قۆناغه‌كانی به‌دیهێنرانی مرۆڤ له‌چل رۆژی یه‌كه‌مدا

قۆناغه‌كانی به‌دیهێنرانی مرۆڤ له‌چل رۆژی یه‌كه‌مدا
ئایا كۆرپه‌له‌ له‌دوای 40 رۆژ یان 120 رۆژ گیانی به‌به‌ردا ده‌كرێت؟
توێژینه‌وه‌ی: پرۆفیسۆر جولی سمپسۆن – عه‌بدولمه‌جید زیندانی
– دكتۆر مسته‌فا ئه‌حمه‌د

پێشه‌كی:

له ‌قورئانی پیرۆزدا ئه‌و راستییه‌ زانستییه‌ هاتوه‌ كه‌ مرۆڤ به‌چه‌ند قۆناغێك به‌دیده‌هێنرێت، خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت:
وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا نوح:١٤. هه‌روه‌ها: يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ الزمر:٦. هه‌روه‌ها سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ریش( صل الله عليه وسلم ) ئه‌وه‌ی رونكردۆته‌وه‌ كه‌ هه‌فته‌ی حه‌وته‌م خاڵی ئاشكرای جیاكردنه‌وه‌یه‌ له ‌ژیانی كۆرپه‌له‌دا و وه‌سفی روخساری كۆرپه‌له‌ی له‌(40) رۆژی یه‌كه‌م ‌و حاڵه‌ته‌كانی دواتریشدا كردوه‌، به‌جۆرێك كه‌ نیشانه‌ و روخساره‌ دیاره‌كانی هه‌ر قۆناغێكی كۆرپه‌له ‌و ورده‌كارییه‌كانی دیاریكردوه‌.
له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا چه‌ند فه‌رموده‌یه‌كی پێغه‌مبه‌ر( صل الله عليه وسلم ) ده‌خه‌ینه‌ڕوو، كه‌ وه‌سفی كۆرپه‌له‌ له‌(40) رۆژی یه‌كه‌مدا ده‌كات، هه‌روه‌ها بۆچونی هه‌ندێك له‌زانا موسوڵمانه‌كانیش له‌ڕوی زمانه‌وانی‌ و بنه‌ڕه‌تی ته‌فسیركردن ‌و راڤه‌كردنی ده‌قه‌ شه‌رعییه‌كان ده‌خه‌ینه‌ڕوو، پاشان باسی ئه‌و راستییه‌ زانستییه‌ سه‌لمێنراوانه‌ ده‌كه‌ین كه‌ روه‌كانی ئیعجاز له‌و فه‌رموده‌ پیرۆزانه‌دا ئاشكراده‌كه‌ن.

1 – چل رۆژی یه‌كه‌م:

پێغه‌مبه‌ر( صل الله عليه وسلم ) بارودۆخی سكپڕی له‌ چل رۆژی یه‌كه‌می
كۆرپه‌له‌دا وه‌سفكردوه‌. موسلیم له‌ سه‌حیحه‌كه‌یدا(ب4، ل2036، ژ2643) گێڕاوێتییه‌وه‌ له ‌عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعوده‌وه‌
(خوا لێیڕازیبێت) كه‌ ده‌فه‌رموێت: «إن أحدكم یجمع خلقه في بطن أمه أربعین یوما، ثم یكون في ذلك علقة‌ مثل ذلك، ثم یكون في ذلك مضغة‌ مثل ذلك، ثم یرسل الملك فینفخ فیه الروح ویأمر بأربع كلمات یكتب رزقه وأجله وعمله وشقي أو سعید». ئه‌م فه‌رموده‌یه‌ (بوخاری، ئه‌بوداود، ترمزی، ئیبنوماجه‌)، ئه‌حمه‌د له ‌موسنه‌ده‌كه‌یدا و عه‌بدوڕه‌زاق له‌
(مصنف)ه‌كه‌یدا و ئه‌بونعیمه‌ له‌(حلیة‌)دا گێڕاویانه‌ته‌وه‌، هه‌روه‌ها ئه‌بوعه‌وانه‌ به‌سه‌نه‌دێكی لاواز هه‌مان فه‌رموده‌ی گێڕاوه‌ته‌وه‌، كه‌ وشه‌ی(نطفة‌)ی بۆ فه‌رموده‌كه‌ له‌دوای وته‌ی (أربعین یوما) زیادكردوه‌، واته‌: لای ئه‌م گێڕانه‌وه‌ به‌م شێوه‌یه‌ی لێهاتوه‌: «إن أحدكم یجمع خلقه في بطن أمه أربعین یوما نطفة» كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا وشه‌ی نوتفه‌ له‌دوای (أربعین یوما) زیاده‌یه‌، چونكه‌ له‌هه‌مو گێڕانه‌وه‌كانی بوخاری‌و موسلیم‌و جگه‌ له‌وانیش له‌كتێبه‌كانی ئوسوڵدا بنچینه‌یه‌كی نییه‌، هه‌روه‌ك ئیبنوحه‌جه‌ر له‌ (فتح الباري: ب11، ل479)دا ده‌ڵێت: ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌حمه‌د له‌ڕێگه‌ی ئه‌بوعوبه‌یده‌وه‌ گێڕاویه‌تیه‌وه‌ له ‌سه‌نه‌ده‌كه‌یدا لاوازی ‌و پچڕان هه‌یه‌.

ئه‌م فه‌رموده‌یه‌ دو راستیی بنچینه‌یی له‌خۆده‌گرێت:
یه‌كه‌م/ كۆكردنه‌وه‌ی خه‌لقی مرۆڤ له‌ چل رۆژی یه‌كه‌مدا ته‌واوده‌بێت.
دوه‌م/ قۆناغه‌كانی خه‌لقكردنی یه‌كه‌م (نطفة‌، علقة‌، مضغة‌) له‌ ماوه‌ی ئه‌م چل رۆژه‌دا پێكدێن‌ و ته‌واوده‌بن.

ب‌. كۆكردنه‌وه‌ی خه‌لق -قۆناغه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی كۆرپه‌له‌-:
پێغه‌مبه‌ر( صل الله عليه وسلم ) وه‌سفی كۆرپه‌له‌ی له‌(40) رۆژی یه‌كه‌مدا كردوه‌ له‌و فه‌رموده‌یه‌دا كه‌ ئیبنومه‌سعود (خوا لێیڕازیبێت) گێڕاویه‌تییه‌وه‌، ده‌فه‌رموێت: «إن أحدكم یجمع خلقه في بطن أمه أربعین یوما، ثم یكون في ذلك علقة‌ مثل ذلك، ثم یكون في ذلك مضغة‌ مثل ذلك». سه‌حیحی موسلیم -كتاب القدر- ئه‌م فه‌رموده‌یه‌ له‌سه‌حیحی بوخاریشدا به‌ هه‌مان شێوه‌ هاتوه‌، به‌ڵام به‌بێ وشه‌ی (في ذلك).

زانستی كۆرپه‌له‌ناسی ئه‌وه‌ی سه‌لماندوه‌ له‌ هه‌فته‌ی پێنجه‌مدا له‌شی كۆرپه‌له‌ چه‌ماوه‌یی‌ و نیمچه‌بازنه‌یی ده‌بێت ‌و درێژییه‌كه‌ی نزیكه‌ی (1)سم تێناپه‌ڕێت ‌و نیوه‌ی سه‌ره‌وه‌یشی (1\3)ی درێژیی هه‌مو له‌شی ده‌بێت، له‌و كاته‌دا گۆپكه‌ی په‌له‌كانی دروستده‌بن كه‌ له‌شێوه‌ی كلك ده‌چن، دڵی كۆرپه‌له‌ش له ‌سه‌ره‌تاییترین قۆناغیدا ده‌بێت ‌و به‌شێوه‌یه‌كی رێكوپێك لێده‌دات.
په‌له‌كانی خواره‌وه‌ له‌هه‌فته‌ی چواره‌مدا ده‌رده‌كه‌ون‌و له‌سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی پێنجه‌مدا به‌وه‌ جیاده‌كرێنه‌وه‌ كه‌ ده‌چنه‌ شێوه‌ی سه‌وڵ، به‌ڵام په‌له‌كانی سه‌ره‌وه‌ له‌كۆتایی هه‌فته‌ی پێنجه‌مدا گه‌شه‌ده‌كه‌ن كه‌ چه‌ند توێیه‌كی بڕاو و كوڵ له‌ده‌ست ‌و په‌نجه‌كانی ده‌رده‌كه‌ون.

له ‌كۆتایی هه‌فته‌ی شه‌شه‌م ‌و پێش رۆژی (42)ه‌م وێنه‌ی ده‌موچاوی كۆرپه‌له‌ روننییه‌، یان نزیكه‌ له ‌وێنه‌ی ده‌موچاوی مرۆڤ. هه‌روه‌ها له‌پێش رۆژی چله‌م چاوو گوێ ‌‌و ئه‌ندامه‌ ده‌ره‌كییه‌كانی زاوزێ‌ له ‌قۆناغی سه‌ره‌تاییاندا ده‌بن، چونكه‌ كارناكه‌ن‌ و له ‌ئه‌ندامه‌كانی مرۆڤ ناچن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له ‌ماوه‌ی هه‌فته‌ی چواره‌مدا چاو ده‌ست به‌ په‌ره‌سه‌ندن ده‌كات ‌و توره‌كه‌ی چاوه‌كان دروستده‌بن هه‌تا كاسه‌ی چاو پێكبهێنن، ئه‌مه‌ش پێش كۆتایی هه‌فته‌ی پێنجه‌م هانی پێكهاتنی هاوێنه‌ (عدسه‌)ی چاو ده‌دات.
له ‌دوای ئه‌مه‌ش جیابونه‌وه‌ی تۆڕه‌ی چاو ‌و ده‌ركه‌وتنی ریشاڵه‌كانی چاو ته‌واوده‌بێت كه‌ به‌مێشك ده‌گه‌ن هه‌تا ناوچه‌ی یه‌كتربڕینی چاو (التقاطع البصري) پێكبهێنن.

گوێچكه‌ی ناوه‌وه‌ش له‌ سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی پێنجه‌مه‌وه‌ وه‌كو په‌ڕه‌یه‌كی ئه‌ستور له ‌ده‌ره‌ توێژ (الادیم الظاهر) ده‌ست به‌په‌ره‌سه‌ندن ده‌كات ‌و په‌ڕه‌كه‌ی ئه‌ستوری گوێ‌ پێكدێنێت، كه‌ به‌خێرایی له ‌ژێر روی قه‌ناتی گوێی ده‌ره‌وه‌دا نقومده‌بێت هه‌تا توره‌كه‌ی گوێ‌ (حویصله‌ الاذنیة‌) دروستبكات، كه‌ دواتر په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ روه‌كه‌یدا ده‌پچڕێنێت هه‌تا گوێی ناوه‌وه‌ (الاذن الداخلیة) دروستبكات، گوێچكه‌ له‌م قۆناغه‌ یه‌كه‌مینانه‌یدا شێوه‌ی گوێی مرۆڤ وه‌رناگرێت.
ئه‌م وه‌سفانه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی كۆرپه‌له‌ كه‌ باسكران، له‌گه‌ڵ وشه‌ی (یجمع خلقه) واته‌: خه‌لقكردنه‌كه‌ی كۆده‌كرێته‌وه‌، به‌ته‌واوی رێكه‌ له‌گه‌ڵ فه‌رموده‌كه‌ی ئیبنومه‌سعوددا، چونكه‌ هه‌م وه‌سفی روكه‌شی ده‌ره‌وه ‌و چه‌ماوه‌ی كۆبوه‌وه‌ ده‌كات، هه‌م وه‌سفی لایه‌نی توێكاریی ناوه‌وه‌ ده‌كات، چونكه‌ پێكهاتنی كۆئه‌ندام ‌و ئه‌ندامه‌كان له‌باری سه‌ره‌تاییدا كۆده‌بنه‌وه‌ كه‌ بارسته‌ی بچوكن، به‌وه‌ش وه‌سفی (یجمع خلقه) به‌وردی لایه‌نی توێكاریی كۆرپه‌له‌ ده‌گه‌یه‌نێت.

كۆرپه‌له‌ له‌(چل) رۆژی یه‌كه‌مدا:

قۆناغی نوتفه‌:

ئه‌م قۆناغه‌ به‌ به‌یه‌كگه‌یشتنی هه‌ردو ئاوی پیاوو ئافره‌ت ده‌ستپێده‌كات، كه‌ هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دروستبونه‌كه‌وه‌ تێبینیی به‌یه‌كداچونی بۆهێڵه‌ نێرو مێیینه‌كان ده‌كرێت، هه‌روه‌ك تێبینیی تێكه‌ڵبونی ئاویش ده‌كرێت.
هه‌بونی ناوه‌ندێكی شل له‌گه‌ڵ لێكۆڵینه‌وه‌ نوێیه‌كاندا هاوشانه‌، به‌وه‌ی كه‌ ترشه‌ ناوكییه‌ بۆماوه‌ییه‌كانی (DNA) له‌هێلكه‌وه‌ بۆ كۆرپه‌له‌ ده‌گوێزرێنه‌وه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ سه‌ره‌تای ئه‌م قۆناغه‌ له‌نوتفه‌یه‌كی تێكه‌ڵی هه‌ردو شله‌كه‌وه‌ پێكدێت، كه‌ له‌ناوه‌ندێكی شلدا ده‌جوڵێن، ئه‌و قۆناغه‌ شه‌ش رۆژ ده‌خایه‌نێت، دوای ئه‌وه‌ گۆڕانكارییه‌كان بۆ قۆناغی (العلقة‌) ده‌ستپێده‌كات .. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه‌ سپێرم‌و هێلكه‌‌و زایگۆت (هێلكه‌ی پیتێنراو) له‌ناو شله‌دان، خۆیشیان زۆربه‌ی بینای پێكهاتنیان شله‌یه‌، جگه‌له‌وه‌ش هه‌مو ئه‌و كردارانه‌ له‌ناو جۆگه‌ی ڤالوبدا ته‌واوده‌بن كه‌ ناوه‌رۆكه‌كه‌ی شله‌یه‌و نوتفه‌كه‌ به‌و جۆره‌ له‌گه‌شه‌كردندا ده‌بێت.
له‌دوای نزیكه‌ی شه‌ش رۆژ كۆرپه‌له‌ رێگه‌كه‌ی بۆ ژێر روی سكی منداڵدان سه‌ختده‌بێت، له‌به‌رئه‌وه‌ چاندنی نوتفه‌ له‌ناو منداڵداندا ده‌ستپێده‌كات، به‌وه‌ش قۆناغی نوتفه‌ -به‌نزیكه‌یی له‌ڕۆژی (14)دا – له‌دوای پیتێن ته‌واوده‌بێت، هه‌ربه‌وه‌ش به‌شی خۆی له‌(40) رۆژه‌كه‌دا وه‌رده‌گرێت.

قۆناغی عه‌له‌قه‌:

خانه‌كان له‌دوای قۆناغی نوتفه‌ له‌كه‌ڵه‌كه‌بونیان به‌رده‌وامده‌بن‌و هاوكات كۆرپه‌له‌كه‌ به‌ره‌و پته‌وبون ده‌چێت‌و دۆخی شلی نامێنێت، پاشان له‌كاتی پێكهاتنی لۆچه‌ ده‌ماردا كۆرپه‌له‌كه‌ درزی تیاپه‌یداده‌بێت‌و پێوه‌نوسانه‌كه‌شی به‌دیواری منداڵدانه‌وه‌ له‌دوای دو هه‌فته‌ ته‌واوده‌بێت، كۆرپه‌له‌ له‌ڕۆژی (21)دا شێوه‌یه‌ك وه‌رده‌گرێت كه‌ به‌عه‌له‌قه‌، واته‌: كرمی زه‌رو ناوده‌برێت، هه‌روه‌ها له‌شتێكی پێوه‌نوساوو پارچه‌یه‌ك له‌خوێنی به‌ستو ده‌چێت.

هه‌روه‌ك خوێنه‌ قه‌تیسبوه‌كانی ناو لوله‌ خوێنه‌كان (الاوعیة‌ الدمویة‌) ره‌نگی پارچه‌یه‌ك له‌خوێنی مه‌یو به‌كۆرپه‌له‌ ده‌به‌خشن، ئه‌وه‌ش له‌ (21)ه‌م رۆژدا ده‌بێت، به‌و جۆره‌ واتاكانی وشه‌ی عه‌له‌قه‌ به‌نزیكه‌یی له‌ڕۆژی (21)دا ته‌واوده‌بێت، قۆناغی عه‌له‌قه‌ش به‌شی خۆی له‌(40) رۆژه‌كه‌ وه‌رده‌گرێت، ئه‌مه‌ش ئه‌م ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌ ئاماژه‌ی پێ ده‌دات: ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً المؤمنون: ١٤.

قۆناغی (مضغة‌):

ئه‌م قۆناغه‌ به‌ده‌ركه‌وتنی بارسته‌ لاشه‌ییه‌كان له‌ڕۆژی (24 یان 25)دا له‌به‌رزترین شوێنی سه‌ره‌وه‌ی كۆرپه‌له‌دا ده‌ستپێده‌كات، پاشان ورده‌ورده‌ به‌ره‌و به‌شی پشته‌وه‌ی كۆرپه‌له‌ ئه‌م بارستانه‌ ده‌رده‌كه‌ون، له‌ڕۆژی (28)ی دوای پیتاندن كۆرپه‌له‌ له‌چه‌ند له‌پێك (گۆپكه‌) پێكدێت كه‌ له‌نێوانیاندا چاڵ ده‌رده‌كه‌وێت، به‌هۆی ئه‌م به‌رزی‌و نزمییانه‌ش كۆرپه‌له‌ له‌ڕوكه‌شی ده‌ره‌وه‌یدا له‌بنێشتی جوراو ده‌چێت .. ئیتر كۆرپه‌له‌ له‌ڕوی قه‌باره‌وه‌ ورده‌ورده‌ شێوه‌ی جوراو (مضغة‌) وه‌رده‌گرێت، درێژییه‌كه‌شی (1سم) ده‌بێت كه‌ كه‌مترین شتێكه‌ بتوانرێت بجورێت.

به‌وجۆره‌ قۆناغی (مضغة‌) له‌كۆتایی چل رۆژه‌كه‌دا ته‌واوده‌بێت، ئه‌م یه‌كله‌دواییه‌كه‌ش كه‌ قۆناغی موزغه‌ به‌دوای قۆناغی عه‌له‌قه‌ دێت، به‌ته‌واوی هاوشانه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی قورئانی پیرۆز باسیكردوه‌: فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً المؤمنون: ١٤. ئه‌م قۆناغه‌ به‌كۆتایی هه‌فته‌ی شه‌شه‌م ته‌واوده‌بێت‌و له‌هه‌فته‌ی حه‌وته‌میشدا به‌هۆی ده‌ستپێكردنی ئێسكه‌په‌یكه‌ر به‌بڵاوبونه‌وه‌ وێنه‌ی ئاده‌میزاد به‌ڕونی ده‌رده‌كه‌وێت.
لێره‌وه‌ بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌ (نطفة‌، علقة‌، مضغة‌) له‌ماوه‌ی چل رۆژی یه‌كه‌مدا ته‌واوده‌بن‌و ده‌بینین كۆرپه‌له‌ له‌كۆتایی ئه‌م قۆناغه‌دا له‌شێوه‌ی موزغه‌دایه‌و هێشتا شێوه‌ی مرۆڤیش وه‌رناگرێت. له‌ڕۆژی (45)میشدا پێكهاتنی ئه‌ندامه‌كان‌و بڵاوبونه‌وه‌ی ئێسكه‌په‌یكه‌ر به‌وێنه‌یه‌كی دیار ته‌واوده‌بێت‌و دابه‌شده‌بێت، به‌ڵام هه‌نگاوه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی جیابونه‌وه‌ی نێوان شێوه‌ی موزغه‌‌و شێوه‌ی مرۆڤایه‌تی له‌نێوان رۆژانی (40-45)دا ده‌بێت.

جیاوازیی له‌تێگه‌یشتنی فه‌رموده‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر ( صل الله عليه وسلم ):

ئه‌گه‌ر بۆ تێگه‌یشتنی زانا موسوڵمانه‌كان بۆ ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی كه‌ پێشتر ئاماژه‌یپێدرا بگه‌ڕێینه‌وه‌، ده‌بینین جیاوازی له‌دیاریكردنی ماوه‌ی (نطفة‌، علقة‌، مضغة‌‌) كه‌وتۆته‌ نێوان زانا موسوڵمانه‌ پێشینه‌كان، ئایا ئه‌و ماوه‌یه‌ بۆ هه‌ریه‌كێك له‌و قۆناغانه‌ (40) رۆژه‌؟ یان به‌هه‌رسێكیان (40) رۆژ ده‌خایه‌نێت؟ ئه‌وه‌ش بینا له‌سه‌ر ته‌فسیریان بۆ فه‌رموده‌كه‌ی عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعود كه‌ باسكرا.
هه‌ندێك له‌زانایان ته‌فسیری فه‌رموده‌كه‌یان به‌و جۆره‌ كردوه‌ كه‌ (نطفة‌، علقة‌، مضغة‌‌) یه‌كله‌دواییه‌ك ماوه‌ی هه‌ریه‌كێكیان (40) رۆژ ده‌خایه‌نێت‌و له‌ده‌سته‌واژه‌ی (مثل ذلك) وا تێگه‌یشتون كه‌ ئاماژه‌بێت به‌ماوه‌ی (40) رۆژه‌كه‌، له‌وه‌شه‌وه‌ به‌و ئه‌نجامه‌ گه‌یشتون كه‌ موزغه‌ هه‌تا (120) رۆژ تێنه‌په‌ڕێت ته‌واونابێت.

چاره‌سه‌ری جیاوازییه‌كه‌:

پاش كۆكردنه‌وه‌و لێكۆڵینه‌وه‌و سه‌یركردنی هه‌مو ئه‌و ده‌قانه‌ی له‌م باسه‌دا هاتون، رونده‌بێته‌وه‌ ئه‌و رایه‌ نه‌یپێكاوه‌ كه‌ ده‌ڵێت: «موزغه‌ هه‌تا (120) رۆژ تێنه‌په‌ڕێت ته‌واو نابێت»، به‌م به‌ڵگانه‌:
1-فه‌رموده‌كه‌ی عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعود هه‌ردو پێشه‌وایان بوخاری‌و موسلیم گێڕاویانه‌ته‌وه‌، به‌ڵام گێڕانه‌وه‌كه‌ی موسلیم (في ذلك)ی له‌دو شوێندا زیاتره‌، پێش وشه‌ی عه‌له‌قه‌و پێش وشه‌ی موزغه‌، كه‌ ئه‌وه‌ش زیاده‌یه‌كی راسته‌و به‌بنه‌ڕه‌تی ده‌قی فه‌رموده‌كه‌ داده‌نرێت‌و ریوایه‌ته‌كان كۆده‌كاته‌وه‌. به‌م پێیه‌ گێڕانه‌وه‌ی ته‌واو بۆ فه‌رموده‌كه‌ به‌و جۆره‌یه‌ كه‌ له‌سه‌حیحی موسلیمدا جێگیربوه‌: «إن أحدكم یجمع خلقه في بطن أمه أربعین یوما، ثم یكون في ذلك علقة‌ مثل ذلك، ثم یكون في ذلك مضغة‌ مثل ذلك، ثم یرسل الملك فینفخ فیه الروح ویأمر بأربع كلمات یكتب رزقه وأجله وعمله وشقي أو سعید».
2-قورئانی پیرۆز باسی له‌وه‌ كردوه‌ كه‌ ئێسك دوای قۆناغی موزغه‌ دروستده‌بێت، وه‌ك ده‌فه‌رموێت: فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً المؤمنون14، هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ر ( صل الله عليه وسلم ) له ‌فه‌رموده‌یه‌كی حوزه‌یفه‌دا دیاریكردوه‌ كه‌ سه‌ره‌تای دروستبونی ئێسك له‌دوای شه‌وی (42)‌و له‌سه‌ره‌تای دروستبونی نوتفه‌ ده‌بێت، وه‌ك پێغه‌مبه‌ر ( صل الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت: «إذا مرّ بالنطفة‌ ثنتان وأربعون لیلة‌ بعث الله إلیها ملكا فصورها وخلق سمعها وبصرها وجلدها ولحمها وعظامها …». اخرج الحدیث مسلم في صحیحه 4\ 2037 ج2645. وله طرق آخر عند مسلم في الموطن السابق ج2644. واخرجه الطبراني في المعجم الكبیر 3\178 ج3044. وأبوداود في كتاب القدر ورقة‌ 44-45، جعفر الفریابي، فتح الباري 11\484. له‌مه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌و وته‌یه‌ی ده‌ڵێت دروستبونی ئێسك دوای (120) رۆژ ده‌ستپێده‌كات، له‌گه‌ڵ روكه‌شی فه‌رموده‌كه‌ی حوزه‌یفه‌ گێڕاویه‌تییه‌وه‌ به‌ئاشكرا پێچه‌وانه‌و دژه‌.
3-توێژینه‌وه‌ نوێیه‌ چه‌سپاوه‌كانی كۆرپه‌له‌زانی سه‌لماندویانه‌ كه‌ پێكهاتنی ئێسك راسته‌وخۆ له‌دوای شه‌شه‌م هه‌فته‌ ده‌ستپێده‌كات نه‌ك حه‌ڤده‌هه‌م هه‌فته‌ كه‌ نزیكه‌ی (120) رۆژ ده‌كات، ئه‌مه‌ش دوپاتی واتا رون‌و دیاره‌كه‌ی فه‌رموده‌كه‌ی حوزه‌یفه‌ ده‌كاته‌وه‌.
به‌م جۆره‌ رونده‌بێته‌وه‌ واتای لێكچونه‌كان (مثل ذلك) له‌فه‌رموده‌كه‌ی عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعوددا ناگونجێت له‌نێوان چل رۆژه‌كاندا بێت .. بۆ رونكردنه‌وه‌ی زیاتر له‌م بواره‌دا ده‌ڵێین: (إسم إشارة‌) له‌وته‌ی (مثل ذلك) وشه‌یه‌كه‌ ده‌توانرێت بۆ سێ‌ شتی باسكراو له‌فه‌رموده‌كه‌دا بگه‌ڕێنرێته‌وه‌ كه‌ ئه‌مانه‌ن: كۆكردنه‌وه‌ی به‌دیهێنان (جمع الخلق)، سكی دایك (بطن الام)، چل رۆژ (أربعین یوما) .. لێره‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ فه‌رموده‌كه‌ی حوزه‌یفه‌ ناوه‌رۆكه‌كه‌ی ئه‌وه‌ قه‌ده‌غه‌ده‌كات (إسم إشارة)كه‌ بۆ ماوه‌ی چل رۆژه‌كه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌پێی رێزمانی ئوسولییه‌كان ده‌قی گشتگیر (مجمل) ده‌گه‌ڕێنرێته‌وه‌ بۆ ده‌قی رونكراوه‌ (المبین).
ناشگونجێت (إسم إشارة‌)كه‌ بۆ سكی ئافره‌ت بگه‌ڕێته‌وه‌، چونكه‌ دوباره‌بونه‌وه‌ی (إسم إشارة‌)كه‌ له‌فه‌رموده‌كه‌دا واتایه‌كی نوێ‌ نابه‌خشێت، وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ فه‌رموبێتی: «إن أحدكم یجمع خلقه في بطن أمه أربعین یوما، ثم یكون في ذلك البطن علقة‌ مثل ذلك، ثم یكون في ذلك البطن مضغة‌ مثل ذلك، ثم یرسل الملك فینفخ فیه الروح ویأمر بأربع كلمات یكتب رزقه وأجله وعمله وشقي أو سعید». ئه‌م دوباره‌بونه‌وه‌یه‌ ئه‌گه‌ر بۆ وشه‌ی (بطن)بێت ده‌بێته‌ زیاده‌یه‌ك له‌قسه‌دا كه‌ له‌گه‌ڵ ره‌وانبێژیی پێغه‌مبه‌ردا ( صل الله عليه وسلم ) ناگونجێت، خۆ ئه‌گه‌ر (إسم إشارة‌)كه‌ نه‌گونجێت كه‌ بگه‌ڕێنرێته‌وه‌ بۆ (40 رۆژه‌كه‌)و بۆ (سكی دایك) ئه‌وا ده‌گه‌ڕێنرێته‌وه‌ بۆ (جمع الخلق)، كه‌ یه‌كێك له‌زانا موسوڵمانه‌ به‌ناوبانگه‌كان له‌سه‌ده‌ی حه‌وته‌می كۆچیدا به‌م راستییه‌ گه‌یشتوه‌و ساغیكردۆته‌وه‌، ئه‌ویش (كمال الدین الواحدین عبدالكریم الزملكاني)یه‌ كه‌ له‌ساڵی (651 ك)دا وه‌فاتیكردوه‌، له‌كتێبی (البرهان الكاشف عن إعجاز القرآ‌ن)دا به‌و ئه‌نجامه‌ گه‌یشتوه‌ كه‌ (نطفة، علقة‌، مضغة‌) هه‌رسێكیان له‌(40) رۆژی یه‌كه‌مدا ته‌واوده‌بن، هه‌روه‌ك له‌لاپه‌ڕه‌ (275)ی كتێبه‌كه‌یدا ده‌ڵێت: «به‌ڵام فه‌رموده‌كه‌ی بوخاری كه‌ وشه‌ی (ذلك)ی تێداهاتوه‌، ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ كۆرپه‌له‌ له‌سكی دایكیدا كۆده‌كرێته‌وه‌، بۆیه‌ (مضغة‌) له‌چل رۆژه‌كه‌دا به‌شی خۆی وه‌رده‌گرێت، خه‌ڵقكردنێكی جێگیرو ته‌واو، هه‌روه‌ك ته‌واوبونی وێنه‌ی مرۆڤایه‌تی دوای چل رۆژه‌كه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ (مثل ذلك) بۆ چاوگ (المصدر)، واته‌ بۆ (جمع الخلق) ده‌گه‌ڕێنرێته‌وه‌ نه‌ك بۆ ئاوه‌ڵفرمان (ظرف)ی چل ڕۆژه‌كه‌».
ئاشكرایه‌ به‌پێی رێزمانی عه‌ره‌بی (ثم) بۆ یه‌كله‌دواییه‌كی هێواشه‌ له‌نێوان دو هه‌واڵدا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستێك‌و قه‌رینه‌یه‌ك له‌وته‌كه‌دا هه‌بو، یه‌كله‌دواییه‌ك ناگه‌یه‌نێت، وه‌ك خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: ذَٰلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (153) ثُمَّ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ …. الانعام: ١٥٣-١٥٤.

ئاشكرایه‌ وه‌سیه‌تی په‌روه‌ردگار بۆ ئێمه‌ دوای كتێبی موسا هاتوه‌، بۆیه‌ (ثم) لێره‌دا یه‌كله‌دواییه‌ك ناگه‌یه‌نێت، به‌م پێیه‌ واتای فه‌رموده‌كه‌ی ئیبنومه‌سعود به‌م جۆره‌ی لێدێت: «هه‌ر یه‌ك له‌ئێوه‌ خه‌ڵقكردنی له‌سكی دایكیدا له‌چل رۆژدا كۆده‌كرێته‌وه‌، پاشان هه‌ر له‌و چل رۆژه‌دا ده‌بێته‌ عه‌له‌قه‌و هه‌روه‌ها له‌و چل رۆژه‌شدا ده‌بێته‌ (مضغة‌)و خه‌ڵقكردنه‌كه‌ هه‌رهه‌موی له‌چل رۆژدا كۆده‌كرێته‌وه‌و ته‌واوده‌بێت».

روه‌كانی ئیعجاز له‌چل رۆژی یه‌كه‌مدا:

1- كۆكردنه‌وه‌ی خه‌لقی مرۆڤ:

پێغه‌مبه‌ر ( صل الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت: «إن أحدكم یجمع خلقه في بطن أمه أربعین یوما، ثم یكون في ذلك علقة‌ مثل ذلك، ثم یكون في ذلك مضغة‌ مثل ذلك، ثم یرسل الملك فینفخ فیه الروح ویأمر بأربع كلمات یكتب رزقه وأجله وعمله وشقي أو سعید». مانای فه‌رموده‌كه‌ به‌ڕونی دیاره‌ كه‌ ده‌فه‌رموێت: دروستبونی مرۆڤ له‌چل رۆژدا كۆده‌بێته‌وه‌ .. پزیشكه‌كانیش له‌دوای گه‌شتێكی درێژ له‌لێكۆڵینه‌وه‌و توێكاریی وردی له‌شی كۆرپه‌له‌ له‌چل رۆژی یه‌كه‌مدا دانیان به‌و راستییه‌دا ناوه‌، كه‌ هه‌مو ئه‌ندامه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی مرۆڤ یه‌كله‌دوای ئه‌ویتر دروستده‌بێت‌و (40) رۆژی یه‌كه‌م تێناپه‌ڕێت هه‌مو كۆئه‌ندامه‌كانی كۆده‌بنه‌وه‌، به‌ڵام له‌شێوه‌ی گۆپكه‌و چرۆدا، ئه‌م كۆكردنه‌وه‌یه‌ش ته‌نیا له‌ (1سم) تێناپه‌ڕێت .. هه‌روه‌ها كۆرپه‌له‌ به‌ده‌وری خۆیدا له‌شێوه‌ی كه‌وان یان پیتی (C)ی ئینگلیزی ده‌چه‌مێته‌وه‌و خۆی كۆده‌كاته‌وه‌.

2- «ثم یكون في ذلك علقة‌ مثل ذلك»:

واته‌: پاشان ده‌بێته‌ عه‌له‌قه‌یه‌كی ته‌واو دروستبوو ئه‌ندازه‌بۆكراو، هه‌روه‌ك چۆن دروستبونی مرۆڤ له‌(40) رۆژی یه‌كه‌مدا ته‌واوبوه‌و كۆبوه‌ته‌وه‌، وه‌ك پێشتر رونكرایه‌وه‌ .. زانستی نوێیش ده‌ریخستوه‌ كۆرپه‌له‌ له‌نێوان رۆژانی (15 -24)دا شێوه‌ی كرمی زه‌رو وه‌رده‌گرێت كه‌ یه‌كێكه‌ له‌واتاكانی عه‌له‌قه‌ كه‌ له‌ناو زه‌لكاودا مه‌له‌ده‌كات‌و خۆی به‌ئاژه‌ڵه‌وه‌ هه‌ڵده‌واسێت .. ئه‌مه‌ش موعجیزه‌یه‌كی دیكه‌یه‌و وردیی ئه‌و زاراوه‌یه‌ ئاشكراده‌كات كه‌ قورئانی پیرۆز‌و فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر ( صل الله عليه وسلم ) بۆ قۆناغه‌كانی كۆرپه‌له‌ به‌كاریانهێناوه‌.