سەرەتا و كۆتای گەردوون لە قورئاندا

سەرەتا و كۆتایی گەردوون لە قورئاندا
نوسینی:ئالان محی الدین قەرەداغی
Alan.muheddin@halabjauni.org

وەك ئاشكرایە لای هەمووان كە لەسەرەتای دروستبوونیەوە تا ئێستا پرسیارگەلێكی نامۆ و كەم وەڵام لای مرۆڤ دروست دەبێت، یەكێ‌ لەو پرسیارانەی كە لەدێر زەمانەوە مرۆڤایەتی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووە بوونی گەردوونە كە چییە؟ لەكوێوە هاتووە؟ بۆ دروستبووە و زۆر پرسیاری تر.
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە و دۆزینەوەی شیكاریەك بۆ دروستبوونی گەردوون، چەند تیۆرێك بۆ دروستبوونی گەردوون دانرا، یەكێك لەو تیۆرانە كە لای زۆربەی زانایان بە تیۆریەكی پەسەند دانراوە تیۆری (تەقینەوە گەورەكەیە) هەرچەندە لە سەرەتادا هەندێ‌ لە زانایان ڕایان لەگەڵ ئەم تیۆریە نەبوو، بەڵام لەكۆتایدا هەندێك لەو زانایانەش كۆكبوون لەگەڵ تیۆریەكە، ئەوەی جێی سەرنجە قورئانی پیرۆز زۆر بە ڕوونی ئاماژەی بە دروستبوونی گەردوون و كۆتایهاتنی كردووە، وەك لە تیۆریەكەدا هاتووە، ئەوەی زیاتر جێی سەرنجە قورئان ئاماژەی بە كۆتایهاتنی گەردوون داوە، ئەم ڕاستیەش ئێستا بە داهاتووی (بیگ بانگ) دانراوە، بۆ زیاتر تێگەشتن لە تیۆریەكە و ڕونكردنەوەی ئایەتەكان بە كورتی باسێكی تەقینەوە گەورەكە دەكەم.

سەرەتا باوەڕ وابوو كە گەردوون وەستاوە، بەڵام زانا (ئیدوین هابڵ) بە تاقیكردنەوەكانی پیشانی دا كە گەردوون وەستاو نییە، بەڵكو بەردەوام لە فراوانبوندایە، بەپێی ئەو بۆچونەی هابڵ ئەگەر گەردوون بەردەوام لە فراوانبوندابێ‌ كەواتە پێشتر بچوكتر بووە و تا دێت لە فراوانبووندا دەبێت، لەم بۆچوونەوە بیردۆزی (تەقینەوە گەورەكە) دانرا، لێرەدا قورئانی پیرۆز ئاماژە بە فراوانبوونی گەردوون دەدات و دەفەرموێت ﴿ۆالسَّمَا‌و بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ ۆإِنَّا ڵمُوسِعُونَ﴾ [الذاریات: 47] واتە: ئەم ئاسمانەشمان بێ‌ كۆڵەكە و بێ‌ ئامێرێكی دیكە بەهێز و مەحكەم دروستكرد وە بەردەوامیش پەرەی پێ‌ دەدەین و فراوانی دەكەین. لەم ئایەتەدا خوای گەورە باس لەوە دەكات كە چۆن ئاسمان فراوان دەكات و پەرەی پێ‌ دەدات، پاش تاقیكردنەوەكانی ئیدوین هابڵ بیردۆزی تەقینەوە گەورەكە دانرا، با بزانین تەقینەوە گەورەكە چییە؟
بیردۆزی (تەقینەوە گەورەكە) بە پەسەندترین بیردۆز دادەنرێت كە شیكاری بۆ دروستبوونی گەردوون كردبێت تا ئێستا، بیردۆزی (تەقینەوە گەورەكە) پێمان دەڵێت ئەم گەردوونەی ئێمە سەرەتا خاڵێكی زۆر بچوك بووە، لە پلەیەكی گەرمی زۆر بەرز و چڕیەكی زۆردا بووە دواتر ئەم خاڵە كشاوە و بەپێی كات گەرمیەكەی سارد بۆتەوە تا گەشتووە بە ئێستا، بەپێی لێكۆڵینەوەكان ئەم پرۆسەی كشانی گەردوونە (13.7) ملیار ساڵ پێش ئێستا ڕوویداوە، كە ئەمەش دادەنرێت بە تەمەنی گەردوون، بەڵام لێرەدا هەڵە تێگەشتنێك هەیە ئەویش ئەوەیە كە لەسەرەتادا هەندێ‌ بۆچوون هەبوو كە ئەم پرۆسەیەی بە (تەقینەوەیە) ناساندبوو بەڵام گەردوون نەتەقیوەتەوە بەڵكو ئەو خاڵەی سەرەتا كشاوە و فراوان بووە تا ئێستاش لە فراوانبوون بەردەوامە، ئەم ڕاستیەش قورئانی پیرۆز ئاماژەی پێكردووە لە ئایەتی 30 سورەتی ئەنبیاْ كە خوای گەورە دەفەرموێت (ٲولم یرالژین كفروا ٲن السموات والارچ كانتا رتقا ففتقنهما….) واتە: ئایە كافران نابینن كە ئاسمان و زەوی بەیەكەوە بوون و یەك پارچە بوون ئێمە لەیەكمان جیاكردنەوە.
ئەم ئایەتە پیرۆزە زۆر بەجوانی باسی سەرەتای گەردوون دەكات كە سەرەتا یەك پارچە بووە و پاشان لێكجیابۆتەوە، تا ئێرە باسكردنی سەرەتای گەردوون و باسێكی كورتی (تەقینەوە گەورەكە) بوو، بۆ داهاتووی (تەقینەوە گەورەكە) كە داهاتووی گەردوون چۆن دەبێت، چەند بۆچوونێك هەیە، یەكێك لە بۆچوونەكان ئەوەیە كە گەردوون چۆن دروستبووە بەو شێوەیەش ئەچێتەوە یەك و كۆتای پێدێت، ئەمەش ناودەبرێت بە (Big Crunch)، وەك لە وێنە ڕونكردنەوەكەدا دیارە واتە گەردوون بەتێپەڕبوونی كات دەچێتەوە یەك و كۆتای دێت، واتە ئەگەر سەرەتای گەردوون بە كشانێكی گەورە دروستبووبێت ئەوا كۆتای گەردوون بە چونەوەیەكێكی گەورە كۆتای دێت و گالاكسیەكان دەچنەوە یەك و سیستەمی گەردوون تێكدەچێت.

ئەم بۆچوونەش بە ڕوونی لە قورئانی پیرۆزدا ئاماژەی پێدراوە لە سورەتی قیامەت ئایەتی 8 و 9 كە دەفەرموێت (ۆخَسَفَ الْقَمَرُ) (ۆجُمِعَ الشَّمْسُ ۆالْقَمَرُ)
واتە كاتێك مانگ تاریك بوو، خۆر و مانگ كۆكرانەوە واتە هەڵوەرینە خوارەوە و یاسای بونەوەر تێك چوو.
لەم دوو ئایەت بۆمان ڕوندەبێتەوە كە خودا باسی كۆتای دنیا دەكات و پێمان دەڵێت كە لەكۆتای دنیا خۆر و مانگ هەمووی دەپێچرێتەوە ئەمەش ئەو ڕاستیەیە كە ئێستا زانایان پێی گەیشتوون، لێرەدا پرسیارێك لەو كەسانە دەكەم كە دەڵێن قورئان وتەی خودا نییە و (محمد) خۆی نوسیویەتی، ئایە محمد كە كەسێكی نەخوێندەوار بوو بە چ ئامێر و تاقیكردنەوەیەك ئەو ڕاستیەی سەلماندووە كە ئێستا زاناكانی فیزیا پێی گەشتوون؟ ئایە ئەم قسانە قسەی محمدن یان بەدیهێنەری گەردوون؟
سەرچاوە:
https://cosmology.carnegiescience.edu/timeline/1929

Inflation, Dark Energy, and the Physics of Spacetime