(24) كاتژمێر له‌ ژيانی خۆشه‌ويستمان دروودی خودای له‌سه‌ر بێت/ به‌شی دووه‌م

 

یەكێكی تـــر لــــە عـــادەت و خـــووە تەندروستییــــەكانی پێغەمبـــەر (صلی الله علیه‌ وسلم) -وەك لـــــە فەرموودەكـــاندا هاتـــووە- ئەوەبووە كـــــە هەمـــوو رۆژێــــك دوای نوێژی عەسر یەك كەوچـــكی گەورە لە زەیتی زەیتـــــوون كــــە دوو تنــــــۆك (سركە)شی تێدەكرد و بەپارچەیەك لە نانی جۆوە دەیخوارد.

لە فەرموودەیەكدا هاتووە: [عن عائشة (رضِيَ الله عَنْها) قالت: لقد ماتَ رسول الله (صلی الله عليه‌ وسلم) وَ ما شَبِعَ من خُبْزٍ وَ زَيْت في يَومٍ واحِدٍ مَرَّتَيْن] رواه مسلم, واتە: عائشەی خێزانی پێغەمبەر بۆمان دەگێڕێتەوە كە: پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) هەتا وەفاتی كرد لە رۆژێكدا دوو جار تێری نەخوارد لە نـــــان و زەیتــــی زەیتـــــوون, ئــــەمە (تواضع)ی پێغەمبەر بووە, بەڵام لە رۆژێكدا بە لایەنی كەمەوە یەك جار ئەو كارەی كردووە, لێرەدا دەبینین پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) 3ماددەی خۆراكیی گرنگی كۆكردووەتەوە: (زەیتـی زەیتـوون, ســـركە, نـانی جــۆ) كە هەر سێكیان مایەی توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی زۆرێك لـــــە زانایانی رۆژگاری ئەمڕۆن لـــــــەبەر ســـــوودە زۆرەكانیان.
خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا لەبەر پیرۆزی داری زەیتوون سوێندی پێ‌دەخوات [وَ التِّينِ وَالزَّيْتُونِ]التین1, هەروەها لە ئایەتێكی تردا بە ئاشكرا باسی پیرۆزیی داری زەیتوون دەكات و دەفەرموێت:[شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ زَيْتُونِةٍ] النور35, واتە: لە دارێكی پیرۆزەوە كە داری زەیتوونە, هەروەها پێغەمبەر خۆیشی دەفەرموێت: [كُلُوا الزَّیْتَ ۆ أَدْهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِن شَجَـرَەٍ مُبـارَكە] رواه أحمد والترمذی وقال الحاكم صحیح الإسناد و وافقه الذهبی, واتە: ئێوە لە زەیتی زەیتوون بخۆن و بۆ پێستیشتان بەكاری بێنن لەبەرئەوەی لە دارێكی پیرۆزەوەیــــە, بەری زەیتــــوون 70%ی پێكهاتووە لە زەیت كە ئەم زەیتە لە گلیسریدات و ترشەڵۆكی چەوریی ناتێر پێك هاتووە كە بە رێژەیەكی زۆر بریتییە لە ترشە چەوری ئۆلیك (Oleic acid) كە نزیكەی 83% ی ڕۆنی زەیتوون پێكدەهێنێت، پرۆتین (1%) و چەوری تریشی تێدایە, 4% كاربۆهیـــــدرات, هەروەهــــا مـــــاددەی (كارۆتین) كە دروستكەری ڤیتامین (A)یە و ڤیتامین (E)ی تێدایە, هەروەها كانزاكانی وەك: كالیسیۆم, پۆتــاســیـــۆم, صـــۆدیــــــۆم, ئـــــاســـن, مەگنیسیۆم, فۆسفۆر, مس, گۆگرد و چەندینی تر.
تا ساڵی 1986 هیچ كەسێك لە ئەوروپا و ئەمریكادا گوێ‌ی نەدەدا بە زەیتی زەیتوون, تا ئەوەبوو پزیشك (د. گــــــــراندی) لـــــە ســـــاڵی 1985دا ئەنجامی توێژینەوەیەكی بڵاوكردەوە و تێیدا سەلماندی كە زەیتی زەیتوون رێــــژەی كۆلیستــــرۆل لـــــە خوێنــدا دادەبەزێنێت, ئیتـــر لێـــــرە بـــەدواوە گرنگییەكەی دەركەوت و چەندین توێژینەوەی تر ئەنجام درا و بە تەواوەتی گرنگی و پیرۆزیی ئەم دارە و زەیتەكەی دەركەوت, لە مانگی نیسانی ساڵی 1997 بۆ یەكەم جار لە مێــــــژوودا 16كـــــەس لـــــە زانــــــا ناسراوەكانی زانستی پزیشكی لـــــە جیهاندا لــــە شــاری (رۆمــــا)ی ئیتاڵیا كۆبوونەوە بـــــە مەبەســـتی دەركـردنی چەنـــد بڕیارێـــــك و ئامـــۆژگـــارییەكی یەكگـــرتوو دەربارەی زەیتی زەیتوون, ئـــەم زانایــــانە ئامــۆژگارییەكانیان دەركرد كە لە 30لاپەڕە زیاتردا بوو, تێیدا هـــــاتووە: خـــــواردنی زەیـــتی زەیتوون دەبێتە هۆی پاراستنی مرۆڤ لە نەخۆشییەكانی خوێنبەرەكانی دڵا و بەرزبوونەوەی فشاری (پەستانی) خوێن و نەخۆشی شەكرە و قەڵەوی و رێژەی كۆلیسترۆلیش لـــــە خـــوێندا دادەبەزێنێت, هەروەها مرۆڤ لە تووش بوون بە هەندێك جۆری شێرپەنجە (سرطان) دەپارێزێت, لـــــــە كتێبی (Heart Owner Handbook)دا كـــــە تــــازە لــــە لایــــەن پەیمــــــانگای (تەكساس) بۆ نەخۆشییەكانی دڵا دەرچووە هاتووە: ئەو كۆمەڵگایانەی كە چەورییە ناتێرەكان (گرنگترینیان زەیتی زەیتوونە) بەكاردێنن كەمترین رێژەی نەخۆشییەكانی دڵیان تێدایە لە هەموو جیهاندا, ووڵاتەكانی وەك: یۆنان و ئیتاڵیا و ئیسپانیا كە زەیتی زەیتـــــوون چـــــەوری ســـەرەكییە لـــــــە ژیانیانـــدا كـــەمترین رێـــژەی نەخۆشییەكانی:خوێنبەرەكانی دڵ و (شێرپــــەنجەی مـــــەمك) و نـــەخۆشی خەڵەفاوی(ئەلزایمەرAlzheimer)ی تێدایــــــە, بــــە تایبـــــەتی دانیشتـوانی دوورگــــەی (كریت) كـــە تەنـــها زەیـتی زەیتــــوون وەك چـــــەوری بەكـــاردێنن, بینراوە لە نێویاندا كەمترین رێژەی نەخۆشییەكانی دڵیـــــان تێدایــە لــــە هەموو جیهاندا, ئەمەش هەمووی لەبەر ئەوەیە كە زەیتی زەیتوون لەگەڵا ئەوەشدا كە خۆی چەورییە بەڵام دژی چەوری ترە و لەناویان دەبات, زەیتی زەیتوون دەوڵەمەندە بە ترشــــەڵـــــۆكی چـــــەوریــی نــــــاتێــــر (Unsaturated Fatty Acids) و مــــاددەی بەهێزی دژی ئۆكســـان (Antioxidants) كە هەردووكیان دژی چەورییە زەرەرمەندەكانن بە تایبەتی (كۆلیسترۆڵ) و رێژەكەیان لە لەشدا دادەبەزێنێت.
لە توێژینەوەیەكی نوێ‌دا كە لە گۆڤــــــاری (Atherosclerosis) لــە ساڵی 1995دا بڵاوكرایەوە, ئەوەی دووپات كردەوە كە بەكارهێنانی یەكــەم بــــڕی زەیتی گوشــــراو لــــە زەیتوونەكەوە واتە (زەیتی تازە و سروشتی) و بەدەست گوشراو نەك ئەوەی بەهۆی ماددە كیمایییەكانەوە جیادەكرێتەوە (زیت الزیتون البكر Oil Extra Virgin) رێژەیەكی بەرزی لە ئاوێتە دژە ئۆكسانەكانی وەك ئاوێتــەكـــانی چــــەند فینــــۆلی (Polyphenolic Compounds)ی تێدایە, و دەبێتە هۆی رێگرتن لە ئۆكساندنی چەورییە زیانبەخشەكان بە تایبەتی چەوری جۆری چڕی كەم (Low Density Lipoprotein) یان (LDL), لێرەوە رێدەگرێت لە دروستبوونی نەخۆشی رەقبوونی خوێنبەرەكان (Atherosclerosis) كە هۆكاری سەرەكی دروستبوونی نەخۆشییەكانی دڵا و دەمارەكانی خوێن و بەرز بوونەوەی فشاری خوێنە, هەروەها لەشیش دەپارێزێت لە زیانەكانی ماددەی (پیرۆكسایدز Lipid Peroxides) كە ژەهراوییە بۆ خانەكانی لەش, ئەم زانیارییانە توێژینەوەیەكی تری هەمان گۆڤار لە ساڵی 1996دا دووپاتی كردەوە, لە توێژینەوەیەكی تردا كە لە گۆڤاری (Lancet) لە دیسەمبەری 1999دا بڵاوكرایەوە دەریخست كە رێژەی مردن لە هەژارترین ووڵاتی ئەوروپادا كە (ئەلبانیا)ی موسوڵمانە زۆر نزمە, كە دەگاتە 41كەس لــــە 100هەزار كەس لەناو پیاواندا ساڵانە,كە رێژەی مردن لە ووڵاتێكی دەوڵەمەندی وەك (بریتانیا)دا دەگاتە دوو ئــــەوەندە, توێژینەوەكە هۆكـــــــاری ئـــەم تەمەن درێژییە لــــــە ئەلبانیــــــای هەژاردا دەگێڕێتەوە بۆ عادەتی خواردنیان كە كەمتر گۆشت بەكاردێنن و زۆرتر سەوزە و میــــوە و زەیتی زەیتــــوون بەكاردێنن.

زەیتی زەیتوون و تووشبوون بە شێرپەنجە (سرطان):

شێرپەنجە بەرپرسە لە یەك لەسەر پێنجی حاڵاتی مردن لە ئەوروپادا ساڵانە, بەڵام جیاوازییەكی سەیر هەیە لەم رێژەیە لە نێوان ووڵاتەكانی باكوور و رۆژئاوای ئەوروپا كە بەرزە لەگەڵا ووڵاتەكانی باشووریدا كە رێژەكە نزمترە, توێژەرەوەكان ئەم جیاوازییە دەگێڕنەوە بۆ جۆری خۆراك كە لە باشووردا زیاتر میوە و سەوزە و زەیتی زەیتوون بەكار دێنن, لە چەند توێژینەوەیەكدا پەیوەندی بەهێزی نێوان بەكارهێنانی زەیتی زەیتوون و نزمبوونەوەی رێژەی تووشبوون بە شێرپەنجەی مەمك و گەدە دەركەوت, سـەبارەت بە جۆری شێرپەنجەی مەمك لە توێژینەوەیەكی زۆر نـــوێ‌ی بــــڵاوكراوە لــــە گـــــۆڤاری (Archives of Internal Medicine) لە مانگی ئابی 1998دا دەریخست كە: خواردنی كـەوچكێكی چێشت لە زەیتی زەیتوون رۆژانە مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی مەمك دادەبەزێنێت بە رێژەی 50%, پــــرۆفیســـۆر (ئــــاسمان) كە سەرۆكی پەیمانگای توێژینەوەی رەقبوونی خوێنبەرەكانە لە زانكۆی (مۆنستەر) لە ئەڵمانیا دەڵێت: خواردنی زەیتی زەیتــــوون دەتــوانێت رێ‌بگرێت لــــە پەیدابوونی چەندین جــــۆری تــــر لـــە شێرپەنجە, لــــەوانە: سەرەتانی قۆڵۆن و ســـەرەتانی منـــداڵان و ســــەرەتانی هێلكەدانەكانی ئافرەت, سەبارەت بە شێرپەنجەی منداڵان لە توێژینەوەیەك لە گۆڤاری (بەریتانی بۆ شێرپەنجە)كە لە ئایاری ساڵی 1996دا بڵاوكرایەوە دەركەوت كــە ئــەو ئافرەتانەی كە بە زۆری زەیتـی زەیتـــوون بەكار دێنن چانــس و رێــــژەی تووش بــوون بــە شێـــرپەنجــــەی منــــداڵان تێیـــاندا كەم دەبێتەوە بەرێژەی 30%.
سەبارەت بە كاریگەریی زەیتی زەیتوون لە نەخۆشی شەكرەدا بە تاقیكردنەوە سەلماوە كە دەبێتە هۆی زیاد كردنــی رژانــــدن و زیاد كردنی ســوود وەرگرتنی لەش لە هۆرمۆنی (ئینسۆلین) كـــە رێژەی شەكــــر لـــە خوێندا دادەبەزێنێت, هەروەها زەیتی زەیتوون زۆر بەســوودە بـــۆ جــوان راگرتنی پێست ئەگــەر بە بەردەوامی بدرێت لە پێست, لە توێژینەوەیەكدا كە لــە گۆڤاری جیهانی بەناوبانگی (Dermatology Times)ی ژمارەی ئابی 200دا بڵاوكرایەوە ئاماژە بۆ ئەوە دراوە كە بەكارهێنانی زەیتی زەیتوون و دانی لە پێست دوای مەلەكردن و بەركەوتنی خۆر لەوانەیە مرۆڤ بپارێزێت لە تووش بوون بە شێرپەنجەی پێســـت لـــە جـــــۆری رەنــگـــــدار (Melanoma), ئــــــــــــەم توێژینەوەیە لە زانكۆی (Kobe)ی یابــــانی ئەنجام دراوە.
بە ڕاستی موعجیزەیەكی گەورەیە كە پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) بە تایبەتی ئاماژە بەوە دەدات كە زەیتی زەیتوون بدەیـــن لـــــــە پێستمان: [ۆ أَدْهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِن شَجَرَەٍ مُبارَكە].
لـــــە چــــەند توێژینەوەیەكی تردا, لەوانـــــە: (د.سمووت) لــــە زانكۆی (هاوارد)ی ئەمریكی لە ساڵی 2000دا دەریخست كە زەیتی ناتێری وەك (زەیتی زەیتوون و زەیتی گوڵەبەرۆژە و زەیتی ماسی) رێدەگرن لــــە گــەشـــــە كردنــــی میكـــرۆبــــی (Helicobacter Pylori) كـــــــــە هۆكارێكی سەرەكی تووشبوونە بە قورحــــــەی گــــــەدە و هــــەروەهـــــا شێرپەنـــجەی گەدە, كەواتــــە زەیــــتی زەیتوون پارێزەرێكە لە تووشبوون بەم نوخۆشییانە, هەروەها زەیتی زەیتوون دەردانی شیریش زیاد دەكات كە لە توێژینەوەیەكی زانكۆی (بەرشەلۆنە)ی ئیسپانیدا دەركەوت ئەو دایكانەی زەیتی زەیتوون زۆر دەخۆن شیرەكانیان دەوڵەمەند دەبێت بــــە چــەورییــــە نــــاتیـــَرە تەنــهاكــــان (Monounsaturated Fats) كــە باشترین جۆری چەورییە كە مرۆڤ و بـــــە تایبـــەتی منــــداڵا بیخــــوات, لــــە توێژینەوەیەكی تـــر كــــە لــــە گۆڤاری (Am J Clin Nutr) لە نۆڤەمبەری 1999دا بڵاوكرایەوە رۆڵی زەیتی زەیتوونی دەرخست لە پاراستنی مرۆڤ لە نەخۆشییە رۆماتیزمییەكان بە تایبـــەتی نـــەخۆشی لــــە جــــۆری (Rheumatoid Arthritis), هەروەهـــــا سەر ژمێرییەكی گۆڤاری (Infectious diseases in Children)ی ئەمــــریكی لـــــە سـاڵی 1998دا دەریخســــت كــــــە مێرووی ڕشـــكی سەر (قمل الرأس) سەر لەنوێ‌ لە ئەمریكا لە نیویۆركەوە تا لۆس ئەنجلۆس بڵاوبووەتەوە و زیاد لە 12ملیۆن منـــداڵا تـــووشی بـــــووە و توێـــژینــــەوە زۆرەكـــانی زانكـــــۆی (Hebrew University)یئەمریكا دەریخست كە لێدانی زەیتی زەیتوون لە قژی سەر بۆ ماوەی چەند سەعاتێك ئەم مێرووە لەناودەبات, بۆیە پزیشكان ئامۆژگاری تووشبووانیان بەوە كرد كە رۆژانە پاش لێدانی دەرمانی دژی رشك لەسەر, شەویش پێش نوستن زەیتی زەیتوونی لێبدەن تا بەیانی ئەمە دەبێتە هۆی لەناوبردنی مێرووەكان بە تەواوەتی.
ئەگەر باسی ماددەی دووەم بكەین كـــــە پێغەمبــــەر (علیه الصلاە و السلام) دەیكردە ناو زەیتی زەیتوونەكەوە و دەیخواردن, كە ئەویش سركەیە (الخل), لێرەدا موعجیزەیەكی گەورەی تری پێغەمبەرمان بۆ دەردەكەوێت, پێغەمبەر خۆی زۆری حەز لە سركە بووە و زۆریش بەكاری هێناوە, دەربارەی سركە دەفەرموێت: [نِعْمَ الإِدامُ الخَلُّ] رواه مسلم و الترمژی, واتە: باشترین و چاكترین پێ‌خۆر سركەیە, و فی روایە: [اللهم بارِكْ في الخَلّ, فَإنَّهُ كانَ إِدام الأَنبياء مِن قَبْلي, وَ لَمْ يَفْتَقِر بَيْتٌ فيه خَل], واتە: خوایە بەرەكەت بخەر ناو سركەوە چونكە پێ‌خۆری پێغەمبەرانی پێش من بووە, هیچ ماڵێكیش تووشی فەقیری و برسێتی نابێت ئـــەگەر ســـركەی تێدا بێـــت, هەروەها لە زۆر فەرموودەی تریشدا هاتووە كە پێغەمبەر نانی ژەنیوەتە ســــركە و وەكو پێ‌خۆر خواردویەتی, ئەو سركەیەی كە پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) بەكـــاری هێنــــاوە و لـــە نیوە دورگەی عــــەرەبیدا هــــەبووە بریتی بووە لە سركەی سێو.
دەرەنجامی هەرس كردنی سركە لەناو لەشدا بریتییە لە ماددەیەك كە بە زاراوەی كیمیایی پێ‌ی دەووترێت (Aceto acetate), شتێكی زۆر سەرسوڕهێنـــەرە ئــــەگەر بـــزانین كـــە سەرەنجــــامی هــــەرس كـــــــردنــــی پرۆتینەكان و چەورییەكان و شەكر و كاربۆهیدراتەكانیش هەر بریتییە لەم ماددەیە (Aceto acetate), كە بریتییە لـــــە مــــاددەیەكی خـــاو كــە دەتوانرێت جارێكی تــــر لەمـــەوە ئــەو ماددانە دروست بكرێنەوە, لێرەوە ئەو كەسەی كە سركە دەخوات ئەگەر بێتو پرۆتین و چەوری و شەكر بۆ ماوەیەكیش نەخوات ئەوا ماددەی (Aceto acetate) كە لە سركەكەوە بەرهەم دێت لە لەشدا دەگۆڕدرێت بۆ پرۆتیــــن و چــــەوری و شــــەكر, و ئەو كەسە هیچ جۆرە نوقسانییەكی لەو ماددانەدا بۆ دروست نابێت, بەڕاستی ووتەكانی پێغەمبەر گشتگیر و پڕ لە مــانـــــا و راســــتی زانســـتین, كـــــاتێك دەفەرموێت سركە باشترین پێ‌خۆرە و هیچ ماڵێك برسی نابێت ئەگەر سركە بخۆن, زۆر لەجێ‌ی خۆیدایە و بە شێوەیەكی زانستی سەلماوە كــــە سركە جێ‌ی هەموو خۆراكەكانی تر پڕدەكاتەوە, لێرەدا بابزانین رێژەی ئەو سركەیەی كە پێویستە ئەوەندەیە كــــە كــــەسێك بتوانێت بیخــــوات و نەفسییەتی وەریدەگرێت و پێویست ناكات كە زۆر لەخۆی بكات بۆ خواردنی.
ئێمەی موسوڵمان بە تەواوەتی لە سوود و گرنگییەكانی سوننەتەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم) نەگەیشتووین, بەڵام بابزانین خەڵكانی تر دركیان بەم سوودە گەورانە كردووە, هەربۆیە لە زۆرێك لە چێشتخانەكانی ئەوروپادا وەك عادەتی لێ‌هاتووە كە پێش خوارن زەیتی زەیتوونت بۆ دێنن كە بڕێك سركەیان كــــردووە بەسەریدا, بــــۆ ئەوەی بــــەم خــــواردنە بـــەسوودانە دەست پێ‌بكەیت؟!
لـــە سوودەكانی ســــركە لـــە رووی تەندروستییەوە بینراوە كە دەبێتە هۆی چالاك كردنی خوێنبــــەرەكانی لەش و بــــەرگرییان لە دژی نیشتنی چــــەوری لـــــــە دیوارەكانیانـــــدا و رەق بوونیان زیاد دەكات, واتە گورج وگۆڵكــــەری خوێنبەرەكانە, كـــــەواتە ئەگـــەر زەیتی زەیتـــوون و ســــــــركە ئاوێتــــەی یــــەك بكــــەین و پێكــــەوە بیانخۆین كارێكی زۆر گەورەمان بۆ دەكـــــەن, چونكــــە زەیتی زەیتـــوون چەورییە بەسوودەكان لە لەشدا زیاد دەكـــات• كــــە هەڵدەستن بــــە ڕاماڵینی دیواری خوێنبەرەكان و لە چەورییە زیان بەخشەكــــان پاكــیان دەكــەنەوە, پاشان رۆڵی سركە دێت كە ئەمیش خوێنبەرەكان گورج دەكات و نایەڵێت چەوری لە دیوارەكانیدا بنیشێت, ئەگەر بێتو كەمێكیش نیشتبێت ئەوا دەیان توێنێتەوە و دەیانخاتە سووڕی سەرف كردن و پێكهێنانی خۆراكەوە لە لەشدا و زەرەیان ناهێڵێت, كەواتە ئەم دوو ماددەیە باشترین تێكەڵەن بۆ پاراستنی مرۆڤ لە یەكەم كوژەر و لەناوبەریان كە نەخۆشییەكانی دڵا و لوولەكانی خوێنە.
هەروەها سركە زۆر بەسوودە لە چەندین نەخۆشیدا, وەك: ژەهراوی بوون بە ماددە تفتەكان چونكە خۆی ماددەیەكی ترشە و لەگەڵا تفتەكەدا یەكدەگرێت و كاریگەری ناهێڵێت و دەبن بە خوێ‌ و ئاو, هەروەها لە كەم كردنەوەی (تـــا)دا ئەگەر لەگەڵا ئاودا قوماشێكی پێ‌ تەڕ بكــــرێت و بـــــــۆ نەخۆشەكە بەكاربهێنرێت, گیراوەی ئـــــاو و ســــــركە دەتوانــــرێت بــــۆ كەم كردنــــەوەی ئــــازاری جومگــــەكان و ئێسقانیش بەكاربهێنرێت ئەگەر بێتو وەك كەمادات دانرێت لەسەر شوێنی ئازارەكە, لە كتێبی خۆراكی كامڵا (التغذیە الكاملە) ی پزیشكان (سیریل سكۆت و مۆریس هانس)دا هاتووە: (سركە هەموو زیندە چالاكییەكانی لەش گورج دەكات و بەكاردێت بۆ پــــاراستنی مرۆڤ لــــە قەڵــــەوی و هەوكردنی قوڕگ و رێڕەوی سەرەوەی هەنــــاسەدانی مرۆڤ, هەروەهـــا بــــــۆ دابەزاندنی كێشی زیادە و ئەگەر غەرغەرەی پێ‌بكرێت ناودەم و قوڕگ لە میكرۆب پاك دەكاتەوە, ئەگەر بخورێتەوە ناو ریخۆڵەكانیش لـــــە میكرۆبی زیانبەخش پاك دەكاتەوە), لــە كۆتــــاییدا نووسەرەكــــان دەڵێن: (سركــــە دەبێتە هــــــۆی كردنــــەوەی لاپەڕەیكی نوێ‌ و زۆر نایاب لە ژیانی مرۆڤدا).

نانی جۆ

ئەگەر بچینە سەر باسی سێ‌یەم ماددە كە پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) دوای عەسر بەكاری دەهێنا كە ئەویش (نانی جۆیە) شتی سەیرتر و گەورەتر دەبینین.
لە سەردەمی پێغەمبەردا و لە نیوە دورگەی عەرەبیدا نانی جۆ ناسراو بووە و خەڵكی بۆ خواردن بەكاریان دەهێنــــا, لــــە چـــەند فەرموودەیــەكی پێغەمبەردا (علیه الصلاە و السلام) باسی نانیجۆ كراوە كە پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم) بە پێ‌خۆری ترەوە دەیخــــوارد, [عن يوسف بن عبدالله بن سلام (رَضِيَ الله عنهما) قال: رأَيتُ النَّبِيَّ (h) أَخَذَ كِسْرَةً مِن خُبْز الشَّعير فَوَضَعَ عَلَيها تَمْرَةً وَ قال: هذا إِدامُ هذا]رواه أبوداود, واتە: هاوەڵێكی پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام) دەڵێـــــت: پێغەمەرم (صلی الله علیه‌ وسلم) بینی پارچەیەك (نــــانی جـــۆ)ی پێ‌بــوو كە خورمایەكی خستە ســـەر و فەرمووی: ئەمە پێ‌خۆری ئەوە.
(فاطمە)ی كچی پێغەمبەر (رەزای خــــوای لێ‌ بێـــت) دەڵێـــــت: (رۆژێــــك پارچەیەك نانی جۆم برد بۆ پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام), ئـــەویش وەری گرت و خواردی و پاشان فەرمووی: ئەمە تەنها خواردنێكە كە باوكت خواردوویەتی لــــە ماوەی 3رۆژدا) رواه أحمد و الطبرانی, هەروەهــــا زۆر جار كە پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام) كە بانگ دەكرا بۆ نان خواردن نانی جۆیان بۆ دەهێنا, ئــــەویش بـــــە كامــــەرانییەوە دەیخوارد و دوعای خێری بۆ ماڵەكە دەكرد.
زانستی ئەمـڕۆ زانیاری زۆر سوود بەخـــشی دەربــــارەی نــــــانی جـــۆ دەر خستووە,توێژینەوەكان سەلماندوویانە كــە (جۆ) رێژەی كۆلیسترۆلی ناوەكی (كـە لــەش خۆی دروستی دەكات) لــە خوێندا دادەبەزێنێت, ئەویش لەرێ‌ی تێكدانی دروستكردنی كۆلیسترۆل لە جگەردا, گۆڤاری (Lipids) لە ساڵی 1985دا توێژینەوەیــــەكی پسپۆڕانی بەشی زانستی كشتوكاڵی ئەمریكی بڵاوكردەوە كـــە دەڵێــــت لــە (جۆ)دا 3ماددە هەیە كە هەر سێكیان رێژەی كۆلیسترۆل لە خوێندا دادەبەزێنن, تەنانــــەت كۆمپانیایــــەكی دروســــت كردنـــی دەرمــان كەپسوولێك دروست دەكات كـــــە (جۆ)ی تێدایە و بــــــۆ دابەزاندنی چەوری خوێن بەكاردێت, هەروەها 8%ی (جۆ) لـــــە ریشـــــاڵا پێكهاتووە كە زۆر سوودمەندە ئەگەر بە كەپسوول بدرێت بەو كەسانەی قەبزییان هەیە, و پێویستە ئاردی جۆكە بە توێكڵەكەیەوە بخورێت نەك لێ‌ی جیابكرێتەوە.
لە چەند توێژینەوەیەكی زانكۆی (ویسكۆنسن)ی ئەمریكییەوە دەركەوت كـــــە (جۆ) چالاكــی كیمیـــایی دژی شێرپەنجــەی هەیە.

(8 هەفتە) بۆ گەیشتن بە تەندروستییەكی نموونەیی:

ئەمـــە ناونیشـــانی كتێبێكە كـــە زانای خۆراكـــزانی ئەمریكی ئەندریا وایــــڵد (Andrea Wild) بــە زمانی ئینگلیــزی داینـــــاوە, نـــــاونیشــــــــانی كتێبەكە بە زمانی ئینگلیزی بریتییە لـــــــە (8 Weeks to Optimum Health), ئــــەوەی ســـەرنج راكێشە ئەوەیە كــــە (ئەندریـــا وایڵد) لەگــــەڵا ئەوەشدا كـــە موسوڵمان نەبووە بەڵام ناونیشـــــانی ئــــــەم كتێبـــــەی لـــــە فەرموودەیــــەكی پێغــــەمبەرەوە (صلی الله علیه‌ وسلم) وەرگرتووە!: [عن عـروة بن الزبيـر (رَضِيَ الله عنهما) أن عائشة (رَضِيَ الله عنها) قالت: وَ الله يا ابنَ أُختي, إِنَّا كُنَّا لَنَنْظُرُ إِلى الهِلالِ ثُمَّ الهِلال ثَلاثَةُ أَهِلَّة في شَهْرَين, وَ ما أُوقِدَ في أَبْياتِ رِسولِ الله (صلى الله عليه وسلم) نار, قال عروة: قلت: يا خالة, فما كان عيشكم؟ قالت: الأسْوَدان, التَّمْرُ و الماء]رواه مسلم, واتـە: عائیشەی خێزانی پێغــــەمبەر (علیه الصلاە والسلام) دەڵێت: سوێند بەخوا ئێمە مانگ و مانــــگ سێ‌ مـــانگی (یـــەك شەوە)مــان دەبینی لـە 2مانگدا (واتە 8هەفتە بە نزیكی), كە لەهیچ یەكێك لە ماڵەكانی پێغەمبەردا ئاگــــری چێشت لێنــــان نەدەكرایەوە, (عــــوروە) لێ‌ی پـــــرسی: پوورێ‌ ئەی ئێوە لەسەر چــی دەژیان؟ ئەویش وەڵامی دایەوە: لەســەر دوو شتە رەشەكە: خورمـــا و ئاو.
(ئەندریـــــا وایــــڵـد) پێـــش دانـــانی كتێبەكەی ئەم فەرمــــوودەیەی كرد بە پێــــوەرێك بـــــۆ خۆی و لــەســــەر ئـــەم بناغـــــەیــــە پرۆگــــرامێـــكی دانـــا بــــۆ چارەســەری نــــەخۆشی شێـــرپەنجەی ئێسك (Osteosarcoma) كـە خۆی تووشیبوو بوو, ئــەویش پاش ئەوەی كــــە بێ‌ئومێد بــــوو لـــــە چـــــارەســەرە پزیشكییەكانیتر, لە پرۆگرامەكەیدا بێجگە لــــە خـــورما چەند خواردنێكی تری سوننەتیشی بەكـار دەهێنا, وەك: زەیــــتی زەیــتــــوون و ســـــركـــــە, لــــە كـتـێـبـــــەكــــەیدا ســـــەرەتــا راڤـــــــــەی فەرمـــــــوودەكــــە دەكـــــــات لــــــە رووی زانستییـــــەوە و دەیســـــەلمێنێت كــە ئەگەر مرۆڤ رۆژانە بە تەنها خورما و ئاو بەكار بهێنێت زۆر تەواوە و هەموو پێویستییەكانی لەش دابین دەكات و تووشی نوقسانی نابێت لە خۆراكدا, تەنانــــەت ئەگــــەر ماوەیەكی زۆریش خۆراكی تر بەكـــار نەهێنێت, ئەمەش لەبەر ئەوەیە كــــە خورما هەموو ماددە خۆراكییەكانی تێدایە, بەم شێوەیە: 2.2%ی بریتییە لــە ئـــاو, 87,4%ی كــــاربــۆهـیــدرات و شـــەكــرە, 2.8%ی بریتییە لـە چەوری, 2,1%ی پرۆتینە, 5.5%یشی ریـــــشــــاڵــــە, هـــــەروەهـــــــا رێــــژەیـــــەكی زۆر بـــــاشـیـشـی لـــــــــە ڤیتامینەكان بە تایبەتی ڤیتامین (A) و (B1, B2)ی تێــدایە, كــــە بــــە تاقیكردنةوة زانستییـەكان سەلماوە, لەلایەكی تریشەوە هەموو كانزا گرنگ و پێویستەكانیشی بــۆ لــەش تێدایە, بــــە تایبـــەتی ئـــاسن كــە خــورما بە كـــانگـــای ئــــاسن دادەنرێت, كـــەواتە خورما خواردنێكی تەواوە لە هەموو لایەكەوە (طعام متكامل)4.

(ئەندریا وایڵد) پاشان باسی سوودەكانی زەیتی زەیتوون دەكات لە رێگرتــــن لـــــە دروســــت بــــوون و چارەسەری شێرپەنجەدا, كە یەكێكە لەو ماددانەی كە ئامۆژگاری خەڵكی پێ‌دەكـــــات بـــــــۆ گەیشتـــــن بـــــــە تەندروستییەكی نموونەیی, لێرەدا ئایەتێكی قورئانی هێناوە كە خوای گــــەورە بـــــاس و وەسـفی زەیتــی زەیتوونی تێدا دەكات, ئەویش لە سوورەتی(المۆمنون) ئایەتی (20)دا دەفەرموێت: [وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِن طُـورِ سَيْنَـاء تَنْبُتُ بِالدُّهْـنِ وَ صِبْغٍ لِّلْآكِلِينَ], موفەسیرەكان دەربارەی ئەم ئایەتە دەڵێن: خوای گەورە باسی ئەو دارە پیرۆزە دەكات كە داری زەیتوونە و لە كێوی (طور) لە ناوچەی (سینا) لـــــە ووڵاتی میسر دەردەچێت, ئـــــەم داری زەیـــــتـــــــوونــــە زەیـتـێــــك و چەورییەكی لێــوە پــــەیدا دەبێت كە زۆر بەسوودە ئەگەر بخورێت و زۆر بەسوودیشە ئەگەر بدرێت لە پێست و وەك بۆیەیەك بۆ لەشیان بەكاری بهێنن, وەك پێشتر باسكرا زەیتی زەیتوون ئەگەر بدرێت لــــە پێست بەجوانی دەیهێڵێتەوە و لـــــــە چرچ و لۆچی دەیپارێزێت, لــــــــە ووڵاتـــانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا بەزۆری زەیتی زەیتوون بــــۆ جوان راگرتنی پێست بەكاردێنن, بۆیە لەو ووڵاتانە دەبینرێت پیـــاو و ئـــافرەتی تەمەن 80ساڵا و بەرەو ژوور پێستیان هەر بەگەنجی ماوەتەوە و بەتەمەنیی پێوە دیار نییە, لــــــــە ووڵاتانی مەغریبی عـــــەرەبیش (تـــونس و جــــەزائیر و مەغریب) وەك عـــــــادەت هـــــــەمـــــوو هەفتەیەك یەك جار هەموو لەشیان بە زەیتی زەیتوون چەور دەكەن, پاشان هەموو لەشیان بــــــــە شاشێكی پاك دەپێچن و پێـــــوەی دەخــــەون و تــــا بەیانی بەلەشیانەوە دەیهێڵنەوە, بۆیە دەبینرێت كە پێستیان زۆر نەرمە و بە سروشــــتی دەمێنێتـــــەوە, تەنانــــــەت پیاوانی تەمـــــەن 90ساڵا دەبینیت پێستی وەك پێستی منداڵا نەرم و نیانە, دەتوانین ئەم سوودەمان دەست كەوێت تەنــــــانـــــەت ئەگــــەر هەموو هەفتەیەك یەك جاریش و بــــۆ ماوەی 30دەقیقە بـــەتایبەتی, زەیتەكە بدەین لە دەم و چاومان بۆ هێشتنەوەی بە نــــەرمی و سروشتییــــانە, (لێـــرەدا خوێنەری بەڕێز دەبێت لەوە ئاگادار بین كــــــە زەیتی زەیتوونی گووشراو بەشێوەیەكی سروشتی بەكار بێنین, نـــــــــــەك ئــــەوەی بــــەهـــــۆی مـــــاددە كیمیایییەكان و لە كارگەكاندا بەهۆی ئامێرەوە جیادەكرێتەوە).
(ئەندریــــا وایڵد) ســــەبارەت بـــــەم ئایەتـــە رایـــــەكی تـــری هەیــــە, و لێكدانەوەیەكی گونجـــاوی تری بـــۆ هێناوە, دەڵێت: لـــــە زمانی عەرەبیدا مـــــاددەی بۆمـــــاوەیی مـــرۆڤ كـــــە كرۆمۆسۆمەكانە Chromosomes بە (صِبْغِیّات) ناودەبرێت, من پێم وایە كە ووشەی (وَ صِبْغٍ لِّلْآكِلِينَ)ی ئایەتەكە ئاماژەی تێدایە بۆ ماددەی بۆماوەیی لـــە لـــەشی مرۆڤدا, واتــــە مانایەكی تری ئایەتەكە دەبێت بەوەی كە: زەیتی زەیتوون بەسوودە و پارێزەرە بۆ كرۆمۆسۆمەكانی لەشی مرۆڤ, گەورەترین خەتەرێك بۆ سەر مــــاددەی بۆمــــاوەیی لـــــە خانەكانی مرۆڤدا بریتییە لە تێك چوونی, و پەیدابوونی خانـــــەی شێرپەنجەیی (سەرەتانی) لێ‌یانەوە, لێرەدا (ئەندریا وایڵد) باسی پەیوەندی نێوان پەیدا بــــوونی خــــانە شێرپەنجەیییەكان و تێك چوونی مــــاددە بۆماوەیییەكان دەكـــــات.
خـــــانەی شێرپەنجەیی (سەرەتانی) و دروسـت بـوونـــی سـەرەتان با بزانین لە خانەكانی لەش خۆیەوە دەبێت, و هەموو خانەیەكی لەش لەوانەیە ببێت بــــە خانەیەكی ســــەرەتانی, خـــــــانەی ســـــەرەتانی خانەیەكی ئاسایی لەشە كــــە كۆنترۆڵی دابەشكردنی نەماوە و بـــــە بەردەوامی زیاد دەكات و دابەش دەبــێــــت, و بـــــە كــــاری ئــــــاســـایی خـــۆی هــــەڵـنــــاسـێــت, و جێ‌ی خــانە ئاسایییەكانی لـــــــەش دەگـــرێتەوە و دەبێتە هۆی لەناو چوونیان.
هەربۆیــــە كـــە لــــە هـەر ئەندامێكی لـــــەشــدا بڵاودەبێتـــەوە دەبێتــە هۆی لەكارخستنی ئـەو ئەندامە, لە نوێترین دۆزینەوەكـــــاندا دەر كـــــەوتووە كـــــە هۆكـــارێكی ســــەرەكی پـــــەیدا بــوونی شێرپـەنجــــە بریتییـــە لـــە تێكچوونی مـــــاددەی بۆمــــاوەیی مرۆڤ, بینراوە مـــــاددەی بۆمــــــاوەیی لــــــە خــــــانە ئاسایییەكانی لەشدا كە بریتییە لە كرۆمۆسۆمەكان لە دوو بەش یان دوو پرچ پێكهاتووە, كە ماوەی نێوان ئەم دوو پرچە دیاری كراوە و بریتییە لە 26 Å ئەنگستـــرۆم (بریتییـــــــە لــــــــە یــــەك لــەســـەر ملیــۆنی میللیمەترێك), ئەگەر بێتوو ئەم ماوەیە زیاتر ببێت لــەم رێژەیە (بـــۆ نموونە ئەگــــەر بگاتە زیاتر لــــە 36 Å) ئــەمـــە دەبێتـە هۆی ئەوەی كــــە خــــانەكـــە زۆر بەخێرایی دابەش ببێـــت و كۆنترۆڵی نەمێنێت و ببێت بە خانەیەكی سەرەتانی.
رۆڵی پێكهاتــــەكــــانی نـــــاو زەیتی زەیتـــوون لێــــرەدا زۆر بـــــە تـــــازەیی دۆزراوەتـــــەوە و بینـــراوە كـــــە ئــــەو مــــــاوەیـــــەی نێـــــوان پرچـــــەكـــــانی كرۆمۆسۆمــــەكان راگیــــر دەكــــــات و نایەڵێت لـــەوە زیاتر ببێت, هەروەها بینراوە كە كۆتایی ئـــــەم پرچانەی كرۆمۆسۆمەكــــــان لــــــــــــــە داخوران دەپارێزێت (كــــــە هۆكــــارێكی تری تێك چـــــوونی ماددەی بۆماوەیییە), بـــــەڕاستی شتێـــكی زۆر گــــەورەیە و لێك دانــەوەیەكی جــــــوانـە بــــۆ ئایەتە پیرۆزەكـــــە, و پـێـــش هـەمـــوو شتێــــك دەرخستنی ئیعجــازێكی زانستی تری ئایەتە پیرۆزەكــەیە.
پاشان (ئەندریا وایڵد) بەردەوام دەبێت لــــە باس كــردنی سوودەكانی زەیتی زەیتــــوون و لـــــــە كـــۆتـــاییدا دەڵێت: ئەگــــەر بێتــــوو هـــــەر مرۆڤێك بـــــەردەوام بێت لــــەســــەر خــــواردن و بەكـــــار هێنـــــانی زەیتی زەیتــوون لـــە ژیـــــانی رۆژانـــــەیدا ئــــەوا بـــەهیـــچ شێوەیــــەك تــــووشی نـــــەخۆشییەكی خەتەرناك و لەناوبەر نابێت.
(ئەندریا وایڵد) ئەم كتێبەی بە تــــەواوەتی بــــــە پشت بەستن بـــــــــە ئامۆژگارییەكانی قورئان و سوننەتی پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) داناوە و لەهەمان كاتدا وەك پرۆگرامێك بۆ چــــــارەســەری شێرپەنجـــــە دیـــــاری كردووە, كـــــــە پێش هەموو كەسێك خۆی پێ‌چارەسەر كردووە, كاتێك كە ئەم ئامۆژگارییە سادە و ئاسانانە: (خــــواردنی خورمــــا, بەكــــار هێنانی زەیتی زەیتوون لەگەڵا رۆیشتن رۆژانە بۆ ماوەیەك)ی بەكار هێنا (وەك خۆی دەڵێت) ئەندازەیەك چاك بوونەوە و سارێژبوونەوەی نەخۆشییەكەی دەست كەوت كـــە بـــە هیچ دەرمـــانێك ئـــەو ئەندازە چــــاك بوونەوەیــــەی دەست نەكــــەوت.
لێــــرەدا (ئەندریــــا وایڵد) پرسیــار دەكات: ئــــــایا (مـحـمـد) مــــامۆستای زانستی خۆراكزانی بووە كە ئەم شتە ووردانە باس دەكات؟ مەگەر هەر ئەوندە بڵێین كــــە ئەمانــــە زانیاری كەسێكی ســـەروو مرۆڤــــەكانە (كـــــە خودایە) و نێـــــردراوەكـــەی پێ‌فێر كـــردووە.
ئەمە شایەتی كەسێك و زانایەكی نـــامــــوسوڵمـــــانە لــــەســــەر راستیی و گـــەورەیی و نــــاوازەیی ئامۆژگارییە خودایییەكــــان و پێغەمبەرییەكان, بەڵام بابزانین ئەم زانایە لەبەر ئەوەی كـــەسێكی بـــــە ئینصــاف و خــــاوەن وویژدانە كاتێك بە تەواوەتی راستیی ئـــەو فەرموودانەی بۆ دەركەوت لــەم ساڵانەی دواییدا موسوڵمان بوونی خۆی ئاشكرا كرد [وَيَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّـذِي أُنـزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْـدِي إِلَى صِـرَاطِ الْعَـزِيزِ الْحَمِيدِ] سبأ6.
ئەگەر بەردەوام بین لە باس كردنی سوننەتەكــانی پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام), لــــە فـــەرمــوودە صحیحەكاندا هاتووە كـــــە هەموو رۆژێك پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) دوای نوێژی عەسر پێ‌ی خـــــۆش بووە مـــــاوەیەك بــــە پێ‌ بڕوات, وەك پیــاسەیەك و وەرزشێكی كەم و بەردەوام بۆ مانەوەی لەشی بە چالاكی.
هەروەهــــا هـــانی هاوەڵەكــــانیشی دەدا بــــۆ ئــــــەوەی زۆر بە پێ‌ بڕۆن بە تـــــایبەتی رۆیشتــن بــەرەو مزگەوت و نوێژی جەماعەت, لە فەرموودەیەكدا هاتووە: عن أبی هریرە (رضى الله عنه) أن النبی (صلى الله عليه وسلم ) قال: [أَلا أَدُلُّكُم على ما يَمْحو اللهُ بهِ الخَطـايا و يرفعُ بـهِ الدَّرَجات, قالوا: بلى يا رسـول الله, قال: إِسْباغُ الوضُوءِ على المَكارِهِ, وَ كَثْرَةُ الخُطى الى المَساجِدِ, وانْتِضارُ الصَّلاةِ بَعْدَ الصَّلاة, فَذلِكُمُ الرِّباط, فَذلِكُمُ الرِّباط, فَذلِكُمُ الرِّبـاط] رواه مـسـلــم, واتـــە: رۆژێــــــك پـێـغـــەمـبـــەر (علیه الصلاە والسلام) بــــــــە هاوەڵەكانی فــــەرموو: چەند شتێكتان پێ‌بڵێم كــــە گوناهتان دەوەرێنێت و پلەتان لای خـــــودا بەرز دەكاتەوە: بە بــــاشی دەستنوێژ گــــرتن لــــە كـــاتی نــــاڕەحەتییەكاندا, هەنگاونــــانی زۆر بـــەرەو مزگــــەوت, و مــــــانــەوە دوای نوێژێك تا كاتی نوێژەكەی تر دێت.
لە فەرموودەیەكی تردا: عن أبي هريرة (رضى الله عنه) قال: قال رسول الله (صلى الله عليه وسلم ): [بَشِّرْ المَشّائينَ في الظُّلَمِ إلى المَساجِدِ بِالنُّورِ التّامِّ يَوْمَ القِيامة] رواه أبوداود و الترمذی و الحاكم و قال صحیح الإسناد و وافقه الژهبی, واتــــــە: مــــژدە بـــــدەن بەوانەی بـــــەشەو بەپێ‌ دەچن بـــــۆ مزگەوت بەوەی لە رۆژی دواییدا رووناكییـــــەكی تەواویـــــان هەیـــە, پێغەمبەر خۆی زۆری حەز لە بەپێ‌ رۆیشتن بووە و زۆر بەگورج و گۆڵی و هیممەتیشەوە بە ڕێ‌دا دەڕۆیشت, ئەبو هورەیرەی هـــــاوەڵی نزیك لــــــە پێغەمبەرەوە بۆمـــــان بـــــاس دەكــــات: (هیچ كەسێكم نەدیوە كە بە ئەندازەی پێغەمبەر بــــــە جــــوانی و بـــــەخـێرایی بڕوات بەرێ‌دا, وەك ئەوەی زەوی بۆی بنوشتێنرێتــــــەوە, ئێمــــــەی هــــاوەڵان خۆمــــان مـــاندوو دەكــرد بــــۆ ئــــەوەی پێ‌ی بگەینەوە) ئیمامی ئەحمەد و تیرمیژی گێڕاویانەتەوە.
نوێتــرین بۆچــوونە زانستییەكان لەمڕۆدا دەڵێن پێویستە لەسەر مرۆڤ بەردەوام بـــــە چالاكییەكی جەستەیی هەڵسێت, بـــــە لایەنی كەمەوە دەبێت رۆژانە بۆ ماوەی (20-30دەقیقە) بە پێ‌ بڕوات یان رابكات, ئەگەر زانستی پزیشكی تازە گەیشتبێتە ئەم راستییە ئەوا پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) پێش زیاتر لە 1400ساڵ هانی مرۆڤی موسوڵمانی داوە كە بەپێ‌ بڕوات رۆژانە, ئەوەتا بە لایەنی كەمەوە موسوڵمان رۆژانە 5جار بەرەو مزگەوت دەڕوات كە لەوانەیە هەر جارەی چەند دەقیقەیەك بخایەنێت, سەبارەت بـــە سوودەكانی بـــــە پـــێ‌ رۆیشتن زانستی نوێ‌ زۆر شتی گرنگی بــــــاس كــــــردووە, و ئێستــــا بەڵگەی زۆر بەهێز هەیە لەسەر ئەوەی بەردەوام بوون لەسەر چالاكییەكی وەرزشی وەك: بـــــەپێ‌ رۆیشتــن یـــان راكردن یـــــان مەلەكردن, دەبێتە هۆی كـــــەم كـــردنــــەوەی تــووش بــوون بــە نەخۆشییەكانی خوێنبەرەكانی دڵ.
(د. حسّـــان شَـمـسـی بـــاشا) كــــــە پزیشكی پشپۆڕە لە نەخۆشییەكانی دڵا لە كتێبێكیدا بەناوی (كیف تقی نفسك مــــــن أمـــراض القلب)دا دەڵێت: (لــــەرووی زانستییەوە زانــــراوە كـــە وەرزشی لاشەیی رۆژانە دەبێتە هۆی پـــاراستنی دڵا لـــە نەخــــۆشی لــــەم رووانەوە:
1-رێژەی چــەوری زیــــان بــــەخش (LDL) كـــــەم دەكـــــاتەوە, و رێـــژەی چەوری ســــوود بەخش (HDL) زیاد دەكات.
2-یارمـــەتی دابەزاندنی پـەستانی خوێن دەدات لــــەو كەســــانەدا كــــە نەخۆشی بەرزیی فشــــاری خوێن یان (ضغط)یان هەیە.
3-دەبێتە هۆی دابەزاندنی كێشی زیادەی لـــەش.
4-یــــارمـــەتی جگــــەرە كێشەكــان دەدات بۆ ئەوەی وازی لێ‌بهێنن.
5-خەستی خوێن كەم دەكاتەوە.
هەروەها دەڵێت: دەبێت بێ‌گومان بین لەوەی كە بەپێ‌ رۆیشتنی ئاسایی جــــۆرێكی زۆر بــــاشە لــــــە وەرزشی لاشەیی).
لــــەو خواردنانەی تر كە پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) عادەتی بووە لە رۆژدا بە بەردەوامی بیخوات (گێزەری سوورە).

ئەگـەر بـاسی سوودەكانی گێزەر بكــــەین لــــە رووی پزیشــــكی و تەندروستییەوە, لـــــە ســــاڵی 1998 بــــەدواوە لــــــە ووڵاتــــــە یەكگرتوەكانی ئەمریكادا ساڵانە وبەردەوام چەندین توێژینەوەی تازە لەسەر گێـــــزە و ســــــوودەكانی دەكــــرێت, بـــە توێژینەوە سەلمــاوە كــــە گێـزەر دوو ماددەی تێدایە كە بەهێزترین ماددەی دژە ئۆكسانن لە جیهاندا, ئەوانیش: كارۆتین (Carotene) و لیكۆبین (Licobene)ن, كرداری ئۆكساندن وەك ووتمان كردارێكی تێكدەر و زیانبەخشە لە لەشدا, دەبێتە هۆی چالاك كردنی كۆلیسترۆل بۆ ئەوەی لە دیواری خوێنبەرەكاندا بنیشێت و پاشــــان (جلطە) دروست بكـــات, هەروەهـــا گۆڕانكارییە شێرپەنجە-یییەكــــان (سەرەتـــان) خێرا دەكات, كاریگــەریی و بــــەهێزیی كۆئەندامی بەرگـــری لەشیش كــــەم دەكـــــاتەوە, هەروەهـــــا دەبێتە هــــــۆی پیر بـــوونی ناوەخت و زوو, ئەم دوو ماددەیە زۆر گرنگن بـــــۆ ئـــــەوەی ئـــــەم كـــردارە تێكدەرانە نەهێڵن.
لەلایـــــەكی تـــــرەوە (كارۆتین و لیكۆبین) رێ‌دەگــــرن لــــە كــــــرداری تێكشكاندنی ماددەی بۆماوەیی لە لــــەشدا, كـــــە لێرەوە رێ‌دەگرن لــــە دروست بوونی خانە سەرەتانییەكان, لــە توێژینەوەیەكی نوێ‌ی ئەمریكیدا دەركەوت كە بەكارهێنانی ئەم ماددە دژە ئۆكسانانە بە شێوەیەكی زۆر رێ‌دەگرێت لە پەیدا بوونی شێرپەنجە (سەرەتان) بە رێژەی 85%, ئەم دوو ماددەیە كارێكی گرنگی تر دەكەن بەوەی كە ڕەگ و ئایۆنە بەڕەڵاكانی نــاو لـــەش (Free Ions & Free Radicals) لادەبەن, ئـــەم ئـــایۆنانە چەند پێكهاتەیەكی هــــایدرۆجینی و ئۆكسجینین كە دەبنە هـۆی لەناوبردن و تێك شكاندنی خــــانەكانی لـــــەش.
هەروەها سوودێكی تری گرنگیان بریتییە لە دواخستن و پەك خستنی دەركەوتنــــی نــــەخۆشییە بۆماوە-یییەكان, بـــــۆ نموونـــە ئەگەر كەسێك هەڵگری فاكتەری بۆماوەیی نەخۆشی شەكــرە بێت لـــەجیاتی ئـــەوەی لــــە تەمـــەنی 40ســـاڵیدا نەخۆشییەكەی تێــــدا دەركــــەوێت, دەركەوتنەكەی دوا دەخـــەن بـــــۆ تەمـــەنی 50ســــاڵی, هەروەهــــا گێـــزەر بەشێكی زۆری لـــە ریشـــاڵا پێك هاتووە, كــە گرنگییەكی گەورەی هەیە بۆ جووڵەی ریخۆڵەكان و مرۆڤ تووشی قەبزی و گیران نابێت ئەگەر بەردەوام گێزەر بخوات.
لە كۆتایی رۆژیدا پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) كۆتایی بە خواردنەكانی رۆژانەی دەهێنا بە خواردنی نانی ئێوارە كــــە وەك لـــــە فەرموودەكاندا هاتووە بە زۆری پێك هاتبوو لە شیری ئاژەڵی و پارچەیەك نانی جۆ, پێشتر باسی سوودەكانی ئەم دوو ماددە گرنگەمان كـــرد, بەڵام ســـــوودێكی گرنگی تریان هەیە, ئەویش ئەوەیە كـــە لـــــە ریخۆڵـــە گــــەورەی مرۆڤدا كردارێكی ترشان و تەخەممور دەكەن بۆ پاشەڕۆكانی مرۆڤ, كە ئەم كردارە زۆر گرنگە بۆ ئەو میكرۆبانەی كە بە هاوژیانی لە ریخۆڵەی مرۆڤدا دەژین, و دەبێتـــــە هــــۆی دروست كـــردنی رێژەیـــــەكی زۆرتــــر لــــە ڤیتامینەكان لەمانەوە بە تایبەتی ڤیتامین (K).
لـــــە كۆتـــــایی ئـــــەم باسەمــــاندا پرسیـــــارێك دێتە كــــایەوە: ئایــــا بـــۆ پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) بڕێكی دیاری كــــراوی لـــــەم خواردەمەنییانە دەست نیشان كردووە كە رۆژانە مرۆڤ بیـــان خــــوات وەك: (یــــەك كـــــەوچك هەنگوین, 7دەنك خورما, یەك كووپ شیر, یەك كەوچكی گەورە زەیتی زەیتوون, دوو تنۆك سركە… هتد)؟
پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) لەبەر ئەوەی بە وەحی خودایی پشتگیری دەكرا دەیزانی كە رۆژێك دێتە كایەوە كە پێشكەوتنی زانستی و پزیشكی دەگاتە ئەوەی كە بۆ هەر نەخۆشی و ناڕەحەتییەكی دیاری كــــــراو بڕێكی دەستنیشان كراو لــــــــە دەرمانی بۆ دادەنرێت, كـــــە پێ‌ی دەووترێت دۆز (جرعە Dose)ی دەرمــــان, كـــــە زۆر گرنگە نەخۆش پێوەی پابەند بێت چونكە لەو بڕە دیاری كراوە كەمتر دەرمــــان بخوات ســـــوودی تــــەواوی پێ‌ناگەیەنێت, و ئەگـــــەر زیاتریش بخوات ئەوا زەرەری پێ‌دەگەیەنێت, كەواتــــــە ئـــــەم دەستنیشان كردنە بریتییە لــــــە دیاری كردن و ئاماژە پێدان بۆ گرنگی بوونی بڕ (دۆز) بۆ هەموو چارەسەرێك كە مرۆڤ پێویست بكات بەكاری بهێنێت.
ئەمانــــەی بـــــاس كــــران چــــەند سوننەتێــــك و خوویــــەكی رۆژانــــەی پێغەمبەرمان بوو (علیه الصلاە و السلام), كە وەك بۆمان دەركەوت بە شێوەیەك كــــە گومانی تێدا نەما كــــە هەموویان پڕن لـــــە سوود و حیكمەت بـــۆ ژیانی مــــرۆڤ, و ئەگــــەر بـــــە رێــــك و پێــكی جێ‌ بەجێ‌یان بكــــەین تــــووشی هیــچ جــــۆرە نەخۆشییەكی ترسناك نابین, كە گەورەیی و ناوازەیی و پیرۆزییان دەردەرخات لە هەموو رووەكانەوە, ئەی مرۆڤ تۆش خۆت لەم سەرچاوە سازگار و باخچە پڕ بەرەكەتە بێ‌بەش مەكە, و بە دەست پێوە گرتنی ئــــــەم پەیامــــە خێری دونیــــا و دوارۆژ بــــۆ خۆت دەست بخە.
چەند نموونەیەكی تر لە باخی پڕ بەرەكەتی سوننەت:
پـــێـــم خـــــۆشــــە كــــــۆتـــــایی ئـــــەم لێكۆڵینەوەیـــــەمان بــــە بــــاس كردنی هەندێك لـــــەو میـــــوانە بكــــەین كــــە پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام) خۆی بە بەردەوامی بەكاری هێناون و هانی ئیماندارانیشی داوە كــــــە خــــــواردنی رۆژانەیان لەمانە بێ‌بەش نــــــــەبێت, دیارە سوودی میوە بـــــۆ تەندروستی مرۆڤ لـــــــە كـــــەس شــــارراوە نییە و بەردەوام پزیشكان ئامۆژگاری خەڵكی (بە ساغ و نەخۆشەوە) دەكـــــەن كـــە رۆژانە میــــوە بخـــــۆن, پێغــەمبەر (علیه الصلاە والسلام) چەند میوەیەك هەبووە كە زۆر تەئكیدی لەسەر كردوون و خۆیشی زۆری بەكارهێناون, لەوانە:
(هەنجیــر – التین): خـــــوای گەورە لەبەر گرنـگی و پیـــرۆزی ئـــەم مـیوەیە لە قورئــــانی پیــــرۆزدا سوێنـــدی پێ‌ خــــواردووە و تەنانــــەت سوورەتێكی قورئــــان بــــە نــــاوی ئـــەم میوەیـــەوە ناونراوە, ئەوەتا خــــوای گــــــەورە لــــە سەرەتای سوورەتی (التین) هەنجیردا دەفــــــەرموێت: [ۆ التِّینِ ۆالزَّیْتُـونِ], واتــە: سوێنـــد بێت بــــە هـــەنجیــــر و زەیتوون, هەروەها لــــە پێغەمبەرەوە (علیه الصلاە و السلام) هاتووە: [لَو قُلْتُ أَنَّ فاكِهَةً نَزَلت مِن الجَنَّة, لَقُلْتُ أَنَّها التِّـيـن, لِأنَّ فاكِهة الجَنة بِلا عَجَمْ] رواه ابن السنی و أورده السیوطی فی الجامع الصغیر, واتە: ئەگەر بڵێم كە میوەیەك لە بەهەشتەوە دابەزیوەتە سەر زەوی دەڵێم هەنجیرە لەبەرئەوەی میوەی بەهەشت بێ‌ ناووكە, هەروەها زانا (إبن القیم) لە كتێبی (الطب النبوی)دا فەرموودەیەكی پێغەمبەری هێناوە كە دەفەرموێت: [كُلُوا التِّينَ فَإِنَّهُ يَرْفَعُ البَواسيـرَ وَ يُـذْهِـبُ داءَ المُلُـوك (النَّقْرَس)], واتە: ئێوە هەنجیر بخۆن لەبەر ئەوەی كە نەخۆشی (مایەسیری) چــــارەسەر دەكــــات و نـــــەخـــۆشی دەردەشا (دا‌ء الملوك) لادەبات.
بەڕاستی موعجیزەیەكی گەورەیە كە بەو شێوەیە باسی هەنجیر بكات, زانـــایــــان لــــە توێژینـــــەوە دوور و درێژەكانیاندا بۆیان دەركەوتووە كە هەنجیر لەبەر ئەوەی زۆر دەوڵەمەندە بــــە ریشـــــاڵە رووەكییـــەكــــان زۆر بــــەسوودە بــــــۆ نـــەهێشتنی هۆكاری دروست بوونی (مایەسیری) كە قەبزی و پەستانی بەرزی ناوسكە, تەنانەت دەبێتە هۆی چاك بوونەوەی هەندێك جۆری سەرەتایی لە (مایەسری).
هەروەهــــا بەهـــۆی توێژینـــــــەوە پزیشكییەكان سەلماوە كە نەخۆشی دەردەشا بریتییە لە تێكچوون و هەڵە لـــــە كـــرداری نوانـــد و بەكار هێنانی خـــۆراك لــــە لـــــەشدا, كــــاتێك ئــــەو ئەنزیمـــــەی كـــــە مــــــاددەی زانثیــــن (Xanthenes) دەگۆڕێت بۆ ترشی یۆریك (Uric Acid) چالاكتر دەبێـت لەو ئەنزیمەی كە كرداری پێچەوانە دەكات, ئەمە دەبێتە هۆی كەڵەكە بوونی مـــــاددەی ترشی یۆریك لــــە خوێنــــدا و پاشــــان نیشتنی لـــــە جومگەكانــــدا و دروســت كـــردنی نەخۆشی دەردەشـــــا, لێــــرەدا رۆڵی پێكهاتەكــــانی نــــاو هەنجیر دێت كە هـــاوسەنگی دەگێڕێتەوە بــــــۆ ئــــــەم هاوكێشەیە و گۆڕانی ماددەی زانپین بۆ ترشی یۆریك و بە پێچەوانەوە رێكدەخاتەوە و رێ‌دەگرێت لە كەڵەكە بوونی ترشی یۆریك لە لەشدا, كەواتە بە تەواوەتی ئەو هەڵەیە لە نواندنی خۆراكدا چارەسەر دەكات, بەڵام دەرمانەكـــانی دەردەشــــا تەنها بە شێوەیــەكی جــوزئی چــارەسەری نەخـــۆشییەكــە دەكـــەن و بــــــە تــــەواوەتی رێ‌ لــە كەڵەكە بوونی تـــرشی یۆریك نــــاگرن, كـــەواتە دەرمانەكــــان تــەنها چـــــارەسەری نیشانەكـــان دەكەن و چارەسەری نەخۆشییەكــــە بـــە تــەواوەتی ناكەن, بەڵام هەنجیــــر چــــارەسەری تــەواوی نەخۆشییــــەكە دەكـــــات, بــــڕی ئـــەو هەنجیرەی كە پێویستە بۆ رێ‌گرتن لە دروست بوونی (دا‌ء الملوك) بریتییە لە 3هەنجیر لە هەموو هەفتەیەكدا, وەك لە سوننەتیشدا هاتووە.

یەكێكی تــــر لــــەو میوانـــەی كــە پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) دووپاتی گرنگییەكەی كردووەتەوە بریتییە لە (هەنار-الرمان), یەكێــك لـــەو میــــوە گرنگانەی كــــە خواردنی بەهەشتی-یەكانــە بریتییـــە لــــە هەنـــار وەك لــە ئایەتی (68)ی سوورەتی (الرحمن)دا هاتووە: [فِیهِمَا فَاكِهَەٌ ۆ نَخْلٌ ۆ رُمَّانٌ], واتە: لە ناو بەهەشتدا میوەی جۆراو جۆر هەیە بە تایبەتی خورما و هەنار, لە پێغەمبەریشەوە (علیه الصلاە والسلام) هاتووە: [كٌلُوا الرُّمّانَ بِشَحْمِهِ فَإَنَّهُ دِباغٌ للمَعِدە], واتە: ئێوە هەنار بە ناواخنە سپییەكەیەوە بخۆن چونكە دەبێتە پارێزەرێك بۆ گەدە, هەر بۆیە ئیمامی عەلی (رەزای خوای لێ‌بێت) كە هەناری لەت دەكرد هەموو ناوەكەی دەخوارد بە ناواخنەكەیەوە بۆ جێ‌بەجێ‌كردنی فەرمانی پێغەمبەر (علیه الصـلاە والسلام), لــــە نــــوێـتـــریــــن توێژینەوەدا دۆزرایەوە كــە نــــاواخنە سپییەكـــەی هـــــەنار مـــاددەی دژی قەبــــزی و چــــارەسەری تێدایـــە بۆ قورحەی گەدە و دوانزەگرێ‌, تەنانەت لە توێژینەوەیەكدا ئەو پوختەیەی كە لە ناواخنی هەنارەوە وەرگیرا بەهۆی ئامێری هەنـــاوبین (ناظــور) درا لــــە شــــوێنی قورحـــەكان لەنـــاو گــــەدە و دوانــــزە گــرێ‌دا, دوایی كــــە بــــەدوادا چـــــوون كــــــرا بــــۆ ئــــەو نەخۆشانە بە (ناظـــور) بینــــــرا كــــە قورحــــەكانیان بەتەواوەتی چاك بووەتەوە.

لە كۆتاییدا:
لەمانەی سەرەوە بۆمان دەركەوت ئێستا لە ووڵاتە رۆژئاوایییەكان (ئەوروپا و ئەمریكا) دەیان و سەدان توێژینەوە لەسەر ئەم دەقە قورئانی و فەرموودانـــە ئەنجــــام دەدرێـــن, كـــە زوربەیان باوەڕیان پێ‌ی نییە, بەڵام لـــەبــــــەر بـــەرژەوەنــــدی گـشـتــی هاووڵاتییانیــــــان هەڵ دەستـــن بــــــە وەرگــــرتنی ئــــەو مـــاددانەی كـــە لـــە كەلەپـــــووری ئیســلامیدا هـــــاتووە و توێژینەوەیان لەسەر دەكەن, ئەمەش بۆ زانینی راستیی ئـــــەو سوودانەی فەرموودەكان باسیـــان كــــردووە, و كاتێك ئەو شتانەیان لا دەسەلمێت زۆر بــــە لێبوردوویانـــــە بڵاویــــان دەكەنەوە و بە جیهانی رادەگەیەنن, ئێستا زۆرێك لەو ماددانە كراون بە دەرمان و لـــــە دەرمانخانەكاندا دەست دەكەون, وگەورەترین سود دەگەیەنن, لەبەرئەوەی (وەك ئاماژەمان پێدا) ئەم ماددانە نەك بە تەنها نیشانەكانی نەخۆشییەكە چارەسەر دەكەن, بەڵكو لە بنەڕەتەوە میكانیزمی نەخۆشی- یەكە چارەسەر دەكەن, ئەمە بریتییە لە زانستی پزیشكیی پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام) كـــە تازە زانستی نوێ‌ گەیشتووەتە ئەمـــە, و دەیەوێت بـــەو كارە هەستێت كە پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام) پێـــــش 1400ســــاڵا بـــــاسی كردووە, بەداخەوە دەبووایە ئێمەی موسوڵمان بەم كارە هەستاینایە و ئەم پرشنگـــە درەوشــــاوانەمان بــــــە جیهـــان بگەیانـــدایە, بــەڵام وەك پێغەمبـــــەر خــــۆی (علیه الصلاە و السلام) بــــاسی كــــردووە ئەگــــەر موسوڵمانان بـــەم كارە هەڵنەستن ئــــەوا خــــوای گـــەورە خــەڵكی تر دەڕەخســـێـنـێـت بـــــــۆ ئــــــــەوەی دینەكەی خۆی بە هۆی ئەوانەوە ســەر بخـــات, و راستییـەكانی بەهۆی ئەمانــــــــەوە بــــــۆ جیهـــان دەربخـــــات, تەنانەت ئەگەر تاوانبار یان كافریش بــــن [إِنَّ الله يُؤَيِّدُ هذا الدِّيـن بِالرَّجُل الفاجـِر, وَ رُوِيَ: بِأَقْـوامٍ لا خَـلاقَ لَهُم]حديث شريف
سەرچاوەكان:
1-قورئانی پیرۆز.
2-تەفسیری ئاسان بۆ تێگەیشتنی قورئان/ م.بورهان محمد أمین.
3-بەرنامــــەی (بــلا حــدود)ی كــــەنـاڵی (الجزیرە)ی ئاسمانی/ چاوپێكەوتن لەگەڵا (د. عبـدالبــاسط السیــد) ســـەرۆكی بەشی كیمیای ژیانی لە پەیمانگای توێژینەوەی نیشتمـانی لـــە قــاهیرە-میصر/ دەربـارەی: ئاماژەكـــانی سوننــەت لــە بەكــار هێنانی خۆراكدا وەك چارەسەر.
3-بەڵگــە ئاشكراكـــان/ د. كـــاوە فــەرەج سەعدون/ چاپی یەكەم-2005.
4-زاد المعـاد فی هدی خیـر العباد/ دانراوی: إبن القیم الجوزیە.
5-الطــب النبـوی/ لإبــن القیــم/ تحقـیـق و تخریـــج: عبدالغنـی عبدالخــالق, د. عادل اڵازهری, محمود فرج العقدە.
6-الإعجــاز العلمــی فـی السنــە النبــویە/ د.صالح بن أحمد رضا.
7-گۆڤـــاری (الإعجـاز العـلمی)/ ژمــارە 8 – ساڵی2001/ بابەتی: (زیت الزیتـون… أسرار و إعجــاز)/ بڵاوكـراوەی: (الـهـیـئـە العـالمیە للإعجاز العلمی فی القران و السنە).
8-گۆڤـاری (الإعجاز العلمی)/ ژمـــارە 15 – ساڵی2003 /بابەتی: (أسرار العسل تتجلی فی الطـــب الحدیـــث)/ بڵاوكــراوەی: (الهیئــە العالمیە للإعجاز العلمی فی القرأن و السنە).
9-Bacteria can‌t resist honey: Dixon B.\ Lancet Infect Dis\ Feb 2003.
10-Honey-medicated dressing: Transformation of an ancient remedy into modern therapy\ Ann Plast Surg\

ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ ژماره‌ ٧و٨ ی گۆڤاری هه‌يڤ بڵاوكراوه‌ته‌وه‌