زانستە شاراوەكانی ئیسلام/به‌شی دووه‌م

و/ هاوژین طالب  hawzhin@gmx.de

(هێندریك های) لە پێشەكی ئەڵقەی دووەمی بەرنامەكەیدا (جیهانی موعجیزەكان) دەڵێت: «باسی ئەمڕۆ لەسەر زانستە شاراوەكانی ئیسلامە، كە چۆن ئێمەی مەسیحیەكانی ئەوروپا ئەو زانستانەمان دەدزی و تا ئێستاش ڕاستیی سەرچاوەی زانستە تازەكانمان دەشارینەوە.»

پاشان (های) دەڵێت: «دوو سەركردەی گەورە لە سەردەمی جەنگی خاچپەرستاندا بە یەكگەیشتن، (سوڵتان سەڵاحەدین) كە توانی قودس بۆ موسڵمانان بگەڕێنێتەوە، لەگەڵ (ڕیتشارد دڵی شێر) گەورەترین سوارچاكی سەدەی ناوەڕاست كە دەیویست قودس بە شێوازێكی دڕندانە بگەڕێنێتەوە، بەڵام نەیتوانی بگاتە ئامانجەكەی، هەربۆیە گەیشتە ئەوەی یەكەم ڕێكەوتنی دبلۆماسی لە مێژووی قودسدا بكات، بەوەش سەڵاحەدین بەسەركەوتوویی مایەوە.. بەڵام نەیدەزانی كە ماوەیەك بوو سەركردە خاچپەرستەكان دەستیان بە دزینی ئەوەی كە نرخی لە سەركەوتنەكە زیاتر بوو كردبوو!»

لە ساڵی 1187ز سوڵتان سەڵاحەدین سوپای خاچپەرستانی لە (حوتین) شكاند، بەوەش توانی دەست بەسەر قودسدا بگرێت و، دوای نزیكەی 100 ساڵ لە حوكمی خاچپەرستان شاری پیرۆز جارێكی تر كەوتەوە دەستی موسڵمانان، ئەوە لە سەردەمێكدا كە زانست و تەكنەلۆجیا لە بازنەی كەلتوری ئیسلامیدا بە هەنگاوی گەورە پێش دەكەوت. كە ئەمەش ئێستا بەلامانەوە سەیرە! بەهۆی كاری دبلۆماسی سەڵاحەدینەوە نزیكبوونەوە لە نێوان مەسیحییەكان و موسڵماناندا ڕویدا و، ئەمەش ڤاتیكانی نیگەران كردبوو، پاپا (گریگۆریوسی سیانزەیەم) بەهۆی كەوتنی قودسەوە ورەی لە دەستدابوو، هەر بۆیە داوایكرد قودس بە خێرایی بگەڕێتەوە، قەیسەرەكان و پادشاكانی ئەوروپاشی كردە لایەنێكی ئەو بەرپرسیارێتیە و بانگەشەی بۆ هێرشی خاچپەرستی سێیەم كرد.

یەكێك لە حاكمە ئەوروپییەكان كە ئەم ئەركەی پێ‌ سپێردرا، پادشای ئینگلتەرا (ڕیتشاردی یەكەم) بوو، ئەستێرەی دەركەوتووی سەدەی ناوەڕاست كە بەهۆی بەهێزیی سەركردایەتیەوە نازناوی دڵی شێریان لێنابوو.. دوای مردنی قەیسەری ئەڵمانی (فریدریك بایبروس)، ریتشارد ساڵی  1190ز بە دوو ساڵ پێش هێرشە خاچپەرستییەكەی ڕوویی لە باشووری ئیتاڵیا كرد و، سوور بوو كە ناو و پلە و پایەی خۆی تەنانەت لە فەلەستینیشدا دروستبكات، بۆیە لە ساڵی 1191ز كەشتیگەلەكەی لە (سیسلیا)وە بەڕێكەوت و لە ئەپریلدا گەیشتە بەندەری (عەكا).. لەوكاتەوە كە خاچپەرستان لە حوتین شكابوون، شاری عەكا لە ژێر حوكمی مسوڵماناندا دەژیا، بەڵام لە دوای چەندین مانگ لە گەمارۆدان ڕیتشارد توانی قەڵاكە تێكبشكێنێت و فەرمانی بە قەسابخانەیەكی ڕاستەقینە بەسەر گەلی عەكا كرد، ئەوانەشی كە ڕزگاریان بوو نزیكەی سێ‌ هەزار كەس بوون بە دیل بردنی و داوای لە سەڵاحەدین كرد ڕزگارانە (فیدیە)یان بۆ بدات.. بە هەواڵی گەیشتنی ڕیتشارد و كەوتنی عەكا زەنگی مەترسی لەلای سوڵتان لێیدا، بۆیە ناچار بوو بەرگری قودس بەهێز بكات.. سوڵتان سەڵاحەدین فرمانی بە مامۆستا (بها‌‌ءالدین) و (ابن الاثیر) كرد بڕێكی زۆر لەو شلەمەنییە دروستبكەن كە پێی دەوترا ئاگری ئیغریقی (لەوانەیە بۆیە بەوە ناونرابێت چونكە ئیغریق یەكەم كەسبوون دایان هێناوە و بەكاریان هێناوە).

ڕۆژهەڵاتناس پڕۆفیسۆر (فوات زێتسگین – Fuat Sezgin) دەڵێت: “موسڵمانان بە پلەی یەكەم هەستان بە وەرگرتن لە زانستەكانی كەلتورەكانی تر وە و بە شێوەیەكی گەورە پەرەیان پێدان، یۆنان پاشان فارس و ماوەی بابلییەكان هەروەها هندییەكان ئەم كەلتورانە گرنگترین سەرچاوە سەرەكیەكانی زانستەكانی عەرەب بوون.”

 

ئاگری ئیغریقی تێكەڵەیەك بوو بەشێوەیەكی خێرا گڕی دەگرت، دەكرایە جۆرە دەفرێكی فەخارییەوە و دوای داگیرساندنی پڵیتەكەی، تەقەمەنییە ئاگرەكە بەسەر دەستدرێژكاراندا دەدرا.. لەم وێنانەشدا شارەزای تەقەمەنییەكان (بیت رۆتەر) لە كارگەكەیدا لە شاری (میونشن) پیشانمان دەدات كە چۆن ئاگری ئیغریقی كاردەكات، چۆنیەتی ئامادەكردنی ئەم تێكەڵەیە و دروستكردنی ئەم بۆمبانە لە نوسراوەكانی سەدەی ناوەڕاست وەرگیراوە لەو وێنانەی كە لە دەستنوسەكاندا هەن و باس لەتەكنەلۆجیای جەنگی عەرەب دەكەن

(بیت رۆتەر) دەڵێت: “تێكەڵەكە بریتی بوو لە (نەفثالین) یان بەناوێكی تر (نەوت) لەگەڵ نیتراتی پۆتاسیۆم و فسفۆڕ.. تایبەتمەندیەكەشی لەوەدایە كە بە ئاسانی و بە ئاو ناكوژێتەوە، ئەگەر لەبەردەستدا بێت تەنها بە (لم) دەكوژێتەوە، بێگومان ئەوان لمیان لەگەڵ خۆیان هەڵنەدەگرت و ئاویش هەمیشە بەردەست نییە بەو شێوەیە مەحاڵ بوو كوژانەوەی ئەمە.”

لەم كاتانەدا كە سوپاكانی سەڵاحەدین چەكیان بۆ بەرگری لە قودس ئامادە دەكرد، سوڵتان تیامابوو، بارودۆخ لە عەكا بەو شێوەیە بوو، ڕیتشارد دڵی شێر سێ‌ هەزار دیلی مسوڵمانی لە ژێر دەست بوو، هەموو خەم و خەفەتی سوڵتان لەلایەكەوە حاڵی گەلە دیلەكەی بوو كە ئازاری دەدا، لەلایەكی تریشەوە نەیدەویست مل بۆ پاڵەپەستۆكانی دڵی شێر كەچ بكات، لەگەڵ قورسی بڕیارەكەیدا ڕازی نەبوو ڕزگاركەرانە (فیدیە)ی پارە بدات، بۆیە خۆی بۆ جەنگ كردن لەگەڵ فەرەنجیەكان لە قودسدا ئامادەكرد.

(ابن الاثیر) دەڵێت: “مامۆستای بەڕێزم چەكێكی تری پیشاندام كە ئەو دیزاینی كرد بوو، گیراوەیەكی ڕەش بوو بەڵام مەترسی لە دەفرە سوتێنەرەكان زیاتر بوو، گیراوەیەك مەترسیەكەی بە خەیاڵدا نەدەهات! بەڵام پرسیارم لێ‌ كرد، چۆن دەتوانین لە دژی فەرەنجییەكان بەكاری بهێنین؟ ئەویش بۆی ڕوونكردمەوە كە دەتوانرێت بە بەكارهێنانی ئەو گیراوەیە تیری ئاگر بگرنە دوژمن، بەمەش خۆپارێزی لە شەڕی ڕاستەوخۆ دەكرێت”.

لەم وێنانەشدا (بیت رۆتەر) ئەم چەكەی سەدەی ناوەڕاست تاقیدەكاتەوە و دەڵێت: “بەمە دەڵێین موشەكی عوسمانی كە پڕ دەكرێت لە بارودی ڕەش، هاوێژەر لێرەدا وا دیزاین كراوە كە بۆ دوورترین ماوە بتوانرێت بتەقێنرێت، ئەمە لە بنەڕەتدا گەورەتر بووە و لە كانزا بووە، دەبێت زۆر قورستریش بوبێت، پێشم وایە نەیتوانیوە بۆ ماوە زۆرەكان بفڕێت.. بیرۆكەكە لە بنەڕەتدا لەو موشەكانە دەچێت كە بۆ جەژنەكان دروستدەكرێت، پێكهاتووە لە لاشەی موشەكەكە و هاوێژەرێكیش كە پڕ دەكرێت لە بارودی ڕەش، كونێكی بچووكی هەیە هەڵدەستێت بە ئەركی پاڵنان بە هاوێژەرەكەوە بەشێوەیەك كە تەنگ بە ئاگرەكە بدات، هەروەها شا پڵیتەی تەقەمەنیەكە كە گڕدەگرێت و لولەیەكیش لە پێناو بەدەستخستنی خاسیەتی بالستیكی باشتر، كە بەبێ‌ ئەو موشەكەكە ماوەیەكی كەم و بەبێ‌ ئاڕاستە دەفڕێت و پاشان دەكەوێتە سەر زەوی، سەبارەت بە موشەكی عوسمانیی بەم شێوەیە بوو بەڵام بەجۆرێك قورس بوو كە نەیدەتوانی ماوەیەكی زۆر زیاتر لەم نموونەیە بفڕێت.”

جگە لە دەفرە سوتێنەر و موشەكەكان كارامە موسڵمانەكان دواتر لە سەدەی چواردەی زاینیدا پەرەیاندا بە زرێ پۆشێكی جەنگی، كە دەسكێكی پێوە بوو بۆ تێكدانی دیوارەكان و دەرگاكانی قەڵاكان، جەنگاوەرەكانیش لەناو زرێ پۆشەكەدا پارێزراو دەبوون لە هاوێژەر و تەقەمەنی یە سوتێنەرەكان.

هەرچەندە سەڵاحەدین سوپا و چەكی زیاتری هەبوو بەڵام نەیتوانی دیل كراوەكانی لە عەكا ڕزگار بكات، ڕازی نەبوونی بەوەی كە ڕزگارانە (فیدیە)یان بۆ بدات بووە هۆی ڕوودانی قەسابخانەیەكی تر.. ڕیتشارد دڵی شێر فرمانی بە پەڕاندنی سەری هەر سێ‌ هەزار دیلەكە كرد و، بڕیاریشیدا هێرش بەرێتە سەر سەڵاحەدین لە قودس.. بەڵام لە دووری چەند كیلۆمەترێك لە دەرگاكانی شارەكە ڕیتشارد نەخۆش كەوت و ناچار بوو بوەستێت، چونكە پزیشكەكەی دەستەوسان بوو لە چارەكردنی و نەیتوانی یارمەتی پادشا بدات و بە پەروەردگاری سپارد…

مێژونوس (تۆماس شویتس- Thomas Schuetz ) دەڵێت: “لە ڕاستیدا لە سەدەی ناوەڕاستدا پزیشكێكی عەرەب هەلی بۆ ڕەخسا كە ئاستی كاری پزیشكێكی مەسیحی ببینێت و شایەتی كاری پزیشكییان بێت.. ئەو پزیشكە عەرەبەی كە بانگ كرا بۆ كۆشكی مەسیحی بەهۆی دەركەوتنی چەندین دیاردەی نەخۆشی ئەو كاتە.. ئافرەتێكی بینی كە لەوە دەچوو نەخۆشی دەروونی هەبێت سەریان بە تەواوی تاشی بوو، لە پێستی سەریدا وێنەی خاچێكیان كردبوو، كە ئەمە لای مەسیحییەكان شێوازی چارەسەركردنی نەخۆشیە دەروونیەكان بوو.”

ئەوكاتە كە كەسی ئەوروپی هەوڵی دەدا نەخۆشی بە جادوو و نزا چارەسەر بكات، پزیشكە عەرەبەكان بەهۆی زانیارییان بە زانستی توێكاری لاشەی مرۆڤ، دەیان توانی نەشتەرگەری ئاڵۆز و، نەشتەرگەری لە ئێسك و ئۆڕگانەكانی ناوەوەشدا ئەنجام بدەن، چەندین ئامێری میكانیكیشیان بۆ پشكنین و دیاریكردنی نەخۆشییەكان پێش خست.

كارمەندی پسپۆڕ (لوتس كۆتهۆف-Lutz Kotthof ) دەڵێت: ئەم ئامێرە لەسەر دەستنوسێكی سەدەی دوانزەی زاینیی دروستكراوەتەوە، كە بۆ پێوان و پشكنینی بڕی خوێنی دەرهاتوو لە دەرچەی خوێنبەرەكان بەكاریان دەهێنا، خوێنەكە ڕۆدەكرێتە ئەم تەشتەوە، بەهۆیەوە خوێنەكە دەگوێزرێتەوە بۆ ناو دەفرێكی شێوە لولەیی كە پارچەیەكی سەرئاوكەوتوو لە خۆی دەگرێت، ئەو پارچەیەش هەموو ئامێرەكە دەجوڵێنێتەوە.. ئەو دوو پەیكەرەی سەر سەقفی ئامێرەكەش ئەركیان دڵخۆشدانەوەی نەخۆشەكەیە و ئاماژەش بە بڕی خوێنی دراو دەكات.

(ابن الاثیر) دەڵێت: “ سوڵتان سەڵاحەدین فەرمانی پێ‌ كردین كە بچین هەوڵی چارەسەری پادشای فەرەنجییەكان ریتشارد بدەین، كە من لەوە تێنەدەگەیشتم بۆچی دەبێت ئێمە چارەسەری گەورەترین دوژمنمان بكەین!؟ بەڵكو سوڵتان دیارییشی پێدا ناردین بۆی! ئایا دەبێت ئامانجی لەم كارە چی بێت؟ مامۆستاكەم دەیزانی چی ڕوودەدات بەڵام پێی نەدەوتم؟ هەرچۆنێك بێت من تامەزرۆی ئەوەبووم بزانم چۆن كافران پێشوازیمان لێدەكەن، كە گەیشتینە لای دوژمنە خاچپەرستەكان بە ساردییەكەوە پێشوازییان لێ‌ كردین و هەستم بە گیانێكی دوژمنایەتی شارراوە دەكرد.. پادشا لەسەر جێگاكەی ڕاكشابوو حاڵی زۆر لاواز بوو، مامۆستاكەم پشكنینی بۆ كرد و بە خێرایی و بە ڕوونی بۆی دەركەوت كە ڕیتشارد دڵی شێر تووشی چی بووە! خۆراك خواردنی بەشێوەیەكی خراپ بووە، لە پزیشكە فەرەنجییەكەشەوە زانیمان كە پادشا چەند هەفتەیەكە تەنها گۆشتی وشكی خواردووە بە بێ‌ سەوزە و میوە، مامۆستام پزیشكە فەرەنجییەكەی دڵنیاكردەوە و بۆی ڕوونكردەوە بەم زووانە پادشا چاك دەبێتەوە بەمەرجێك میوە بخوات و لە ژینگەیەكی پاك و خاوێندا خزمەتبكرێت”.

هەروەها (تۆماس شویتس) دەڵێت: “لە سەدەی یانزەی زاینییدا لە كەلتوری ئیسلامیدا ئاسایی بوو كە هەموو ماڵەكانیان بۆری هاتن و دەرچوونی ئاویان هەبوو، هەموو ڕۆژێك بۆ خۆشتن دەچوونە حەمام، بەڵام لە سەدەی دەی زاینییەوە خەڵكی شارەكانی ئەوروپا دەستیان كرد بە لە پێكردنی كەوشی تەختە (پێڵاوی تەختە) بە پاژنەی بەرز تا بتوانن بەسەر جادەدا بڕۆن و قاچیان نەچێتە پیساییەوە كە بە جادەكانیاندا بڵاو بوو.”

ئەوە بارودۆخی تەندروستیی ئەو كاتەی شارەكانی ئەوروپا بوو.. بەڵام موسڵمانان نەك تەنها لە شارەكانیاندا بەڵكو لە كشتوكاڵیشدا ئاویان بۆ شوێنە پێویستەكان دەگواستەوە.

(لوتس كۆتهۆف) دەڵێت: “ئەم نموونەیە ترومپایەكی بەرزكردنەوەی ئاوە بەم شێوەیە كاری دەكرد، تەوژمی ئاوەكە دۆڵابە ئاوییەكە دەجوڵێنێ‌، دۆڵابەكەش لە ڕێی ئەو دانەپێچكەوە سوڕانەوەكەی دەگوێزێتەوە بۆ ئامێری بەرزكردنەوەی ئاوەكە، ئەویش پاڵ بە ئاوەكەوە بۆ سەرەوە دەنێت كە كێڵگەكانی كشتوكاڵی لێیە،                         بە بەكارهێنانی ئەم ترومپایانە دەتوانرێت بڕێكی زۆر لە ئاودان بكەین.”

(ابن الاثیر) دەڵێت: “من دواتر تێگەیشتم بۆچی سوڵتان ئێمەی بۆ خێوەتگای فەرەنجییەكان و چارەسەركردنی ڕیتشارد نارد، ئەو دەیویست چارەسەری ململانێكەی قودس بەڕێگەی دبلۆماسی بكات.”

سەڵاحەدین تەنها سەركردەیەكی سەربازی بەهێز نەبوو، بەڵكو سیاسییەكی زرنگیش بوو، نەخۆشی ڕیتشاردی بە هەل زانی بۆ نزیككردنەوەی نێوان موسڵمانان و خاچپەرستەكان، نەخشەكەشی سەریگرت ڕیتشارد دڵی شێر زانی كە ناتوانێت بچێتە قودسەوە، بۆیە بە مەرجەكانی سەڵاحەدین ڕازی بوو، قودس لەژێر دەستی مسوڵماناندا دەبێت لە بەرامبەری ئەوەدا خاچپەرستەكان لە شارەكانی ڕۆخ دەریادا دەمێننەوە (یافا و عەكا و صور)، لە ئەنجامی ئەم نەخشەیەی سەڵاحەدین یەكەم نزیك بوونەوەی ئاشتیانە لە مێژووی نێوان مسوڵمانان و خاچپەرستاندا ڕوویدا و دوای گەمارۆیەك كە دوو ساڵی خایاند هێزی خاچپەرستان لە سێپتەمبەری 1192 ز لە فەلەستین كشانە دواوە.

(هێندریك های) لە كۆتایی ئەم ئەڵقەیەدا دەڵێت: “لە دەوروبەری ساڵی 1215 ی زاینیدا (سەدەی سیازدەیەم) لە ئیسپانیا جگە لە (تەڵیتەڵە) و (قورتوبە) شاری (بالیرمۆ)ش، یەكێك بووە لە گەورەترین ناوەندەكانی زانستە ئیسلامیەكان، كە بەرپرسی ئەو شارە قەیسەری ڕۆمانی (فریدریكی دووەمی ئەڵمانی) بوو، كە لە ناخەوە ئەو دواكەوتنە دڕندانەیەی ئەوروپای لا بێزراو بوو، پاڵپشتی كەلتوری عەرەبی و زانستی دەكرد، بەمەش ببووە چقڵی چاوی كەنیسەی كاسۆلیكی، بۆیە كەنیسە نەیهێشت هیچ نزیك بوونەوەیەك لەنێوان ئەو دوو دینەدا ڕووبدات.! چۆن ئەوەیان بۆ كرا لە ئەڵقەی سێ یەمی بەرنامەی جیهانی موعجیزەكاندا باسی دەكەین.”

وەرگێڕ: وەك لە ئەڵقەی یەكەمدا باسمان كرد، ئێمە لەبەر ئەمانەت پارێزی، بابەتەكە بەبێ‌ دەسكاری وەك خۆی بڵاو دەكەینەوە، ئەگەر نا ئەوا تێبینی خۆمان لەسەر ئەو بابه‌ته‌‌ و مێژووی سەڵاحەدین هەیە كە پێشكەشكاری بەرنامەكە هێناویەتی..

سەرچاوە:

https://youtu.be/bXTK8bXv6LM