نەخشەسازیی زیرەك

نەخشەسازیی زیرەك

د. دیاری أحمد إسماعیل
پسپۆڕی نەشتەرگەری گشتی

هەر كاتێك لە گەردوون و ژیاندا لە دروستكراوەكان ورد دەبینەوە، توانا و گەورەیی دروستكەرەكانیان سەرساممان دەكات.. بە زیاتر وردبوونەوە و گەڕانیش بەدوای نهێنیەكاندا مرۆڤ بەرە و ئەو ئەگەرە دەبات كە بەدیهێنەری دروستكراوەكان تەنها یەكێك بێت..
دیارە لە مێژەوە، هەر كاتێك مرۆڤ ژیریی بەكارهێنابێت ویستوویەتی بە ڕاستیەكان بگات، بەڵام لەبەرئەوەی خاڵی دەستپێك و قۆناغەكانی دوایی و زۆر لەوانیش زیاتر هەموویان نادیارن (غەیبن).. بۆیە هەندێك جار مرۆڤەكان گەیشتوونەتە هەندێك ڕاستی و زۆر جاریش بە هەڵەداچوون..
لە سەرچاوەكانی زانینی نهێنیەكان بەكارهێنانی ڕێگا زانستیەكانە، وەك گەڕان بەدوای بنەڕەتی شتەكان بە خوێندنەوەی دیاردە سروشتیەكان و چوونە ناو قوڵایی گەردوون و بنی دەریاكان و شیكردنەوەی بەشەكانی و توێكاركردن و ئەزموونگەریەكان..
زانست تا ڕاددەیەك توانیویەتی قسەی خۆی لەسەر ئەگەرەكانی چۆنێتی دروستبوون، و تەمەنی ژیان و گەردوون، و ڕاماڵینی هەندێك لە نهێنیەكان بكات. بەڵام هەرگیز –ئەگەر زانست بێت و ڕێزی خۆی لابێت- بانگەشەی ئەوە ناكات كە ئەمانە گشت ڕاستیەكانە و نابێت لێی لابدەین.. چونكە ئێستاش لە زەمەنی تەكنەلۆژیا و شۆڕشی زانیاریەكان، چەندین نهێنی هەن كە دەركیان پێ نەكراوە، كە تیایاندایە نزیكە لێمانەوە و لە لاشەی خۆماندایە! وتراویشە زانست سێ‌ بستە: بستی یەكەم خۆبەزلزانیە (غرور)، و بستی دووەم خۆبەكەمزانینە، و بستی سێیەمیش بگەیتە ئەو بڕوایەی كە هیچ نازانیت..
هەمیشە زانایان بەدوای سەرچاوەی تری زانینی نهێنیەكان گەڕاون -جگە لەو بەڵگە مادیانەی كە لەبەر دەستیاندایە- جا بۆیە سەرچاوەیەكی گرنگی زانینی نهێنیەكان هەواڵە (خبر)، یان یەكێك شاهێد بێت لە كاتی ڕوودانیدا! ئەو كاتەش دەبێت سەرچاوەی هەواڵەكە بپشكنین تا چەند ڕاستە و تا چەند ئاگاداری ڕووداوەكان بووە!؟ جا ئەگەر بڕوامان بە دروستی سەرچاوەكە بوو ئەوە باشترین بەڵگەیە و هەندێك لە نهێنیەكانمان لا ڕوون دەكاتەوە.. كاتێكیش گومانمان لە سەرچاوەكە بوو ناتوانین وەریان بگرین، و پێویستە هۆش بخەینە كار و شیكاری یەك بە یەكی هەواڵەكان بكەین.. پێ دەچێت بڕوامان لەسەر هەندێك لە هەواڵەكان بۆ دروست بێت، چونكە تەنها گومانمان هەیە لە سەرچاوەكە و بەدرۆمان نەخستۆتەوە، یان بەڵگەمان لا دەست ناكەوێت كە سەرچاوەكە درۆ بكات و ڕاست نەبێت.. ئەگەر نەگەیشتینە قەناعەتی تەواو سەبارەت بە سەرچاوەكە ناتوانین هەواڵەكان بەدرۆ بخەینەوە و ناشتوانین هەموویان وەربگرین، بەڵام دوای پشكنینی حاڵی سەرچاوەكە و خستنە ژێر شیكردنەوە، لەوانەیە بگەینە ڕاستێتی سەرچاوەكە، و ئەو كات بە دڵنیاییەوە گوێ بۆ هەواڵكانی دەگرین، و دەگەین بە ڕاستیەكانی دروستبوون و ژیان و مرۆڤ -دیارە هەندێك لە ڕاستیەكان نەك هەموویان-
ئەگەر گەڕانێكی خێرا بە ناو لەشی خۆماندا بكەین و گوێ لە زانایانی توێكارزانی (تشریح) و كارئەندامزانی (فەسلەجە) بگرین، هەست دەكەین كە بەرامبەر دروستكراوێكی سەرسوڕهێنەر وەستاوین، و هیچمان بۆ نامێنێتەوە تەنها ئەوە نەبێت ئیعجابی خۆمان دەرببڕین بۆ بەدیهێنەرەكەی.. بۆ نموونە، لای خوارەوە هەندێك ئاماژەی ژمارەیی باس دەكەین:
– لەشی مرۆڤ (13) ملیار خانەی دەماری تێدایە، لە كاتێكدا خانە بە چاو نابینرێت و هەر خانەیەكیش بۆ خۆی سیستمێكی تەواوی ژیانە.
– (750) ملیۆن چیكڵدانۆچكە هەیە لە سیەكاندا بۆ پاڵفتەكردنی خوێن.
– سیەكان، لە ماوەی ژیانێكی مامناوەندا، (500) ملیۆن جار پڕهەوا دەبن.
– ڕۆژیی (200) لیتر خوێن دەچێتە ناو گورچیلەكان و جارێكی تر دەمژرێنەوە لە ڕێگەی بۆریەكانی گورچیلەوە، كە نزیكەی (198) لیتریان تێدەچێت، و لەوانە (2) لیتر فڕێدەدرێتە دەرەوە، كە پێی دەوترێت میز.
لە هەر گورچیلەیەكدا (1000000) نیفرۆن هەیە، كە هەر یەكەیان سیستمێكی سەربەخۆیە، كاریان پاڵفتەكردنی خوێنە .
كۆی درێژی بۆریەكانی خوێن و دابەشبوونیان بە ناو لەشدا دەگاتە نزیكەی (100000) میل .
ئەمانە و چەندین نهێنی تریش كە بەردەوام زانست دەیاندۆزێتەوە.. بۆیە كاتێك زانایان بیر لە دروستكراوەكان دەكەنەوە دەڵێن: (رَبَّنَا مَا خَلَقۡتَ هَٰذَا بَٰطِلٗا سُبۡحَٰنَكَ..). خوای گەورە كاتێك باس لە زانایانی گەردوون دەكات بە لە خوا ترس باسیاندەكات [إِنَّمَا يَخۡشَى ٱللَّهَ مِنۡ عِبَادِهِ ٱلۡعُلَمَٰٓؤُاْ..] (فاطر 28)..
پرسیارێك لێرەدا دەكرێت: جا ئەگەر وایە بۆچی زانا گەردووناس و بایۆلۆجیست و ئەوانی تریش نابنە موسڵمان؟ یان ئیماندار؟ بۆچی دەست ناكەن بە پەرستشی خوا؟
گەر زانا گەورەكان هەموویان ڕوو لە خوا نەبن، یان موسڵمان نەبن، بەڵام زۆربەی زۆریان دانیانناوە بە بوونی بەدیهێنەرێكی خاوەن توانا لە پشت ئەم هەموو دروستكراوانەوە، بەڵام دەگونجێت بەدیهێنەرەكە جوان نەناسن. تەنانەت هەندێك لەوانەی بڕوایان بە بیردۆزی گەشەسەندنیش هەیە، بێ باوەڕیی خۆیان دەرنەبڕیوە و خۆشیان بە لایانەوە بیردۆزە، نەك ڕاستیی زانستیی.. چونكە مرۆڤ –چەند مەودای ئەقڵیشی فراوان بێت- ناتوانێت لە بەدیهێنەرێكی پەنهان تێبفكرێت.. لێرەوە گرنگی ناردنی پێغەمبەران دەردەكەوێت لە لایەن بەدیهێنەرەوە، تا خوایان پێ بناسێنێت بە سیفەتەكانی خۆیەوە..
بەدیهێنان تایبەتمەندی خوای گەورەیە.. بۆ دروستكردنی تەنها خانەیەك لە ڕێگای ڕێكەوتەوە، واتە بێ بوونی بەدیهێنەر (الخالق) -بە شێوەیەكی تیۆری- وەك زانای بیركاریی سویسری (چاڕلس بوجین) دوای لێكۆڵینەوە پێی گەیشتووە، ئەوەیە كە: بۆ دروستكردنی تەنها گەردیلەیەكی ئەندامیی (عضوی) كە پێویستە لەگەڵ چەندین گەردیلەی تردا بۆ پێكهێنانی تەنها خانەیەك پێویستمان بە كاتێكە كە بریتیە لە (10²⁴³) بلیۆن ساڵ، و كەرەستەیەكی خاو كە پێكهاتبێت لە قەبارەیەك كە تیرەكەی (10¹⁶⁴) ساڵی تیشكیی بێت ! ئەوەشمان بیر نەچێت كە زەوی لەسەر ڕای زانایانی جیۆلۆجی تەمەنی نزیكی بلیۆنێك ساڵە (10⁹)!
كە ئەمەش مەحاڵە.. بۆیە پێویستە بۆ لێكدانەوەی نهێنی بەدیهێنان، بەرەو ئەوە بچین كە هێزێكی ئاقڵی بە توانا لە پشتی ئەو هەموو بەدیهێنانەوە هەیە.. ئەو هێزە مەزنەش –بە لای ئێمەوە- خوای بەدیهێنەری بەتوانایە، ئەویش دوای هەواڵ پێگەیشتنمان لە لایەن ڕاستگۆكانەوە، كە پێغەمبەرانن –سەلامی خوایان لەسەر بێت-.
خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا چەند جار ئاماژەی بە ڕاستێتی بەدیهێنان (الخلق) كردووە، نزیكی (238) جار وشەی (خلق) و لێكچوانی لە قورئاندا هاتووە، كە بەدیهێنان تایبەتمەندی خوای گەورەیە.. [وَهُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ بِٱلۡحَقِّ] (الأنعام 73).. [وَخَلَقَ كُلَّ شَيۡءٖ فَقَدَّرَهُۥ تَقۡدِيرٗا] (الفرقان 2).. [سُبۡحَٰنَ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلۡأَزۡوَٰجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنۢبِتُ ٱلۡأَرۡضُ وَمِنۡ أَنفُسِهِمۡ وَمِمَّا لَا يَعۡلَمُونَ] (يس 36).. [سَبِّحِ ٱسۡمَ رَبِّكَ ٱلۡأَعۡلَى.. ٱلَّذِي خَلَقَ فَسَوَّىٰ] (الأعلى 1- 2).. [وَٱتَّقُواْ ٱلَّذِي خَلَقَكُمۡ وَٱلۡجِبِلَّةَ ٱلۡأَوَّلِينَ] (الشعراء 184).. [وَلَقَدۡ خَلَقۡنَٰكُمۡ ثُمَّ صَوَّرۡنَٰكُمۡ] (اڵاعراف 11)..
نەك هەر تەنها بەدیهێنان، بەڵكو وردیش لە بەدیهێناندا، [مَّا تَرَیٰ فِی خَلۡقِ ٱلرَّحۡمَٰنِ مِن تَفَٰوُتٖ] (الملك 3).. [.. وَلَوۡ كَانَ مِنۡ عِندِ غَيۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ ٱخۡتِلَٰفٗا كَثِيرٗا] (النسا‌ء 82). بە گەڕانەوەشمان بۆ زانستی توێكارزانی، گەورەیی و جوانی داهێنانی بەدیهێنانمان بۆ دەردەكەوێت، وەك خوای گەورە دەفەرموێت [ۆفِیٓ أَنفُسِكُمۡۚ أَفَڵا تُبۡصِرُونَ] (الذاریات 21). لێرەدا باسی پووچەڵیی ئەو بیردۆزە ناكەین.. چونكە كاتی بەسەرچووە و چەندین بۆچوونی لەگەڵ بچوكترین بنەمای زانست و ئەقڵدا ناگونجێت.. بەڵام لێرە و لەوێ هەندێك لە زانایان –كە موعجیبن بە بیردۆزەكە- بەناو بەڵگەی نوێ دەدۆزنەوە لەسەر ڕاستێتی بۆچوونەكانیان..
گەر بیردۆزی گەشەسەندن ڕاستیش بێت –كە بەڵگەی لەسەر نیە- ئەمە بێ دەستەڵاتی بەدیهێنەر، یان نەفی بەدیهێنەری گەورە ناكات! چونكە هیچ بەڵگەیەك نیە لەسەر ئەوەی مەوجودەكان لە هیچەوە هاتبن! لەگەڵ ئەوەی كە هەندێك ڕاستی هەبێت لە هەندێك بۆچووندا –جەدەلەن- ناكرێت بوترێت هەڵەی گەورە لە نەخشەسازیی مرۆڤدا هەیە، وەك كێلی سمیس (Kelly C. Smith) دەڵێت: (ئەگەر وا بێت نەخشەكێشان لە سرووشتدا –كە بە ڕوونی دیارە- نزمترە لەوەی كە مرۆڤێكی ئەندازیار سازی دەكات، ئەو كات ئێمە سەرپشكین لەوەی نەخشەسازیی زیرەك (Intelligent Design) ڕەت بكەینەوە )، ئەم لێدوانەی لەسەر ئەو وتەیە داوە كە دەڵێت: (قوڕگە دەمارە گەڕاوە (Recurrent Laryngeal nerve: RLN) حەوت جار لە درێژیی پێویستی خۆی زیاترە) وەك پرۆسیرۆ باسی دەكات .
هەروەها كۆین (Jerry Coyne) لە كتێبی (بۆچی گەشەسەندن ڕاستە) (Why Evolution is True) لە لاپەڕە (82) دا دەڵێت: ئەو ماوە دوورەی كە قوڕگە دەمارە گەڕاوە (RLN) دەیبڕێت یەكێكە لە خراپترین نەخشەسازیی سروشت!)
هەروەها ڕیچارد داوكینس (Richard Dawkins) لە كورتە ڤیدیۆییەكی ناشیۆناڵ جیۆگرافیكدا (National Geographic) دەڵێت: (هیچ ئەندازیارێك ئەو پێچكردنەوە هیچ و پووچەی RLN و ئەو هەڵە گەورەیە ناكات!)..

ئەمانە دەڵێن گوایە مرۆڤ لە بنەڕەتدا لە ماسیەوە گەشەی كردووە، و لە ماسیشدا ئەو دەمارە (RLN) ڕاستەوخۆ لە وێڵە دەمار (Vagus nerve)ەوە لق دەگرێت، دوای دەرچوونی لە مێشكەوە بێ ئەوەی پێویست بكات ئەو ماوە دوورە ببڕێت، بەڵام دوای ئەوەی ماسی گەشەی سەند تا گەیشتە مرۆڤ، بە هۆی كەوانە شاخوێنبەرەوە دووركەوتۆتەوە، وەك لە مرۆڤ و زەڕافەدا ئاشكرایە، كەواتە ئەمە بەڵگەیە لەسەر ڕاستێتی بیردۆزی گەشەسەندن (Evolution Theory)! وەك زیندەوەرزان جێڕی كۆین لە كتێبی (بۆچی گەشەسەندن ڕاستە)دا ئاماژەی پێ دەكات.
لەگەڵ ئەوەی ئەم بەناو بەڵگەیە ناچێتە ئەقڵی سادەترین مرۆڤەوە، چ جای زانایان. بەڵكو لە جۆرێك گاڵتە و قسەی كۆمیدی دەچێت! بەڵام با بزانین:
سەرەتا تەنها RLN نیە كە ڕێڕەوەكەی دوور بێت و پێچكردنەوەی تێدا بێت –دیارە هیچیان بێ حیكمەت نیە- بۆ نموونە: بینینە دەمار (Optic nerve) ماوەیەكی كورت ناگرێتە بەر تا دەگاتە پشتە سەرە پل (Occipital lobe)ی ناو مێشك.
هەروەها دەمارەكان لە لای ڕاستی مێشكەوە بەرەو لای چەپی لەش دەڕۆن، جگە لە لقە نێوچەوان (Frontal branch)ی ڕوخسارە دەمار (Facial nerve).
سەبارەت بە RLN، وەك زانای زیندەوەرزانی ۆڵف ئیكهارد (Wolf- Ekkehard) لە توێژینەوەكەیدا باسی دەكات، كە بە ناوی (گەروە دەماری زەڕافە دوپاتی گەشەسەندن ناكات) (The Laryngeal nerve of Giraffe: Does not prove Evolution): ئەو زانیاریانەی كە لە كتێبی (Gray‌s Anatomy )دا هاتووە لە چاپی (1980) دا هەمان زانیاریە كە لە چاپی چلەمی ئەو كتێبەدا هاتووە لە ساڵی (2008) دا، كە دەڵێت: قوڕگە دەمارە گەڕاوەكە پێچ دەكاتەوە لە ژێر چەڵەمە خوێنبەردا (Sub-clavian artery) یان لە ژێر كەوانە شاخوێنبەردا (Aortic arch)، چەندین لق دەدات بە تۆڕە دەماری دڵ (cardiac plexus). كاتێكیش سەردەكەوێت لە ملدا چەندین لقی تر دەدات، زیاتر لە لای چەپ، بۆ پەردەی ناوەوە و ماسولكە توێی سورێنچك و بۆری هەوا، هەروەها هەندێك لق بۆ بەشی خوارەوەی گەروو (چاپی 1981: ل 1081، چاپی 2008: ل 459 و 588 و 589).

كۆرپەلە لە كاتی گەورەبوونیدا RLN بەرەو خوار دەكشێت وەك پڕۆسەی گەشەدروستبوون (Development).. ئەم جوڵانە ڕوودەدات، چونكە دروستبوونی مل و درێژبوونی لاشە لە كاتی بەردەوام گەشەكردنی كۆرپەلە فشار لەسەر دڵ دروستدەكات، تا بەرە و خواری مل بچێت بۆ خوارتر تا دەگاتە بۆشایی سنگ . كەواتە وردەكاری دروستبوونی یەك بە یەكی ئەندامەكان و پارچە وردەكانی و لە هەر قۆناغێكی ژیانی كۆرپەلەیدا پێویستن و بۆ ئەو قۆناغە تایبەتە پێ ناچێت بەدیلی هەبێت.. بلیشمید (Blechschmidt) دەڵێت: (هیچ ئۆڕگانێك ناكرێت بووترێت كە بێ كارە –بێ فەرمان- لە كاتی گەشەكردنیدا لە كاتی كۆرپەلەییدا ).
وێڵە دەمار لە قۆناغی (16)هەمی كۆرپەلەییدا زۆر گەورەیە بە بەراورد لەگەڵ كۆئەندامی شاخوێنبەر. قوڕگە دەماری گەڕاوە ڕێژەیەكی زۆر بەستەرەشانە (Connective tissue)ی تێدایە لە دەمارەكانی تر زیاتر، كە نایەڵێت بكشێت. پێشبینی دەكرێت ئەو فشارەی كە دەخرێتە سەر RLN كاتێك پێچ دەخوات بە ژێر (ductus arteriosus) –واتە ژێر كەوانە شاخوێنبەر – هەندێك پشتگیری وا بكات وەك خوێنبەرێكی ماسولكەدار دروست ببێت نەك لاستیكی (elastic) .
ئەم ڕێگا (دوورە)ی RLN دیارە بێ حیكمەت نیە، بۆیە: (لە كاتی ڕێڕەوی درێژی، لقە زۆرەكانی RLN دەمار دەداتە چەندین ئەندام لە جۆری جووڵەیی (motor) و هەستیی (sensory).. لەوانە بەشی سەرەوەی سورێنچك و بۆری هەوا و بەشی خوارەوەی گەروو و ماسولكەی بازنەیی گەروویی (cricopharyngeus muscle) كە لە بەشی خوارەوەی گەروو ڕاستەوخۆ لەسەر سورێنچكەوەیە.. هەروەها هەندێك لق دەدات بە تۆڕە دەماری دڵ )..
لەگەڵ ئەوەی RLN بە ڕێگەیەكی (دوور!) دەگاتە گەروو، بەڵام هەندێك لە دەمارەكانی تری گەروو ڕاستەوخۆ بۆی دێت، لەوانە دەماری هەستیی: گەرووە دەماری ناوەكی (Internal Laryngeal nerve) و دەماری جوڵەیی: گەرووە دەماری دەرەكی (External Laryngeal nerve) و دەماری تریش، وەك گەرووە دەماری سەرووی لای ڕاست (Right superior Laryngeal nerve) و گەرووە دەماری سەرووی لای چەپ (Left superior Laryngeal nerve) كە نزیك گەروو لقەكانی دەدات .
جیڕی بیرگمانی زیندەوەرزان لە چاوپێكەوتنێكدا دەڵێت: (دەماری RLN ی لای چەپ بە خراپی نەخشە نەكێشراوە، بەڵكو بەڵگەی نەخشەسازیی زیرەكە (ID)، ئەویش لەبەر ئەوەی:
-بەڵگەی زۆر هەیە لەسەر ئەوەی كە ئەو نەخشەیەی هەیە دەرئەنجامی دروستبوونی گەشەسەندنی كۆتكراوە (developmental constraints) .
– ئاماژەی ئەوە هەیە كە ئەو نەخشەسازییە خزمەتی چاك كاركردنی گەروو دەكات.
– دەماری RLN لە ڕێگەكەیدا دەمار دەداتە چەندین ئەندام بە هۆی لقەكانیەوە، دوای جیابوونەوەی لە وێڵە دەمار.
– ئەم نەخشەسازییە دەبێتە هۆی دەماردانە گەروو لە پشتەوە –وەك پاڵپشتێك- لە كاتی برینداربوونی دەمارەكەی لاكەی تر.
– هیچ بەڵگەیەك نیە لەسەر ئەوەی ئەم نەخشەسازییە ببێتە هۆی هیچ خراپییەك ).
هەروەها لە كتێبی بەناوبانگی توێكاریدا (Gray‌s Anatomy) هاتووە: (لە ڕاستیشدا تەنانەت لە مرۆڤیشدا 0.3- 1% ی خەڵكی RLN ی لای ڕاست كورت بۆتەوە و بەژێر كەوانە شاخوێنبەردا ناگەڕێتەوە، بۆیە پێی دەڵێن: قوڕگە دەمارە نەگەڕاوە (Non-recurrent Laryngeal nerve) زۆربەی كات ئەو دەمارە هاوكاتە لەگەڵ چاك درووستنەبوونی ژێرچەڵەمە خوێنبەر كە لە كەوانە شاخوێنبەرەوە دەردەچێت ).
بۆ زیاتر تێگەیشتن لەسەر جیاوازیی كاری دەمارە جیاكانی گەروو، و وردەكاری لە ڕێكخستنیاندا، و دەركەوتنی گەورەیی و دانایی بەدیهێنەر، با بزانین كە: گەرووە دەماری سەروو (Superior Laryngeal nerve: SLN) دەمار دەداتە گەروو بۆ دروستكردنی چینی دەنگی بەرز (high-pitched sound).. هەروەها RLN كە لە بەشی خوارەوە دەمار دەداتە گەروو بۆ دروستكردنی چینی دەنگی نزم (lower-pitched sounds). ئەم دوو فاقەییە لە دەماردانی گەروو لەسەرەوە و خوارەوە نەخشەكێشانێكی ئاقڵانەیە لە دووبارەكردنەوە، یان تەواوكردن، بۆ كەمكردنەوەی كارتێكرانی، ئەگەر یەكێكیان بریندار بێت . واتە لە كاتی برینداربوونی یەكێكیان بە ڕووداو یان لە كاتی نەشتەرگریدا، ئەوا دەمارە ساغەكەی تریان یارمەتی كاری ئەوی تریان دەدات، یان بە كارەكەی ئەو هەڵدەستێت.
هەروەها: چەندین حاڵەتی پزیشكی تێبینی كراوە كاتێك SLN یان RLN بریندار دەبێت كارەكانیان بەرە و ئەوە دەچێت كە تایبەتمەندی كارەكەی بەرە و تایبەتمەندی كاری ئەوی تر بچێت، ئەوە دەگەیەنێت كە RLN كاری تایبەتی خۆی دەكات كاتێك هەموو شتێك بە تەواوی كار بكات .
پێ ناچێت زانست پشتیوانی لە بانگەشەكەرانی گەشەسەندن بكات، و ناتوانن بە زۆر هەندێك دیاردەمان لێ بكەنە ڕاستی و بڕوامان بگۆڕن بەوەی كە پێمان گەیشتووە، لە هەواڵی یەقینییەوە كە خوای گەورە سەرەتا مرۆڤی بە مرۆڤ دروستكردووە، نەك ماسی.
وەك لە سەرەتاوە ئاماژەم پێكرد، لەگەڵ نەبوونی بەڵگەی بەرجەستە (ملموس) لەبەر دەستماندا، لەسەر سەرەتای دروستبوونی مرۆڤ ، هەواڵە ڕاستەكان باشترین بەڵگەمانە.. خوای گەورە دەفەرموێت: [وَهُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ مِنَ ٱلۡمَآءِ بَشَرٗا فَجَعَلَهُۥ نَسَبٗا وَصِهۡرٗاۗ وَكَانَ رَبُّكَ قَدِيرٗا] (الفرقان 54).. بە تایبەت دوای ئەو گەشتە كورتەمان بەناو دەمارەكانی قوڕقوڕاگەدا –دیارە درێژەی بابەتەكان لە ناو كتێبەكانی توێكارزانی و كارئەندامزانیدایە- كە لە ڕاستیدا هەموو خاوەن ویژدانێك بۆی دەردەكەوێت كە ئەم دروستكراوەی پێی دەوترێت مرۆڤ زۆر بە جوانی و وردی بەدیهێنراوە. ناكرێت بە درێژبوونی ملی ماسیەك دەماری RLN سەری لێ تێكچووبێت، تا بانگەشەكەرانی گەشەسەندن ئەو گرفتەی بۆ چارەسەر بكات!!

سەرچاوەكان:
– المعجم المفهرس ڵالفاض القران الكریم، محمد فۆاد عبدالباقی، ط1، انتشارات اسلامی طهران، 1378.
– الطب محراب للإیمان، د. خالص جلبی، ج1، مۆسسە الرسالە، بیروت، لبنان، گ7، 1407هـ- 1983م.
– فەرهەنگی پزیشكی، كارینا، سلێمانی، 2010- 2011.
– فەرهەنگی پەزیشكی، د. ئەوڕەحمان عەبدوڵا، چ3، دەزگای ئاراس، هەولێر،2010.
– Recurrent Laryngeal Nerve Is Not Evidence of Poor Design, by Jerry Bergman, Ph.D.
لە ئەنتەرنێتەوە.
– The Recurrent Laryngeal Nerve Does Not Refute Intelligent Design, Casey Luskin
لە ئەنتەرنێتەوە.