پله‌و پایه‌ی زانست له ‌قورئانی پیرۆزدا

دكتور: جه‌لال حمه‌ صالح بۆسكانى ـ زانكۆى سلێمانى/ كۆلێژى كشتوكاڵ
E-mail: jalalsalih54@mail.com

سه‌ره‌تاى زانست

زانست و زانیارى له‌له‌گه‌ڵ دروست بوونى ئاده‌م (دروودى خواى له‌سه‌ر بێت) ده‌ستى پێ كردووه‌، كاتێك له‌ به‌هه‌شته‌وه‌ هاته‌ سه‌ر زه‌وى بۆ ئه‌وه‌ى ئاوه‌دانى بكاته‌وه‌، خواى گه‌وره‌ ده فه‌رموويَت: ((وقلنا اهبطوا منها…))(1) … تا دوايى ئایه‌ته‌كه‌، خواى گه‌وره‌ هه‌موو جۆره‌ زانیاريیه‌كانى فێرى ئاده‌م كردبوو وه‌ك  له‌ قورئانى پیرۆزدا هاتووه: وعلّمَ آدمَ الأسماءَ كُلَّها (2) … كه‌ خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: ((كُلَّها)) واتاى گشتگیرى و شموولیه‌ت ده‌گه‌یه‌نێت. ئه‌مه‌ له‌ لایه‌ك و له‌ لایه‌كى تریشه‌وه‌ خواى گه‌وره‌ منداڵه‌كانى ئاده‌میشى فێر كرد چ له‌ رِێگاى نیگا (ئیلهام)وه‌ یاخود له‌ رِێگاى تاقیكردنه‌وه‌‌وه‌، یاخود له‌ رِێگاى پێداویستى یه‌كانى رِۆژانه‌ كه‌ به‌ره‌نگارى ده‌بوونه‌وه‌. به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر ئه‌مه‌ زۆره‌، وه‌ك ئه‌و رِووداوه‌ى كه‌ له‌ دوو كورِه‌كه‌ى ئاده‌م (قابیل و هابیل)دا رِووى دا، كاتێك یه‌كه‌میان سنوورى شكاندو دووه‌میانى كوشت، نه‌یده‌زانى چى له‌ لاشه‌ى براكه‌ى بكات، تاوه‌كو قه‌له‌رِه‌شێكى بینى و لێیه‌وه‌ فێربوو كه‌ خاك بكات به‌ سه‌ر براكه‌یداو بیشارێته‌وه‌. لێره‌دا خواى گه‌وره‌ له‌ قورئاندا بۆمان ده‌گێرِێته‌وه‌: يا ويلتا أعجزتُ أنْ أكونَ مثل هذا الغراب فأواريَ سوءةَ أخي… (3)  دیاره‌ ئه‌مه‌ یه‌كه‌مین وانه‌ بوو كه‌ كورِى ئاده‌م فێرى بوو له‌ قه‌له‌ رِه‌شه‌وه‌.
له‌ رِووى سيَهه‌میشه‌وه‌ دیاره‌ ده‌زانین كه‌ “پێداویستى ” زۆر گرێ ده‌كاته‌وه‌و مرۆڤ به‌ره‌و فێربوون و زانیارى ده‌بات، ئه‌گه‌ر سه‌یرى مێرووله‌یه‌ك له‌ مێرووه‌كان بكه‌ین ده‌بینین خواى په‌روه‌ردگار چ ژیرییه‌كى داوه‌تىَ كاتێك تووشى ئاسته‌نگێك ده‌بێت، خێرا خۆى قوتار ده‌كات و ده‌گاته‌ ده‌رئه‌نجامێك بۆ رِزگاربوون له‌و ئاسته‌نگه‌.

توێژه‌ره‌وه‌كان گه‌یشتوونه‌ته‌ ئه‌وه‌ى كه‌ سه‌ره‌تاى زانست، له‌وێوه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت كاتێك مرۆڤ بیرى كردۆته‌وه‌ چۆن سه‌ركه‌وێت به‌سه‌ر كێشه‌كانیدا. لێره‌دا ئاماژه‌ به‌ قسه‌یه‌كى (جۆرج سارتۆن) ده‌كه‌ین، كه‌ ده‌ڵێت: ((سه‌ره‌تاى زانست و زانیارى كاتێك ده‌ستى پێكردووه‌ كه‌ مرۆڤ هه‌ستاوه‌ به‌ شیته‌لَ كردنى كۆسپه‌كانى ژیانى، رِاسته‌ یه‌كه‌م جار چه‌ند هه‌نگاوێكى سه‌ره‌تایى بووه‌، زۆربه‌شى چه‌ند رِێگایه‌كى ساده‌و سانا بوون بۆ گه‌یشتن به‌ ئامانجێكى كاتيى، به‌ڵام ئه‌م سه‌ره‌تایه‌ زۆره‌ بۆ ئه‌وه‌ى بیر بكاته‌وه‌و زانیارى فێر بێت، ‌ له‌گه‌ڵ كاتدا كه‌ هه‌موو ئه‌و ئامێرو هۆكارانه‌ى كه‌وتوونه‌ته‌ ژێر ده‌ست و ئه‌م دیوو ئه‌ودیوى كردن و هه‌ڵيسه‌نگاندن و پێكه‌وه‌ گرێيدان و كۆيكردنه‌وه‌، به‌و شێوه‌یه‌ مادده‌ى زانست به‌ هێواشى گه‌شه‌ى كرد))(4). به‌ڵێ، كۆسپه‌كانى ده‌وروبه‌رو ژینگه‌ ده‌ستى پێكرد، و كێشه‌كانى مرۆڤ رِۆژ له‌ دواى رِۆژ په‌ره‌ى سه‌ند، بۆیه‌ پێویستى به‌وه‌ بوو كه‌ بیر بكاته‌وه‌ چۆن خۆى  رِزگار بكات، مرۆڤ بۆ چاره‌سه‌ركردنى ئه‌م كێشانه‌ سوودى له‌ زمانى لۆجیك و عه‌قڵ و ده‌قه‌ ئایینيیه‌كان وه‌رده‌گرت، لێره‌دا ده‌توانین كه‌ دیزاینێكى ته‌واو وێنه‌ بكه‌ین كه‌ چۆن ئاین پاڵنه‌رو هانده‌ر بووه‌ به‌ره‌و عه‌قلَ و سه‌ره‌تاى زانست و زانیارى.

ده‌ركه‌وتنى خۆرى ژیانى زانستى

هه‌ندێك له‌ لێكۆله‌ره‌وه‌كان واى بۆ ده‌چن كه‌ سه‌ره‌تاى رِاپه‌رِینى زانستى لاى موسوڵمانه‌كان له‌ چه‌رخى عه‌بباسيیه‌وه‌ ده‌ستى پێكردووه‌، به‌ڵام ئه‌وانه‌ به‌ هه‌ڵه‌دا چوون، به‌ڵكو تیشكى زانست و زانیارى له‌ سه‌ره‌تاى بانگه‌وازى ئیسلامه‌وه‌ ده‌ستى پێكرد، كاتێك كه‌ پێغه‌مبه‌رمان محمد (صلى الله عليه و سلم) بنه‌ماى ئه‌و شۆرِشه‌ زانستيیه‌ى چاند.
ئه‌گه‌ر بێین و تێبینى بكه‌ین له‌ قورئاندا وشه‌ى (زانست و هاوكۆلكه‌كانى) جگه‌ له‌ فه‌رمووده‌كانى پێغه‌مبه‌رمان (صلى الله عليه و سلم) ئه‌وا له‌ 780 جاردا باس كراوه‌… لێره‌دا مه‌به‌ستمان ئه‌وه‌ نييه‌  بڵێین قورئان كتێبێكى زانستيیه‌و به‌س، به‌ڵكو ده‌ستوورى میلله‌تانه‌، یاساو ده‌وڵه‌ته‌، موعجیزه‌ى په‌یامێكه‌، ژیانى مرۆڤایه‌تيیه‌، و دامه‌زراندنى ژیرييه‌، كاتێك قورئان ئاماژه‌ بۆ لایه‌نه‌ زانستييه‌كان ده‌كات، ئه‌وا خواى گه‌وره‌ ده‌یه‌وێت ئه‌و مرۆڤه‌ هان بدات بۆ بیركردنه‌وه‌ له‌ ئایه‌ته‌كانى خۆى له‌ بیستراوو بینراو، واته‌ چ ئه‌وه‌ى له‌ قورئاندایه‌و چ ئه‌وانه‌ش كه‌ له‌ بوونه‌وه‌ردا ده‌یانبینین: سنريهم آياتنا في الآفاق وفي أنفسهم حتى يتبين لهم أنه الحق (5). لێره‌دا قورئان سه‌رنجى مرۆڤ رِاده‌كێشێت بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ ئایه‌ته‌كانى خوا له‌ هه‌موو ئاسته‌كاندا، له‌ هه‌موو ئاسۆكاندا, له‌ هه‌موو بواره‌كاندا، موعجیزه‌یه‌و، به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ ئه‌م قورئانه‌ رِاسته‌و ده‌بێت مرۆڤ په‌یرِه‌ویى بكات.

په‌یوه‌ندیى مرۆڤ ته‌نها پابه‌ند نييه‌ به‌م جۆره‌ په‌رستشانه‌وه‌، به‌ڵكو هه‌موو رِووه‌كانى ژیان و هه‌موو بوونه‌وه‌ر ده‌گرێته‌وه‌ له‌ ئاسمانه‌كان و زه‌وى و گیانداره‌كان و رِووه‌كه‌كان و ئاوو بىَ گیانه‌كانیش، تاوه‌كو مرۆڤ به‌ره‌و لوتكه‌ى پێگه‌یشتن و ژیانى مه‌ده‌نییه‌ت و شارستانى برِوات، له‌ قورئاندا شتى وا رِه‌چاوو پشكنین ده‌كات كه‌ له‌وه‌و پێش نه‌بینرابێت و باس نه‌كرابێت، بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ده‌فه‌رموێت: (إن هذا القرآن لا يخلق على كثرة الرد)، واته:‌ ئه‌م قورئانه‌ كۆن نابێت و موعجیزه‌كانى كۆتایى نایه‌ت، له‌ هه‌موو زه‌مان و كات و شوێنێكدا تازه‌یى و تازه‌گه‌ریى پێوه‌ دیاره‌، له‌ كوێدا تێبینین و تێفكرێنى تیا بكرێت ئه‌وا شتى نوىَ و تازه‌گه‌ریى تێدا ده‌رده‌كه‌وێت و به‌ موعجیزه‌یه‌كى نه‌مر ده‌مێنێته‌وه‌ هه‌تا هه‌تایه‌.

قورئان ده‌رگا واڵا ده‌كات و رِێگا ده‌كاته‌وه‌ كه‌ تێرِامان و تێفكرین و پشكنین بكرێت بۆ دۆزینه‌وه‌ى نهێنيیه‌كانى بوونه‌وه‌ر، به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ ئه‌ندێشه‌ى زاناكان ده‌بزوێنێت و واى لـىَ ده‌كات كه‌ به‌ره‌و زیاترو زیاتر برِوات كه‌ زۆر جار وا ده‌زانێت گه‌یشتۆته‌ لوتكه‌، به‌ڵام مرۆڤ نازانێت كه‌ یه‌كێك له‌ سیفات و كه‌ینوونه‌ى مرۆڤ ئه‌وه‌یه‌ هه‌موو شتێك نازانێت، بگره‌ زۆر كه‌م ده‌زانێت، بۆیه‌ پێى ده‌فه‌رموێت: وما أوتيتم من العلم إلا قليلاً (6). بۆیه‌ زیاتر و پتر داوا ده‌كات و ده‌فه‌رموێت: وقل رَبِّ زدني علماً (7).

لێره‌دا سه‌رگه‌ردانى و هاوار بۆ مرۆڤێك كه‌خۆى به‌ گه‌وره‌ ده‌زانێت و ده‌مار ده‌یگرێت و پێى وایه‌ هه‌موو شتێك له‌زانست و زانیارى ده‌زانێت، وا تێده‌فكرێت كه‌ هه‌موو ئاسۆكانى بوونه‌وه‌ر له‌ ژێر ده‌ستیایه‌تى، چۆنى بوێت ئاوا ده‌یجوڵێنێت! ئه‌و جۆره‌ كه‌سانه‌ زۆر دوورن له‌ باوه‌رِو رِاستى یه‌وه‌و له‌ برِوا به‌ خوایه‌كى تاك و ته‌نها. لێره‌دا خواى گه‌وره‌ سه‌رنجى ئه‌وانه‌ رِاده‌كێشێت و پێیان ده‌فه‌رموێت: أفلم يسيروا في الأرضِ فينظروا كيفَ كانَ عاقِبةُ الذين مِن قبلِهم، كانوا أكثرَ منهم وأشدَّ قوةً وآثاراً في الأرضِ فما أغنى عنهم ما كانوا يكسبون * فلما جاءتْهم رُسُلُهم بالبينات فرِحُوا بما عندهم من العلم وحاقَ بهم ما كانوا به يستهزءون * فلما رأَءوْا بأسَنا قالوا: آمنا بالله وحدَه وكفرْنا بما كنا به مشركين * فلم يك ينفعهم إيمانهم لما رأوا بأسنا، سنت الله التي قد خلت في عباده، وخسر هنالك الكافرون (8).

زانست و دانایى

له‌ نێوان ئایینه‌كاندا جگه‌ له‌ ئیسلام ئاینێكى تر نيیه‌ به‌ ته‌واوه‌تى مرۆڤ هانبدات بۆ گه‌یشتن به‌ زانست… به‌ دانایى، بۆیه‌ ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ى كردووه‌ به‌ یاسایه‌ك: (الحكمةُ ضالة المؤمن أنّى وجدها ..) دانایى ونبووى باوه‌رِداره‌ له‌ هه‌ر كويَیه‌ك بیدۆزیته‌وه‌. هه‌روه‌ها فێربوونى زانستى لێ كردووه‌ به‌ فه‌رزێك وه‌ك په‌رستشه‌كان (طلب العلم فريضة على كل مسلم ومسلمة)  هه‌روه‌ها فێربوونى زانیاريیه‌كانى به‌ یه‌كێك له‌ مه‌رجه‌كانى باوه‌رِبوون داناوه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر تێرِوانینێك بكه‌ین به‌ ئایینه‌ ئاسمانيیه‌كانى تردا ده‌بینین كه‌ فێربوونى زانست قه‌ده‌غه‌یه‌ یاخود قۆرخ كراوه‌ بۆ هه‌ندێك كه‌س، بۆ نموونه‌ پۆلس (polus) كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ هه‌ره‌ كۆڵه‌كه‌كانى ئاینى مه‌سیحیى، ده‌پرسێت و ده‌ڵێت: ئایا خواوه‌ند،  زانیاريیه‌ دونیایيه‌كان به‌ گێلى و غه‌باوه‌ت له‌ قه‌ڵه‌م نادات))(9). له‌ چه‌رخه‌كانى ناوه‌رِاستیشدا فێربوونى زانیارى یه‌كان ته‌نها وابه‌سته‌ بووه‌ به‌ چینى كاهینه‌كانه‌وه‌.

به‌ڵام له‌ ئیسلامدا: ده‌زانین پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه و سلم) خواى گه‌وره‌ ناردى بۆ سه‌رجه‌مى مرۆڤایه‌تى كه‌ زانست و زانیارى و دانایى فێرى هه‌مووان بكات و له‌ نه‌زانى و نه‌فامى و سه‌ر لێشێواوى رِزگاریان بكات: هو الذي بعث في الأميين رسولا منهم، يتلو عليهم آياته، ويزكيهم، ويعلمهم الكتاب والحكمة، وإن كانوا من قبل لفي ضلال مبين (10).

كه‌واته‌ ئیسلام دژى ژیریى نيیه‌و ‌له‌گه‌ڵ عه‌قڵدایه‌، هه‌روه‌ك له‌گه‌ڵ هه‌موو زانستێكى رِاستیدایه‌، ئیسلام ئایینى ژیریى و تێرِامان و تێفكرینه‌، ته‌نها به‌وه‌وه‌ ناوه‌ستىَ كه‌ ته‌نها وه‌ربگرىَ و لێكۆڵینه‌وه‌ بكات، به‌ڵكو هانمان ده‌دات بۆ هه‌وڵدان و پێشكه‌وتن و دۆزینه‌وه‌و داهێنان، هه‌روه‌ها بره‌و ده‌دات به‌ ئیدراك و تیرِوانین، تاكو مرۆڤ به‌ ئیجابى بیر بكاته‌وه‌و پشكنین بكات نه‌ك سه‌لبی، پۆزه‌تیڤانه‌ ئیش بكات بۆ مرۆڤایه‌تى، هه‌موو تواناو وزه‌ى له‌ پێناو خزمه‌تگوزارى و شارستانیه‌تى مرۆڤدا بێت نه‌ك به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، هه‌روه‌ها نایه‌ڵێت مرۆڤێكى سه‌لبی و شه‌رِه‌نگێزو رِووخێنه‌ر بێت و ئامێره‌كانى كوشتن و برِین و جینۆساید دروست بكات، به‌ڵكو هه‌ڵى ده‌نێت كه‌ زه‌وى ئاوه‌دان بكاته‌وه‌و خۆشگوزه‌رانى به‌ ئه‌نجام بگه‌یه‌نێت بۆ مرۆڤایه‌تى.

هه‌روه‌ها ئیسلام بانگه‌واز ده‌كات بۆ زانستێك كه‌ پارێزگارى له‌ مرۆڤایه‌تى بكات و خێرو خۆشى بۆ مرۆڤ فه‌راهه‌م بهێنێت، له‌ رِاستیدا زانا موسڵمانه‌كانى سه‌رده‌مى زێرِینى ئیسلام ئاوا بیریان كردۆته‌وه‌و ئیسلام ئاوا گۆشى كردن، بۆیه‌ ده‌بینین چ ئه‌نجامێكى باشیان به‌ ده‌ست گه‌یاند.

پێگه‌ى زانایان

خواى گه‌وره‌ پله‌و پایه‌ى تایبه‌تیى بۆ زانایان داناوه‌ ئه‌وانه‌ى كه‌ بیر ده‌كه‌نه‌وه‌و تێفكرین و تێرِوانینیان هه‌یه‌ له‌ هه‌ردوو بونه‌وه‌رى (بیسترا و و بینراو)دا. بۆیه‌ خواى گه‌وره‌ له‌ قورئاندا ‌له‌گه‌ڵ زاتى خۆیدا باسیان ده‌كات و ده‌فه‌رموێت: شهد الله أنه لا إله إلا هو والملائكة وأولوا العلم قائما بالقسط (11). هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێت: يرفع الله الذين آمنوا منكم والذين أوتوا العلم درجات (12).

قورئان به‌ رِاشكاوى باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ جیاوازى یه‌كى ته‌واو هه‌یه‌ له‌ نێوان زانا و نه‌زاندا، بۆیه‌ ده‌فه‌رموێت: هل يستوى الذين يعلمون والذين لا يعلمون إنما يتذكر أولوا الألباب (13).

له‌ به‌رئه‌وه‌ى كه‌ زانایان له‌ هه‌موو كه‌سێك نزیكترن له‌ رِاستيیه‌وه‌و له‌ رِاستيیه‌كانى قورئانه‌وه‌و لایه‌نه‌ زانستيیه‌كانى شاره‌زان بۆیه‌ له‌ هه‌موو كه‌سێك زیاتر له‌ په‌روه‌ردگار ده‌ترسن: إنما يخشى اللهَ من عبادِه العلماءُ (14 ).

ئه‌گه‌ر سه‌یرى فه‌رمووده‌كانى پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه و سلم) بكه‌ین ده‌بینین كه‌ زۆر باس له‌ زانین و زانست ده‌كات و موسوڵمان هه‌ڵده‌نێت بۆ فێربوونى زانست و زانیارى له‌ هه‌ر كوێیه‌ك بێت ( أطلبوا العلم ولوا في الصين)(15) بۆچى؟! چونكه‌ فێربونى زانست فه‌رزه‌، بۆیه‌ كاته‌كانى خۆ خه‌ریك كردنى زانایه‌ك له‌ تاقیگه‌یه‌كدا بۆ دۆزینه‌وه‌ى رِاستيیه‌ زانستيیه‌كان و خزمه‌ت كردنى مرۆڤه‌كان، یاخود له‌ كتێبخانه‌دا بۆ فێربوون و تێگه‌یشتن له‌ رِاستيیه‌كان، به‌ په‌رستش (عبادة) بۆى ده‌نوسرێت, به‌ڵكو له‌وه‌ زیاتر ده‌گاته‌ پله‌ى (جهاد) له‌ پێناوى خوادا، له‌وه‌ش زیاتر پێغه‌مبه‌ر(صلى الله عليه و سلم) له‌ فه‌رمووده‌یه‌كدا ده‌فه‌رموێت: (يوزن يوم القيامة مداد العلماء بدم الشهداء فيرجح مداد العلماء على دم الشهداء ). واته: له‌ رِۆژى دوایيدا پێنووس و مه‌ره‌كه‌بى زانایان هاوسه‌نگى خوێنى شه‌هیدانه‌و هه‌ندێ جار قورستریشه‌ له‌ خوێنى شه‌هیدان.

په‌راوێزه‌كان:

(1) سووره‌تى ( البقرة ) ئایه‌تى (38).
(2) سووره‌تى ( البقرة ) ئایه‌تى (31).
(3) سووره‌تى ( المائدة ) ئایه‌تى (31).
(4) پێشه‌كى كتێبى سارتون: تاریخ العلم.
(5) سووره‌تى ( فصلت ) ئایه‌تى (53).
(6) سووره‌تى ( الإسراء ) ئایه‌تى (85).
(7) سووره‌تى ( طه ) ئایه‌تى (114).
(8) سووره‌تى ( غافر ) ئایه‌تى (82-85).
(9) ئینجیلى مه‌تتا: 5.
(10) سووره‌تى ( الجمعة ) ئایه‌تى (2).
(11) سووره‌تى (آل عمران) ئایه‌تى (18).
(12) سووره‌تى ( المجادلة ) ئایه‌تى (11).
(13) سووره‌تى (الزمر) ئایه‌تى (9).
(14) سووره‌تى ( الفاطر ) ئایه‌تى (28).
(15) ” البيهقي ” و “ابن عدي ” رِیوایه‌تیان كردووه‌.

سه‌رچاوه‌:

ئه‌م باسه‌ له‌ كتێبى ( تطور الفكر العلمي عند المسلمين )ى پرِۆفیسۆر دكتۆر ( محمد الصادق عفيفي ) به‌ كه‌مێك ده‌ستكاريیه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌.

ئەم بابەتە لە گۆڤاری هەیڤ ژمارە (1) دا بڵاوكراوەتەوه