی كۆچی وەفاتی كردووە) نوقتەی بۆ دانابوو.. ئەو سیانە لە بەڕێزترین زانایانی تابیعیەكان بوون لە (بەسرە).
زۆری زانایان لەسەر ئەوە ڕێكن كە یەكەم كەس لەو كارەدا (ئەبو ئەسوەدی دوئەلی) بووە، كە تەنها سەروبۆر و تەنوینی بۆ پیتەكان داناوە و، خەلیلی كوڕی ئەحمەد (ساڵی 175ی كۆچی وەفاتی كردووە) هەمزە و شەددەی بۆ پیتەكان داناوە»9.
هەروەها نەصری كوڕی عاصیم (ساڵی 90ی كۆچی وەفاتی كردووە) خاڵی پیتەكانی داناوە، ئەویش بەشێوەی كێشانی هێڵی خواری كورت كورت لەسەر یان لەژێر پیتەكان، بەپێی ژمارەی خاڵەكان. بۆ نموونە: پیتی (ب) هێڵێكی لاری كورتی لەژێر (ب) نوسیوە.. بۆ نوسینی پیتی (ت) دوو هێڵی لاری لەسەر (ت) نوسیوە..
پێشتر هەمزە شێوەی تایبەتی نەبووە و، هەمزەكان بە شێوەی ئەو پیتە نوسراوە كە لە سەروبۆرەكەی دەچێت. بۆ نموونە: (جَاء) بە (جا) نووسراوە.. (أللُّؤلُؤُ): بە (اللولو) نووسراوە..(يُبدِئُ]: بە (یبدی) نووسراوە. تا خەلیلی كوڕی ئەحمەدی فەراهیدی هەستا بە داهێنانی هەمزە، كە ئەویش لە شێوەدا وەك سەری (ع): (ء) چونكە دەرچەی هەردوو پیتەكە –كە لە قوڕگدایە-لەیەكەوە نزیكن.
هەروەها (خەلیلی كوڕی ئەحمەد) هەستا بە گۆڕینی ئەو خاڵە سورانەی كە (ئەبو ئەسوەدی دوئەلی) داینابوون لەجیاتی سەروبۆرەكان بە ئەلیفێكی پاڵخراو لەجیاتی فەتحە لەسەر پیتەكە. هەروەها دانانی (و)ێكی بچوك لەسەر پیتەكە لەجیاتی زەممە. هەروەها دانانی (ی)ێكی بچوك لەژێر پیتەكەدا لەجیاتی كەسرە، كە دوایی تەنها ژێری یاكە ماوەتەوە. هەروەها بۆ تەنوین ئەو نیشانانەی دووبارە كردۆتەوە10.
كەواتە لەسەردەمی شوێنكەوتووانەوە، لە كۆتایی سەدەی یەكەمی كۆچییەوە، قورئان سەروبۆر و خاڵی بۆ دانراوە. واتە ئەو موسحەفانەی كە سەروبۆر و خاڵیان هەیە ناگونجێت یەكێك بێت لە موسحەفە عوسمانییەكان، ئەگەر لەوانەش بێت، دەبێت دواتر سەروبۆریان بۆ كرا بێت. ئەوەی تێبینی دەكرێت: لە سەرەتاوە سەروبۆر تەنها بە نوسینی نوقتەیەك بووە لەسەر و ژێری پیتەكان بە ڕەنگێگی جیاواز.. پاشان ئەو خاڵە سورانەی كە بەكارهێنرابوو بۆ دیاریكردنی سەروبۆر كرا بە هێڵی كورت لەسەر یان لەژێر پیتەكان، چونكە ئەگەری تێكەڵبوون بە ئەسڵی نوسینەكە نەما و، هەتا ئێستاش بەردەوامە. پاشان دوای پێشكەوتنی هونەری نوسین، زیاتر گرنگی دراوە بە دیاریكردنی شوێنی مەددەكان و حاڵەتەكانی تەجوید و سەرەتای جوزئەكان و.. هتد.

---

1-الزيادة والإحسان في علوم القرآن، للإمام محمد بن أحمد بن عقيلة المكي، مجموعة رسائل جامعية، مركز تفسير للدراسات القرآنية، المملكة العربية السعودية- الرياض، ط2، 1432هـ- 2011م، 2/ 27.
2-معرفة القراء الكبار على الطبقات والأعصار، محمد بن أحمد بن عثمان الذهبي، تحقيق: د. طيار آلتي قولاج، مركز البحوث الإسلامية، إستانبول، 1416هـ-1995م، 1/ 253.
3- معرفة القراء الكبار على الطبقات والأعصار، 1/245.

4-المقنع في معرفة مرسوم مصاحف أهل الأمصار، أبو عمرو عثمان بن سعيد الداني، تحقيق: محمد أحمد دهمان، دار الفكر، دمشق، 1403هـ-1983م، ص66.
5-المقنع في معرفة مرسوم مصاحف أهل الأمصار، ص15.
6-الفهرس الشامل للتراث العربي والإسلامي المخطوط (المصاحف المخطوطة)، ص12- 432.

7-الميسر في علم رسم المصحف وضبطه، أ. د. غانم قدوري الحمد، مركز الدراسات والمعلومات بمعهد الإمام الشاطبي، جدة، ط1، 1433هـ- 2012م، ص57-61.
8-مناهل العرفان في علوم القرآن، محمد عبدالعظيم الزرقاني، دار إحياء التراث العربي، بيروت، لبنان، ط2، 1/ 283- 284.

9-الزيادة والإحسان في علوم القرآن، 3/ 6- 7.
10-التجويد المصور، د. أيمن رشدي سويد، دار الغوثاني للدراسات القرآنية، دمشق- سورية، ط3، 1434هـ- 2013م، ص 517- 560.