قۆناغه‌كانى گه‌شه‌كردنى مرۆڤ
قۆناغه‌كانى گه‌شه‌كردنى مرۆڤ
وەرگێڕان و ئامادەكردنی: خالد حسن
ئه‌مه په‌رتوكى (The Developing Human ) واته (قۆناغه‌كانى گه‌شه‌كردنى مرۆڤ).
كه سه‌رچاوه‌یه‌كى زانستى جیهانیه و به زیاتر له هه‌شت زمان وه‌رگێرِراوه، دانه‌رى ئه‌م په‌رتوكه پرِوَفیسۆر (كيث مور)ه.
له ئه‌مریكا لیژنه‌یه‌ك دروست كرا بۆ هه‌ڵبژاردنى باشترین په‌رتوك له جیهاندا, لیژنه‌كه په‌رتوكى (The Developing Human ) يان به‌یه‌كه‌م دانا، دكتۆر عەبدول مەجید زندانی دەڵێت كاتێك به‌خاوه‌نى ئه‌م په‌رتوكه گه‌یشتین چه‌ندین ئایه‌ت و فه‌رموده‌مان له‌بوارى پسپۆرِیه‌كه‌ی خوَیدا “كۆرپه‌له‌زانى ” پیشان دا، له پاش وتووێژێكى زوَر و قه‌ناعه‌ت كردنى به رِاستیه زانستیه‌كانى قورئان و سوننه‌ت، پێمان وت: تۆ له په‌رتوكه‌كه‌تدا ئاماژه‌ت به‌سه‌ده‌كانى ناوه‌رِاست كردووه، كه له‌و سه‌دانه‌دا له بوارى كۆرپه‌له‌زانیدا كه‌مێك زانیارى نه‌بێت هیچ پێشه‌كه‌وتنێكى ئه‌وتۆى به‌خۆوه نه‌بینیوه.
له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا قورئانى پیرۆز له‌و سه‌رده‌مه‌دا دابه زيوه, و پێغه‌مبه‌ر موحه‌ممه‌د (صلى الله علية وسلم) خه‌ڵكى فێرى ئه‌و رِێنماییانه ده‌كرد, كه له‌لایه‌ن خواى په‌روه‌ردگاره‌وه بوى ده نيَررا, وه به وردى وه‌سفى دروست بوونى مرۆڤ و قۆناغه‌كانى گه‌شه‌سه‌ندنه‌كه‌ى تێدا كردووه.
ماموَستا زندانى پىَى وت- پرِۆفیسۆر: تۆ زانایه‌كى جیهانیت, بۆچى رِاستیيه‌كان بۆ خه‌ڵك ئاشكرا ناكه‌یت و له‌په‌رتوكه‌كه‌تدا ئه‌و رِاستیيه قورئانیانه‌ى بوَ زیاد ناكه‌یت؟ له‌وه‌ڵامدا وتى: به‌ڵگه‌كان له لاى ئێوه‌ن نه‌ك لاى من, ئێوه ئایه‌ت و فه‌رموده‌كان پێشكه‌شى ئێمه بكه‌ن، ئێمه‌ش زانسته‌كان ده‌خه‌ینه‌رِوو. بىَ گومان هه‌ر به‌و جۆره‌ش كرا. چونكه ئه‌و زانایه‌كى ئازا و بوێر بوو، هه‌تا له‌چاپى سێهه‌مى په‌رتوكه‌كه‌یدا هه‌موو زانیاریه‌كانى خسته سه‌ر په‌رتوكه‌كه‌ى, كه به‌هه‌شت زمانى نێو ده‌وڵه‌تى له جیهاندا بڵاوه, و ئێستا گه‌وره زاناكانى جیهان به‌زمانى ئینگلیزى و رِوسى و سيني و یابانى و ئه‌ڵمانى و ئیتاڵى و یوگسلافى و پورتوگالى ده‌یخوێننه‌وه، گه‌وره زاناكانى جیهان له په‌رتوكه‌كه‌ى (كيث مور) دا ئه‌و زانیاریانه ده‌خوێننه‌وه كه ده‌قه‌كانى قورئان و فه‌رموده‌ى بوَ زیاد كراوه .
. پرِۆفیسۆر كيث مور له‌په‌رتوكه‌كه‌یدا له‌ژێر ناونیشانى سه‌ده‌كانى ناوه‌رِاست ده‌ڵێت:
پێشكه‌وتنى زانسته‌كان له‌سه‌ده‌كانى ناوه‌رِاستدا زۆر سست بوو, شتێكى زۆر كه‌م نه‌بێت له‌باره‌ى كۆرپه‌له‌زانیه‌وه نه‌زانرا بوو, به‌لاَم له(قورئان)ى پیرۆزدا هاتووه, كه مرۆڤ له تێكه‌لاوێكى رِژاوى نێرو مێ دروست ده‌بێت, و چه‌ندین ئاماژه هاتووه كه‌مرۆڤ له نوتفه (مه‌نى)یه‌وه دروست ده‌بێت, وه به رِونى باس له‌وه ده‌كات كه نوتفه‌ى پێكهاتوو له منداڵداندا وه‌ك تۆوێك له دواى شه‌ش رِۆژ جێگیر ده‌بێت, ئاشكراشه كه هێلكه‌ى پیتێنراو دواى دروست بوونى, ده‌ست به‌جىَ له دواى شه‌ش رِۆژ له پیتاندن ده‌ست به‌دابه‌شبوون و گه‌شه ده‌كات.به‌هه‌مان شێوه قورئانى پیرۆز باسى له‌وه كردووه كه (نوتفه) به‌رده‌وام ده‌بێت له گه‌شه كردن تا ده‌بێته پارچه‌یه‌ك خوێنى به‌ستوو “عه‌له‌قه “, هێلكه‌ى پیتراو پاش پێك هاتن و ده‌ست به دابه‌شبوون بوونى, شێوه‌ى ده‌گوَرِێته سه‌ر شێوه‌ى (كرمى زه‌روو) “كه‌یه‌كێك له‌واتاكانى عه‌له‌قه به واتاى كرمى زه‌روو دێت” وه له‌م قوَناغه‌دا كوَرپه‌له‌كه به ته‌واوى (له‌كرمى زه‌روو) ده‌چێت وه‌ك له‌وينه كه دا دیاره.
وێنه‌كان هیچ جیاوازیه‌كیان نیيه له رِوانگه‌ى شێوه‌یان و له رِوانگه‌ى خوَراكیانه‌وه چونكه خوَراكى هه‌ردوكیان له‌سه‌ر مژینى خوێنه هه‌ردوو لایان له ناوه‌ندێكى شله‌دا مه‌له ده‌كه‌ن.
له قۆناغى دواى(علقة)دا رِوكه‌شی ده‌ره‌وه‌ى كۆرپه‌له ده‌گوَرِێته سه‌ر شێوه‌ى شتێكى جوراو (گۆشت پارە)وه‌ك كاژ وه‌ك له‌وینه‌كه‌دا دیاره.
كتومت وه‌ك ئه‌وه‌ى شوێنه‌وارى و ددانى له‌سه‌ر بێت و به ددانه‌كان جورا بێت ده‌رده‌كه‌ویت.
كۆرپه‌له له‌دواى (40) رِۆژ یان (42) رِۆژ شێوه‌ى مرۆڤایه‌تى پىَ ده‌به‌خشرێت. ئیدى له‌دوای ئه‌وه له كۆرپه‌له‌ى ئاژه‌لاَن جیاده‌كرێته‌وه, له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كۆرپه‌له‌ى مرۆڤایه‌تى تایبه‌تمه‌ندیه‌كانى مرۆڤ له‌م قۆناغه‌دا وه‌رده‌گرێت. وه‌ك له وێنه‌كه‌دا دیاره
خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
(يخلقكم فى بطون أمهاتكم خلقا من بعد خلق في ظلمات ثلاث…..)سورة الزمر(الاية 6)
واته :- له سكى دایكتاندا ئێوە دروست ده‌كات بە چەند قۆناغێك له ناو سێ تاریكیدا .
ئه‌م ئایه‌ته ئاماژه ده‌كات بوَ بونى سىَ په‌رده‌ى تاریك كه كوَرپه‌له له ناویدا گه‌شه‌ده‌كات, ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه بوَ:-
1-ديوارى سكى ده‌ره‌كى ئافره‌ت.
2-دیوارى منداڵدان.
3-په‌رده‌ى ناوه‌كى كه ده‌وری كۆرپه‌له‌ى رِاسته‌وخۆ گرتووه.
لێره‌دا بوارمان نیيه, باسى چه‌ندین بابه‌تى گرنگ و سه‌رنج رِاكێش بكه‌ین, سه‌باره‌ت به قۆناغه‌كانى مرۆڤ پێش له دایك بوونى , كه‌له‌قورئانى پیرۆزدا زۆر به‌رِونى باسى لىَ كراوه.
ئه‌مانه هه‌ندێك له‌و نوسینانه بوو كه (د. كيث مور) له په‌رتوكه جیهانیه‌كه‌یدا نووسیویه‌تى. مامۆستا(كيث مور) له‌وه دڵنیا بوو كه‌دابه‌شكردنى قۆناغه‌كانى كۆرپه‌له ئه‌مرِۆ له جیهاندا دابه‌شكردنێكى قورسه‌و تێگه‌شتنى گرانه. ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه قوَناغه‌كان به ژماره دابه‌ش كراوه, واته قۆناغى 1 ,2 ,3 ,4 ,5,…و به‌وجۆره.
به‌لاَم ئه‌و دابه‌شكردنه‌ى له قورئان دا هاتووه پشت به‌ژماره نابه‌ستێت . به‌ڵكو هه‌ر قوَناغێك پشت ده‌به‌ستَێت به شێوه‌ى تایبەتی خۆی كه جیای دەكاتەوە له قۆناغەكانی تر, دابه‌شكردنه‌كان له په‌رتوكى په‌روه‌ردگاردا به‌م جۆره‌یه (نطفة-علقة-مضغة-عظام-كساء العظام باللحم-النشاة خلقا آخر) وه‌ك خواى گه‌وره ده‌فه‌رمێت
(وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ{12} ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ{13} ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ{14} سورة.المؤمنون
كه‌بۆ هه‌ر یه‌ك له‌م قوَناغانه‌ش ورده‌كارى جیا جیا هه‌یه.
له‌باره‌ى ئه‌م دابه‌شكردنه قورئانیانه‌وه كه‌پشت ده‌به‌ستێته سه‌ر شێوه‌ى دیاریكراو و جیاكه‌ره‌وه له شێوه‌كه‌ى تر, پرِۆفیسۆر كيث مور ده‌ڵێت:
پۆلێنكردنه‌كانى قورئان زانستى و وردن, و دابه‌شكردنه‌كانى ئاسان و واتابه‌خشن و تێگه‌شتنیان ئاسانه, له‌به‌رئه‌وه له‌یه‌كێك له كۆنگره‌كاندا هه‌ستاو به‌رِاشكاوانه ئه‌م بوَچونانه‌ى خوَى ئاشكرا كرد و وتى:
“…Because the staging of human embryos is complex, owing to the continuous process of change during development, it is proposed that a new system of classification could be developed using the terms mentioned in the Qur’an and Sunnah. The proposed system is simple, comprehensive, and conforms with present embryological knowledge.
به‌هوَى ئه‌و گوَرِانه به‌رده‌وامانه‌ى به‌سه‌ر كوَرپه‌له‌دا دێت, لێكوَڵینه‌وه له قوَناغه‌كانى گه‌شه‌كردنى كوَرپه‌له ئاَلوَزه. له‌به‌رئه‌وه ده‌كرێت سیستمێكى نوىَ بۆ جیاكردنه‌وه‌ى قۆناغه‌كان بنیات بنرێت, ئه‌ویش به به‌كارهێنانى ئه‌و زاراوه و چه‌مكانه‌ى كه له قورئانى و سوننه‌تى پیروَزدا باسیان كردووه. بىَ گومان ئه‌م سیستمه نوێیه‌ش به ئاسانى تێگه‌شتن و وردى جیاده‌كرێته‌وه. زیاد له‌وه‌ش له‌گه‌ڵ زانستى كوَرپه‌له‌زانى ئه‌مرِوَدا رِێك ده‌كه‌وێت.
“The intensive studies of the Qur’an and Hadith in the last four years have revealed a system of classifying human embryos that is amazing since it was recorded in the seventh century A.D… the descriptions in the Qur’an cannot be based on scientific knowledge in the seventh century…”
لێكۆڵینه‌وه چرِوپرِه‌كانى ئه‌م چوار ساڵه‌ى دوایی ده‌ریان خست كه قورئان و فه‌رموده ئامێرى پۆلێن كردنى قۆناغه‌كانى كۆرپه‌له‌ى مرۆڤایه‌تین. كه ئه‌وه‌ش جێگاى سه‌رسامیه.چونكه ئه‌و زانیاریانه له سه‌ده‌ى حه‌وته‌مدا توَمار كراوه.
ئه‌وه‌ى زانراویشه له مێژووى كۆرپه‌له‌زانیدا, هیچ شتێك سه‌باره‌ت به قۆناغه‌كان و پۆلێن كردنى كۆرپه‌له نه‌زانراوه هه‌تا سه‌ده‌ى بیسته‌م. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه‌وه‌سفكردنى كۆرپه‌له‌ى مرۆڤایه‌تى له قورئانى پیرۆزدا ناگونجێت له‌سه‌ر مه‌عریفه‌ى زانستى سه‌ده‌ى حه‌وته‌م بنیات نرابێت. تاكه ده‌رئه‌نجامی ژیریش ئه‌وه‌یه, كه بڵێین ئه‌و وه‌سفانه له‌لایه‌ن په‌روه‌ردگاره‌وه بۆ محمد (صاى الله عليه وسلم) نیگا كراون. و هیچ كه‌س له و كاته‌دا نه‌یتوانیوه ئه‌م ورده‌كاریانه په‌ى پێ ببات. جگه له‌وه‌ش پێغه‌مبه‌ر(صاى الله علية وسلم) نه‌خوێنده‌وار بوو , له توانایدا نه‌بوو مه‌شقى زانستى وه‌ربگرێت.
لێره‌دا به دكتۆر(مور) وترا: ئه‌مانه‌ى كه تۆ وتت زوَر رِاستن, به‌لاَم ئه‌مانه كه‌مێكن له‌و رِاستیانه‌ى كه له بوارى كۆرپه‌له‌زانی له قورئان و سوننه‌ت, به توَ پیشان دراون, بوَچى ئێستا به ئینسافه‌وه بوارێك له په‌رتوكه‌كه‌تدا بۆ رِونكردنه‌وه‌ی هه‌موو ئایه‌ت و فه‌رموده‌كانى تریش ناكه‌یته‌وه؟ كه په‌یوه‌ستن به بواره‌كه خوَته‌وه؟.
كيث مور وه‌ڵامى ماموَستا زندانى دایه‌وه و وتى: من خوَم ئه‌ندازه‌ى گونجاوم له قورئان و سوننه‌ت له په‌رتوكێكى زانستی تایبه‌تدا نوسیوه, به‌لاَم رِێت پىَ ده‌ده‌م, ئه‌و زیاد كردنه ئیسلامیانه‌ى تریش بۆ په‌رتوكه‌كه‌م زیاد بكه‌یت, به جۆرێك كه گشت ئه‌و ئایه‌ت و فه‌رمودانه‌ى باسمان لێوه كردو وتووێژمان له‌سه‌ر كرد, له شوێنى گونجاوى خۆیاندا دابنێیت. پاشان رِوه‌كانى ئیعجاز تیایاندا ئاشكرا بكه‌یت, ماموَستا زندانى ده‌لێت منیش به‌و جوَره‌م كرد كه وتى. پاشان د. كيث مور پێشه‌كیه‌كى بۆ زیاده ئیسلامیه‌كان نوسى و هه‌مو په‌رِه‌یه‌ك له‌و په‌رتوكه سه‌یر ده‌كراو له‌به‌رامبه‌ریدا ئایه‌ت و فه‌رموده‌كان داده‌نرا. تا رِوه‌كانى ئیعجاز تیایاندا ده‌ربكه‌وێت, ئه‌مه‌ش ئه‌و په‌رتوكه‌یه كه ئێستا له‌به‌رده‌ستدایه‌و وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كى زانستى كۆرپه‌له‌زانى له زانكۆكاندا به‌كارده‌هێنرێت.
له‌مه‌وه بوَمان ده‌رده‌كه‌وێت به پشتیواتى په‌روه‌ردگار, ئه‌مرِوَ له به‌رده‌م فه‌تحێكى نوێداین له‌گه‌ڵ ئیسلام و رِابونی نوێى بیرى مرۆڤه رِاست وه‌رگره‌كان.
بۆ بینینی وتەكانی ئەم زانایە سەیری ئەم لینكانە بكە
Related posts
-
كاريگهريی ژههری مار له‌سه‌ر مناڵ لهبارچوون و نابینایی
-
کاریگەريی قورئان لە سەر لابردنی فشارە دەروونییەکان
-
ڕەواندنەوەی گومانێك لەسەر ئیعجازی ئایەتی (أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا)
-
ڕووەکی ئەلۆڤێرا لە ژێر ڕۆشنایی فەرموودە پیرۆزەکانی پێغەمبەرﷺ
-
هەڵسەنگاندنی لێدانەکانی دڵ و فشاری خوێن لە جووڵە جیاوازەکانی نوێژدا
