٢٤ كاتژمێر له‌ ژيانی خۆشه‌ويستمان دروودی خودای له‌سه‌ر بێت به‌شی يه‌كه‌م

24 كاتژمێرلە ژیانی پێغەمبەری ئیسلام محمد (صلی الله علیه‌ وسلم )

به‌شی يه‌كه‌م

سەرەتا:

بوونی پێشەوا و (قدوە) لە ژیانی مرۆڤەكانــدا گرنـگـــــییەكی یەكجــــــار گەورەی هەیە, چونكە مرۆڤ سروشتی چاولێكەری ودووبارە كردنــــــــەوەی هەیە, بە درێژایی مێژووش بەردەوام مرۆڤـــــەكان كەسانێكیان كردووەتــــە نموونە بۆ خۆیان و هەوڵیانداوە كە رەفتار و گوفتاریان وەك ئەوان بێت, و تێكۆشیون لــــــە پێنــــــاو گەیشتن بە دەستكەوتەكانی ئەوان لە ژیانیاندا, تەنانـــــــەت هەندێك كات گەیشتووەتە راددەیەك كە هەستاون بە پەرستنی ئەو كەســانە و وەك خـــودای خۆیان تێ‌یان رووانیون!!.

خوای پەروەردگار كە دروستكەری بوونــــــــەوەر و مرۆڤەكــــــانە لە هەموو كەسێك چاكتــــــر ئاگـــــــــاداری هەموو پێویستی و نهێنییەكانی مرۆڤەكانە, بە تەنها ئەو شایستەی ئەوەیە كە پێشەوا و نموونە بۆ ژیانی مرۆڤەكان دیاری بكات, چونكە ئەو لە هەموو ووردەكارییــــــــەك ئاگــــــــادارە و بە تەواوەتی دەزانێت كە كێ‌ ئەو كەسە كامڵەیە كە شایستەی هەڵگرتنی ئەم ئەركــە گەورەیــــە و ئەمانەتە گرنگەیە لەســـــــــەر زەویدا, ئەوەتــــــــا هـــــــەر پەروەردگار خۆی ئەم بابەتەمان لـــــە قورئانـــــــە پیرۆزەكـــــــــــەیدا بۆ روون دەكاتەوە و دەفەرموێــــــت:[اَللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ]اڵانعام124, واتـــــە: خوای زانا و كاربەجێ‌ بە تەنها ئەو دەزانێت كـــە پەیامـــەكەی بۆ كێ‌ بنێرێت, و كـــــــێ‌ بكـــــاتە پێغەمبەر و پێشەوای مرۆڤەكان, لەلایەكی ترەوە پەروەردگار فەرمانی پێ‌كردووین كە گوێڕایـــــــەڵا و ملكــــەچــــی فەرمـــــان و ئامۆژگارییەكــــانی ئـــــەو پێشـــەوا و پەیامبەرە بەڕێزانە بین, چونكە بـــــەم شێوەیـــــــــــە پێغەمبـــــــــەران دەتـــوانن مەبەستی بوون بە پێشەواتییەكەیان بێننە دی.
پێغەمبــــەری ئیســلام محمد (صلی الله علیه‌ وسلم ) كۆتایین پێغەمبـــەر و پێشـــەوایە بۆ مرۆڤەكان, تەنانەت سەرداری هەموو پەیامبەرەكانی تریشە بە درێــــژایی مێژوو, بۆیە پەروەردگار زۆر بـــــــــــە تایبەتی لە قورئاندا فەرمان بــــــــــە ئیمانداران دەكات كە گوێڕایــــــەڵا و ملكەچی ببن لــــــە هەموو كــــــــار و كردەوەیەكی رۆژانەیاندا [وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ] الحشر7, واتە: ئەوەی پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) پێ‌تان دەڵێت و دەتانداتێ‌ وەریگرن و جێ‌بەجێ‌ی كەن, ئەوەشی بەرگریتان لێ‌دەكات بە تەواوەتی وازی لێ‌بهێنن و مەیكەن.
پێغەمبــــەرمان مـحـمــــد (صلی الله علیه‌ وسلم ) لــــە لایەنی ئامۆژگاری كردنی مرۆڤەكان و دانانی بەرنامەیەكی تێروتەســـەل و هەمــــــەلایەن بـــــــۆ ژیانیـــــــان هـیـــچ كەمتەرخەمییەكی نەكردووە, بەڵكو پاشماوە و میراتێكی دەوڵەمەندی بۆ بەجێ‌ هێشتووین لەم بوارەدا, كە بۆ هەموو كارێــــــك و هەڵس وكەوتێكی ژیانمـــــــــــان چەنـدیـــــن ئامۆژگــــــاری بەسوودمـــــــان دەكــــــات و رێگایەكی راست و رەوانی بۆ دیاری كردووین, هەر لە چۆنێتی هەستان لەخەو, رەووشتەكانی خۆ پاكردنەوە و پاك وخاوێنی, چۆنێتی چوونەدەرەوە لە مــــــــــاڵا و چــــوون بــــــۆ مزگــــــەوت, رەووشتەكانی هەڵس وكەوت لەگەڵا خەڵكـــــیدا و لــــەكاتــــی كاركردنــــدا, ئەدەبی وەرگرتنی زانست و زانیاری, رەووشتەكــــانی خواردن و چۆنێتی و چەندێتی خــــۆراكی رۆژانـــەی مرۆڤ, تەنانەت چۆنێتی رۆیشتن بە رێگادا و چۆنێتی جــــــل وبەرگ لەبـەركردنیش, ئەمانـــــــــە و ســــــەدان ئامۆژگـــاری و رێنومایی تر كە هیچ بوارێكی ژیانی مرۆڤی نەهێڵاوەتەوە كە شێوازێكی راست و تەندروستییانەی بۆ دیاری نەكردبێت.
لـــە ڕاستیدا لێكۆڵینەوە لە هەموو ئــەو بوارانــە بــــە شێوازێـــــكی وورد و زانستییانە بە دەیان كەس و سەدان كتێبیش بە ئەنجــــام ناگات, بۆیــە من لێرەدا تەنها بە روون كردنەوەی چەند بوارێكــــی كــەم و چـــەند رەووشـــــت و هەڵس وكەوتێـــكی ئــــــەو پێغەمبـــەرە بەڕێـــــزە و لێكـــــدانەوەیان لــــــە رووی زانستی نوێ‌ی ئەمڕۆوە (بە تایبەتی راستییە پزیشكییەكان) سەرنجی خوێنەرانی ئازیز بۆ ئەم بابەتە گرنگە رادەكێشم, ئەمــــەش بۆ ئەوەیـــــە كــــە كەس بە نەزانی و چاولێكەری رەخنە لــــــە هــــــەڵس و كــــــەوتی بــــــــــەرزی موسوڵمانان و پێشەوا بەڕێزەكەیان نەگرێت, و بـــــە شێوەیەك كە گومانی تێدا نەمێنێت بۆیان روون ببێتەوە كە تەنانەت بچووكترین ووردەكارییەكی ژیـــــان كــــــە محمد (صلی الله علیه‌ وسلم ) شێوازێـــــكی تایبەتی بۆ دیاری كردبێت, بــــــــە تەواوەتی لەلایەن راستییە زانستی و پزیشكییەكانــــەوە پشتگیـــــری لـــــێ‌ دەكرێت و هەر ئەو شێواز و هەڵس و كەوتەیە كە زانایانی بوارە زانستییە جۆراوجۆرەكان لە رۆژگاری ئەمڕۆدا ئامۆژگاری خەڵكی پێ‌دەكەن.

ئامۆژگارییەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) سەبارەت بە بەكارهێنانی خۆراك وەك چارەسەر:

ئەگەر بڕوانینە ئامۆژگارییەكانی پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) سەبارەت بە خــۆراك و هەڵبــژاردنی خۆراكێـــكی دیاری كراو بۆ بەكارهێنانی لە كاتێك و لــــــە بارێكی تایبەتیدا شتی زۆر سەرسوڕهێنــــەر دەبینین, و بە روونی بۆمان دەردەكـــــەوێت كە پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) خۆراكی لـــــە ژیانی مرۆڤدا وەك شێوازێكی چارەسەر بــــۆ زۆرێك لـــــە نەخۆشی و ناڕەحەتییەكانی دیاری كردووە, ئەم بۆچوونە زانستی نوێ‌ی ئەمڕۆ بــــــە تــــەواوەتی پشتگیــــری لێ‌دەكات, تەنانەت ئێستا لــــــــە هەموو لایەكی جیهاندا ســــەدان ســــەنتەری تایبەتمەند هەیە بۆ لێكۆڵینەوە لە خواردنە هەمەڕنگ و جۆراوجۆرەكان و سوودەكانیان لە بواری پزیشكی و تەندروستی گشتیدا, ئەم سەنتەرانە كە زوربەی زۆریـــــان لـــە ووڵاتانی ناموسوڵماندان هەستاون بە چەندین دۆزینــــەوەی گــــــەورە و گرنــــگ كـــــە هەموویـــــان پشتگیــــــری تــــەواوی فەرمـــــــــــوودەكان و سوننەتەكـــــانی پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) دەكەن.
پێغەمبـــــــەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) لـــــــــە ژیــــــانی رۆژانەیدا چەند خواردنێك هەبووە كە بەردەوام بـــــووە لەسەریان و هەمیشە بەكاری هێناون, كــــــە لێــــرەدا باسی هەندێكیان دەكەین:
وەك لــــــە فەرمـــــــوودە راستـەكاندا هاتووە پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) هەموو بەیانییەك پاش كردنی نوێژی بەیانـــی عادەتــــی وابــــووە كــــە یـــەك كەوچـــــكی گـــــەورە هەنگویـــنی لەنـاو كووپێــــك ئـــــــاودا دەتــــــوانـــــــەوە و دەیخواردنــەوە, [كـان رسـول الله (عليه‌ السلام ) يشرَبُ العسـلَ المَمْزوجَ بِالماءِ البارِدِ على الرِّيْق]1, واتــــە: پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) بەیانیـــــان بـــــە سكــی بەتـــاڵا هەنگوینی تێكەڵاو بە ئاوی ساردی دەخواردەوە, ئەمــــە بریتی بـــــوو لــــە خۆراكی بەیانی پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام).

لێرەدا پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) دوو ماددەی سوودبەخشی گرنگی كۆكردووەتـــەوە, ئــــاو كـە ماددەیەكی زۆر سەرسوڕهێنەرە, زانایانی كیمیا بۆمان باس دەكەن كە گەردەكانی ئاو بە شێوەی زنجیرەیی ریز دەبن كە ئەم سیفەتە خاسییەتێكی زۆر گرنگ و سەرسوڕهێنەر دەدات بە ئاو, ئەویش ئەوەیە كە توێنەرەوەیەكی زۆر بەهێزە كـــــە زوربــــەی ماددەكــــــان تێیــــدا دەتوێنەوە,هەروەها هەر ماددەیەكیش كـــــە لـــــە ئـــــاودا دەتوێنرێتــەوە ئــەم زنجیرەیییەی گەردەكـــانی ئــــاو وای لێ‌دەكـــەن كــــە سیفاتــــەكانی مــــاددە تواوەكە بە تەواوەتی وەرگرێت, واتـــە ئاوەكە دەبێت بە ماددە تواوەكە بە هەموو سیفاتەكانییەوە, گرنگی ئەم سیفەتەی ئاو لە رۆژگاری ئەمڕۆدا دەركەوتووە, ئەویش لــــــە رێگەیەكی نوێ‌ی چارەسەردا كــــە بریتـــییە لـــە بەكارهێنـــانی ئـــاو وەك چارەســـەر و دەرمان بــــۆ نەخۆشی (العلاج بالما‌و Hydrotherapy), بــــە تایبـــەتی لــە نەخۆشییەكـانی ئێســــك و جومگـــە و رۆماتیزمدا, كاتێــــك ئاوەكـــە بڕێــــكی دیــــاری كـــــراو ووزەی پێ‌دەدرێـــــت دەتوانێت زۆر بە باشی ئەو ووزە و دەرمانـــە بــــۆ شوێنـــــە نەخۆشەكــــان بگەیەنێت و چـــــاك بوونەوە دروست بكات, ئەم چارەسەرە بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر لە قورئانی پیرۆزیشدا ئاماژەی پێدراوە ئەویش لـــــــە بــــاسی (ئەیوب) پێغەمبەر (علیه السلام) و تاقی كردنەوەكەیدا, كە ماوەی 18ساڵا بە نەخۆشییەكی نـــاڕەحەتەوە دەیناڵاند (كـــــە زانایان دەڵێن لەوانەیە جۆرێك بوو بێت لــــــە رۆماتیزمی جومگەیی (Rheumatoid Arthritis) كــــە لـــــە پێستیشدا هەوكردنی كێماوی دروست دەكات), خوای گەورە بۆمان باس دەكــــــات: [وَ اذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّـهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ, ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَـذَا مُغْتَسَلٌ بَـارِدٌ وَ شَرَابٌ]  ص41-42, واتــــە: باسی بەندەی خۆمان (ئەیوب) بكە, كاتێك لە پەروەردگار پاڕایەوە كـــــە من تووشی ناڕەحەتی و ئـــــازار بووم, خــــــوای گــــەورە وەڵامی دایەوە و نزای گیراكرد و پێ‌ی فەرموو: هەستە, بەپێ‌ی خۆت رابكە, ئەوە ئاوێكی ساردە بۆ خۆشتن و خواردنەوە, واتــــە بەهۆی خۆشتن و خواردنەوە لــــەو ئــــــاوە خــوای گەورە شیفـــــای بۆ نــــارد, ئەمــە جۆرێكە لە چارەسەر كە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا بۆ ئەو نەخۆشییانە بەكاردێت, و بە تاقیكردنـــەوە سەلمـــاوە لـــــە گــــەورە سەنتەرەكانی جیهاندا.
سەبـــارەت بـــە ماددەی دووەم كــە پێغەمبـــــەر (عليه‌ السلام ) بەیانیـــــان بەكــــاری دەهێنـــا كـــە هەنگوینــی سروشتییە, ســــوودە پزیشـــكی و تەندروستــی-یەكانی هەنگوین لای كەس شارراوە نییە, هەر بۆیە ئایەتەكانی قورئان و دەیــــان دەقی فەرموودە گرنگییەكی گەورەیــــان پێداوە, خوای پەروەردگار لـــــە قورئــــاندا دەربــــارەی هەنگـــوین دەفــەرموێت: [فِیـهِ شِفَـا‌ء لِلنَّاسِ] النحل69,واتە: هەنگوین شیفای تێدایە بـــــۆ خەڵكـــــی, پێغەمبـــــەر خۆیشــــی ئامۆژگــــاری ئیمانـــــداران دەكــات بـــە بەكارهێنانی هەنگوین وەك چارەسەر كــــــــە دەفـەرموێت: [عَڵیْكُم بِالشفا‌ءَین العَسَـلُ ۆ القُرأن] حدیث صحیح رواه ابن ماجە والحاكم و وافقه الذهبی, واتـــــە: ئێوە دوو چارەسەرەكە بەكار بهێنن كـــــە: قورئان و هەنگوینە.

زانستی پزیشكی و دەرمــــانسازی ئـــــەمڕۆ هەنگوینی سروشتییــــان بـــە یەكێك لـــــە ســـــوودمەندترین مــــاددە خــۆراكییــــەكان دانـــــاوە, دەیــــــــان توێژینەوە و تـــــاقیكردنەوەی لەسەر كراوە لە هەموو لایەكی جیهاندا, بە تایبەتی لـــــــــە تاقیگەكــــانی یەكێتی سۆڤێتــــی جــــاران و ووڵاتــــەكـــــــانی رۆژهەڵاتی ئەوروپــــــا كــــــە هیچ جۆرە باوەڕێكیان بــــە دین نەبووە!! شتێكی سەرسوڕهێنەرە كە دەبینین خەڵكانی بێباوەڕ و نــــاموسوڵمان هەستاون بەم توێژینەوانە كە راستی فەرموودەكانی قورئان و سوننەتی پیرۆز دەسەلمێنن, كـــــە ئەمــــە دەرخــــەر و سەلمێنـــــەری بەرزیـــی سەرچــــاوەی هەردووكیانە.
یەكێك لەو زانایانەی كە بۆ ماوەی زیاتر لە 20ساڵا هەستا بە توێژینەوە لەسەر هەنگویــــن و ئەنجامەكانی لــــــە گەورە گۆڤـــارە پزیشــكی و زانستـییە جیهانییەكــاندا بڵاوكردووەتـــەوە, كە دووایەمینیــــان لــــە ســـاڵی (2003)دا بوو, نــاوی (پیتەر مـوولان)ە و خەڵكی ووڵاتی (نیوزیلەند)ە, توێژینـەوەكانی ئەم زانایە زۆر وورد و بـــــاوەڕپێكراون و لـــــــە هەموو جیهاندا وەرگیراون, بە شێوەیـــــەك ئێستــــا لـــــە زانكۆكــــانی ئەمـــریكــــادا سیمینــــار و محـــاچــــرە پێشكەش دەكــــات لـــــەم بارەیەوە و پسپۆڕان بــــــە سەرسوڕمانەوە گوێ‌ی لێ‌دەگرن, ئـــەم زانایە موسوڵمان نییە و ئاگاشی لـــــــە دەقەكانی قورئان و فەرموودە نییە, بەڵام بــــــە كارەكانی خزمەتێــــكی گـــەورەی بـــــە قورئـــان و فەرمــــــــوودە گەیـــــاندووە و راستــییە بەرزەكانیانی زیاتر دەرخست.
لە مێژوودا چەندین كەسی ناسراو و بــــــە تەمەن هەبوون كــــە تاكە خاڵی هاوبـــــەش تێیــــاندا بریتـــی بــــووە لــە خواردنی هەنگـــوین رۆژانــــە, زانـــای بەناوبانـــگی بیركــــاری (فیســـاغۆرس) زیاتر لە (90ساڵ) ژیاوە, خواردنی رۆژانەی بریتی بوو لە نان و هەگوین, پزیشكی بەناوبانگ (ئەبوقراط) كە بـــە بـــــاوكی زانستی پزیشكی نــــاسراوە (108ساڵا) ژیاوە, كـە ئەمیش رۆژانــە هــــەنــگــــوینی دەخــــوارد, لـــــە یــــادی 100ساڵــــەی تەمـــەنـــیدا پزیشـــكی رۆمانی (یۆلیۆس رۆمیلیۆس) حاكمی ئـــــەو كـــاتەی رۆمانییەكان (یۆلیۆس قەیســــەر) لــێ‌ی پرســـی كــــە نهێــنـــی بــــەهێـــــــزی تــــوانـــــــای مێشـــــكی و لاشەیییەكەی تا ئەو تەمەنە گەورەیە چـــــییە؟ ئــەویـــــش وەڵامــــی دایــەوە: هەنگوین لـــە ناوەوە و زەیتی زەیتوون لـــــــە دەرەوە, واتـــە رۆژانە هەنگوینی دەخــــوارد و لـــــــەشیشی بـــــە زەیـــتی زەیتوون چەور دەكرد.
میكرۆب بەرگەی هەنگوین ناگرێت:

 

ئەمە ناونیشانی بابەتێك بوو كە لە گۆڤــــاری (Lancet Infect Dis)دا لــــە مانــــگی شوباتــی ســاڵی 2003دا بڵاوكــرایــــەوە, تێیـــــدا د. دیكســــــۆن (Dixon) كــاریگــــەریی زۆر بەهێـــزی هەنگوینی دەرخستووە لە لەناوبردنی زوربەی میكرۆبەكـــانی نەخۆشیدا و ئەم زانایە داوا دەكات كە هەنگوین لە چــارەســــەری هــــەمــــوو جۆرەكــــــــانی برینـــداری و سووتاویدا بەكاربهێنرێت, پرۆفیسـۆر (مولان)یش دەڵێت: (هەموو جۆرەكــــانی هــــەنگـــوین كاریگەرن بۆ لـــــەنــــاوبـــــردنی میكرۆبـــــەكـان, كــــــە هەندێكیان كـــــاریگەرییان بـەهێزترە, هەنگوین رێ‌ لە گەشەكردنی میكرۆب دەگرێت و ئــــەو میكرۆبــــانەش لەنــاو دەبـــات كــــە لــــە شوێـــنی برینـداریدا گەشە دەكەن).

هەنگوین فاكتەرێكی بەهێزی سارێژ بوونەوەی بریندارییە:

 

لەژێـــر ئـــەم ناونیشــانەدا گۆڤاری (British J. Of Nurs) لە مانــگی دیســـــەمبــــەری 2001دا بابـــەتێــــكی دكتۆر دیڤـــۆن (Devon)ی ئینگلیزی بڵاوكـــــردەوە كــــە تێیــــدا هـــاتـــــووە: (هۆكـارەكـــــانی راگەیـــــاندن سەرنــجی خەڵكییان بـــــۆ سوودەكانی هەنگوین راكێشاوە, گەیشتووەتە راددەیەك كە نەخۆشەكــــان لە بەریتانیــــا داوا لـــــە پزیشكەكانیان دەكەن كە هەنگوینیان بــــــۆ بـەكــــار بێنــــن لـــە چـــــارەســـەری برینەكـــــانیاندا), لـــــە توێژینەوەیەكی تــردا كـــە زۆر نـــوێ‌یــە و لــە گۆڤــــاری (Annual Plastic Surgery)دا لـــە مــــانــگی شوبــاتی ساڵی 2003دا بڵاوكرایــــەوە هـاتــــووە: 60نەخــۆشی هۆڵـــەندی تووش بـــوو بــــە برینداریی قــووڵی جــــۆراوجــــۆر, هـەنگویـــن بــــۆ برینەكانیان بەكارهێنرا وەك مەرهەمێك, هەنگوینەكە زۆر بـــــە ئاســــانی بەكـــار دەهات و هیچ جـــۆرە كاریگەریییەكی لاوەكی نـــــەبوو, سەرەنجـام بووە هۆی پاك كـــردنــــەوە و سارێـــژ كردنــــەوەی هەموو برینەكان.

هەنگوین و سووتاوی:

 

گـــۆڤــاری ســـووتاوی (Burns)ی جــــیــــهـــــــانی لـــــە ســــــاڵــــی 1996دا توێژینەوەیـــــەكی بڵاوكردەوە لــــەسەر بەكــــارهێنانی هـــەنگویـــن لــــە حاڵاتی سووتـــــاویدا: دوو گرووپ نەخۆشی تووشبوو بە سووتاوی جۆراوجۆر دیــــاری كـــران: هـــەر یەكـــەیان لـــە 50نەخۆش پێكهاتبوون, گرووپی یەكەم بە هەنگوین چارەسەر كران, گرووپی دووەم پارچە پەتاتەی كوڵاو دەخرایــــە ســــەر سووتاوییەكانیان (وەك ماددەیەكی سروشتی), لە كۆتاییدا بینرا كە 90%ی ئەو سووتاوییانەی بە هەنگوین چارەسەر كران لە ماوەی 7رۆژدا لە میكرۆب پاك بوونەوە و بە تەواوەتی سارێژ بوونەوە لە ماوەی 15رۆژدا بە رێژەی 100%, بەڵام گرووپی دووەم تەنها 50%یان چاك بوونەوە لە ماوەی 15رۆژدا.

هەنگوین دەوڵەمەندە بە ماددەكانی دژە ئۆكسان:

كـــــرداری ئـۆكـســــانـــدن كردارێــكی رووخێنــەرە لـــە لەشـــدا و مـــرۆڤ زووتــــر پیردەبێت ئەگەر كرداری ئۆكساندن چالاك بێت لە لەشیدا, هەنگوین ماددە فینۆلییە دژە ئۆكسانەكانی تێدایە (Phenolic Antioxidants) كە بەرگری لەش بەهێز دەكات لە بەرامبەرئەم كردارە تێكدەرەدا, لە توێژینەوەیەكی نوێ‌دا كە لە فەرەنسا كرا و لە گۆڤاری (J Nutr)دا لە ژمارەی مانگی نۆڤەمبەری 2002دا بڵاوكرایەوە, توێژینەوەكە لەسەر مشك كرا و بینییان بە پێدانی هەنگوین پێ‌یان رێژەی ماددە دژە ئۆكسانەكانی وەك: ئەلفا تۆكۆفیرۆڵا زیاد دەكات و كرداری ئۆكسان بە تایبەتی لە دڵیاندا كەم دەبوو, لەبەر ئــــەم كاریگـــەرەی هەنگوینــە كـــە دەبینرێت لە ووڵاتەكان و شارەكانی ناوەڕاستی ئاسیــا (وەك طه شقەند و سەمەرقەند) كــــە بەرێژەیــەكی زۆر هەنگوین رۆژانە بەكاردێنن, خەڵكــی ئەو ووڵاتانە لە تەمەنی 90ساڵیدا لــــە گەرمــەی گەنجیدان.
لە چەندین توێژینەوەی نوێ‌ی تر (لە ساڵەكانی 1985, 1991, 2001, 2002)دا كاریگەری گەورەی هەنگوین بە ئاشكرا دەركەوت لــە چارەسـەری چەندین نەخــۆشیدا وەك: هەوكردنی گـــەدە و ریخۆڵـــەكان و سكچــــوون, نەخـــۆشی تەنگـــە نەفــەسی (رەبـــو) و هەستیاری بۆرییەكانی هەناسەدان, هەروەهــا بـــۆ نەخۆشییەكانی چاو, نەخۆشــییەكـــــــانی پێســت و جـــوان راگرتنی پێست و دەیان بەكارهێنانی پزیشكیی و دەرمانسازیی تر2.
پـــاش بەكارهێنانی ئەم تێكەڵە پڕ سوود و پـــڕ ووزەیە (هەنگوین و ئــاو) وەك خـواردنی بەیانی, پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) پـــاڵی دەدایـــــەوە وەك پشــوویەكـی كــەم, ئیمــامی (بوخاری) بۆمــــان دەگێڕێتـــەوە لـــە (عائشـــە)ی خـــێزانی پێغەمبەرەوە (رەزای خــوای لێ‌بێت): [أَنَّ رَسُولَ اللهِ (s) كانَ إِذا صَلَّى رِكْعَتَي الفَجْرِ إِضْطَجَعَ على شِقِّهِ الأَيْمَن, واتە: هەر كاتێك پێغەمبەری خوا (علیه الصلاە و السلام) دوو ڕكاتی بەیــانی دەكـــرد لەســـەر لای راستی رادەكشا, لـــەم كــــاتەدا هەڵدەستا بــــە پەرستشە پشتگوێ‌ خراوەكە (العبادە المهجورە) كـــــە بریتییە لـــە بیركــردنەوە لـــە دەســــەڵاتی پــــەروەردگـــار (التــــفـــكــر) و یــــادكــردنی خــــوای گـــەورە (الـــــــذكـــــر), ئـــــەمـــــــــە وەك پشوویــەك بـــــۆ لــــەش و بـــۆ دەروونیـــشی چـونكـــە هیـــچ شتێك وەك یــادكردنی خوای گـــەورە ئـــارامی و كــامەرانی نــابەخشێــــت بــــە دەروونـــی مــرۆڤ: [أَڵا بِذِكْڕ اللّهِ تَطمَئِنُّ الْقُلُوبُ] الرعد28.
تــا كــــاتی چـێشتـەنگــاو پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) بــــــــــە كــــاروبــــــار و گـــــرفـــــتـــی موسوڵمانـــانەوە خەریك بووە, پاشان هەستاوە بــــە كردنی نوێژی سوننەتی چێشتەنگــــاو (الضحی), لــــەدوای ئەم نــــوێژە پێغــــەمبەر (علیه الصلاە والسلام) عـــــادەتێكی تــری بەســوودی هەبووە, ئــــەوەیـــــە وەك لــــــــە فـــــــــەرمــــــوودە (صحیح)ەكانـــدا هاتـــووە كە ئیمــامی (أبـــو داود) و (أبـــو نعیـــم لـە كــــتێــبی دلائل النبوە)دا هێناویانە: لەم كاتەدا هەمـــــوو بــــەیانییــەك حـــەوت دەنــــك خورمــای شلی لەنـــاو كـــووپێك شیردا تێكــــەڵاو دەكـــرد و دەیخـــــواردنـــەوە, هــەروەهــا لــــــە چەنـــدین فەرمــوودەی تریشدا پێشەوامان ئامۆژگاری هەموو موسوڵمانــــان دەكــــات بــــــەم كــارە و ســــوودەكـــانی بۆیـــان بـــاس دەكــات, لێرەشــدا دووبـــارە كــــۆكردنــەوەیەكی سەرسوڕهێنەری تر دەبینین لـــە نێوان دوو ماددەی زۆر بەسوودی تردا و موعجیزەیەكی درەوشاوەی ترمان لە سوننەتدا بۆ دەردەكەوێت, لە لایەكی تریشەوە هەر پێغەمبەر خۆی بە جیا لە فەرموودەی تریدا باسی سوودی ئـــــەم دوو مـــــاددەیـــەی بـــەجیــــا بـــۆ كردوویـــن, ســـەبـــارەت بـــە خورمـــا و ســـوودەكـــــانی: [عـــن سعـد بـــن أبی وقاص (رضى الله عنه) أن رسـول الله (صلی الله علیه‌ وسلم ) قال: [عـــن سعـد بـــن أبي وقاص (رضى الله عنه) أن رسـول الله (صلى الله على وسلم) قال: من اصْطَبَحَ كُلَّ يَـومٍ سَبْعَ تَمَرات مِن عَجْوَة لَم يَضُرَّهُ سُمٌّ وَ لا سِحْـرٌ ذلِكَ اليَوم]  رواه البخاری و مسلم, واتـــە: هــــــەر كەسێك كـــــە بەیــــانی كـــردەوە حەوت دەنك خورمــای (عجوە) واتە: خورمای نەرم و شل بخوات, ئەوا لـــەو رۆژەدا ژەهــر و كـــاری جادووگــەری (سیحر) زەرەری پێ‌ناگەیەنن.

پـــاك و بێگەردی بۆ پەروەردگـار و پێغەمبەرە بەڕێزەكەی كە بــــــە نووری پێغەمەرایەتی چـــەند شتێكی بــــاس كردووە كــــە ئەگەر كەسێك بە وەحی خــــودایی پشتگیری نــــەكرایە نەی دەتوانی لـــــەو رۆژگارە كۆنەدا هەواڵی وای بدایە, دەربــــارەی خورما زانایان چەنـــدین توێژینـــــەوەیان كــردووە, و چەندین سوودیــــان ئاشكرا كردووە, بینیویانە كە رێژەی شەكر لە خورمادا دەگاتە 70-80% كە بــــە پلەی یەكەم شەكری فرەكتۆز و گلوكــۆزی تێدایە, ووزەیەكی گەورە بـە لــەش دەبەخشن, و بــــە تایبـــەتی بــۆ مێشكی مرۆڤیش خۆراكی سەرەكییـــە, هەروەها خورما پرۆتین و چەندین ڤیتامینیشی تێدایە لەگەڵا كانزاكانی:صۆدیۆم,پۆتاسیۆم, كالیسیـــــۆم, ئـــــاســــن, مــــەنگـــەنیز و مسیش, ئەمــــانە و چەندین مــاددەی چالاكی تر كە تازە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا سوودەكان و گرنگییان لە رووی تەندروستییەوە دەردەكەوێت, كەواتە خورما خۆراكێكی كامڵە لە هەموو روویەكەوە بۆ مرۆڤ, نوێترین دۆزینـــــەوە لــــەم دوایییانـــەدا لــــە توێژینەوەیەكدا دەركەوت سەبارەت بە كاریگەریی خورما لە پاراستنی مرۆڤ لە ژەهراوی بوون, بینراوە لەكاتی ژەهراوی بووندا ئەنزیمەكانی جگەر رۆڵێكی سەرەكی دەبینن لە پاراستنی مرۆڤ و رزگار كردنی لەو ژەهرانە و سەرەنجام رێژەیان لـــــــە خوێندا بەرز دەبێتەوە و دانابەزێت تاوەكو ئەو ژەهرە لە لەش نەكرێتە دەرەوە, ئــــــــەم ئەنزیمــــانە ئەگــــەر رێژەكەیان بــــەو بەرزییە بمێنێتەوە زەرەر بــــــە خانەكــــانی لـــەشی مرۆڤ خــــۆیـشـی دەگــــەیـــەنن كـــــــە پـــێ‌ی دەووترێت ژەهراوی بوونی ناوخۆیی لـــەش (التسمم الداخلی), بینراوە كە خورمــــا چەندین مــــاددە و ئــــاوێتەی پەلدار و دەركــــەری تێدایە (مركبات مخلبیە Chelating Agents) كــە هەڵدەســـتــن بـــــە گـــرتنە خـــــــۆ و كۆ كردنەوەی ئەو ژەهر و مــــاددە زیان بەخشانە بە كردارێك كــــــە پێ‌ی دەووترێت گرتنە خۆ و زیان نەهێشتن (Chelation) كــــــە پاشـــــان ئەم ئاوێتانـــە ئــەو ژەهرانە لەگەڵا خۆیاندا دەبەن و لە كاریان دەخەن, سەرەنجام دوو ئاكامی دەبێت: یان ئەوەتا دەیان بەن و لــــەژێر پێستدا كۆیان دەكەنەوە كــــــە زیانی نامێنێت, یــــان لــــــــەرێ‌ی كۆئەندامی هــــەرس و میــــز لەگـــەڵا پاشەرۆكاندا لـــــە لــــــەش دەیان كەنە دەرەوە, كــــــەواتە خــــــورما یارمەتی جگەری مرۆڤ دەدات لــــە هەستان بە كردارێكی زۆر گرنگ كە بریتییە لە نەهێشتنی كاریگەریی و زیانەكانی ژەهرەكــــان (Detoxication), بــــــە تاقیكردنـــەوە و بـــــــەدوادا چـــــوونی حاڵەتەكان سەلماوە كـــــە بەكارهێنانی 7دەنك خورما رۆژانــــە بۆ ماوەی 1مانگ دەبێتە هۆی پاراستنی مرۆڤ لە ژەهراوی بوون بۆ ماوەی ساڵێك, كە تێیدا رێژەی ئەنزیمەكانی جگەر بە هیچ شێوەیەك لـــــە راددەی ئاسایی خۆیان بەرز نـــابنەوە, كەواتە بەكار هێنانی خورما دەبێتە چارەسەر كردنی ژەهراوی بوون و لەهەمان كاتیشدا پاراستنی مرۆڤ لە ژەهراوی بوونی دەرەكی و نـــــــاوخۆییش (فَهُۆ وِقاێەٌ ۆ عِلاج).
ئــــەم سیفەتە گرنگ و نــــاوازەیەی خـــــورما (كــــە ژەهراوی بوون بـــــە تەواوەتی چـــــارەسەر دەكــــــات) ئـــەو كەسانەی كـــــــە رۆژانـــــە دووچـــاری ژەهراوی بــوون دەبن دەتوانن سوودی لێ‌وەرگرن, بە تایبەتی ژەهراوی بوون بە كانزا قورسەكان وەك: (قوڕقوشم و كادمیۆم) كــە دەبنە هۆی ئاكامی زۆر خراپ بۆ سەر لـــــەش, بـــــە تایبـــەتی تووش بــــوون بــــــە شكست هێنـــانی گورچیلەكــان (الفشل الكلوی Renal Failure), ئەمەش لەو كەسانەی كە لــە كارگەكانی دروست كردنی پاتری, كیمیــــایی و پیترۆكیمیــــایی, دروست كــردنی چیمەنتۆ, چاپخانەكان, بۆیاخ چییەكــــان و هـــــەر كــــارێكی تر كـــە مامەڵەی تێدا دەكرێت بە كانزاكانەوە, رۆژانە ئەگەر 7دەنك خورما بەكاربێنن ئــــــەوا پێكهاتووەكـــــانی نـــــاو خــورما هەڵدەستن بەكرداریلابردنی ژەهرێتی (Detoxication) بۆ ئــــەو كانزایانە و پێكــــەوە لـــــەگــــــەڵا ئـــــەنزیمە دژە ژەهرەكانی نـــــاو جگــــەر زەرەریان بۆ لەش ناهێڵن.
لەلایەكی ترەوە خـــواردنی خورما مرۆڤ لـــــــە جـــــۆرێكی تر لـــــە ژەهــــر دەپارێزێت كە ژەهرێك و زەرەرێكی زیندووە كە ئەویش زیندەوەرە ووردە زیانبەخشەكانی نەخۆشین, چونكە بە تاقیكردنەوە سەلماوە كــــــە خــــــورما چەندین ماددەی تێدایە كە گەشە و دابەشبوونی میكرۆبەكان نایەڵێت, لە توێژینەوەیەكدا كــــە بـــە هــــاوبەشی لەنێوان وەزارەتی تەندروستی عێراق و رێكخراوی تەندروستی جیهانی (WHO)دا سازدرا.
تاقیكردنەوە لەسەر خورما كرا بۆ زانیــنی گونجــــاویی خــــــورمــــا وەك ناوەندێك بۆ گواستنەوەی میكرۆبی تووش كــەری نــــەخۆشــــیی كۆلێـــــرا (Cholera),بەسەرپەرشتی پسپۆڕی نێـــــودەوڵـــەتی رێكخــراوی (WHO) دكتۆر ئۆسكار فیڵزنفیڵد (كـە پسپۆڕە لە نەخۆشی كۆلێرادا).
هـــــەندێك جــــۆریان لـــە خـــــورمای ناوبازاڕ هێناو بــــــە میكرۆبی كۆلێرا پیسیان كرد بــــــەڕێژەی 100 بۆ 1000جار زیاتر لـــەوەی لە پیسایی نەخــــــۆشی (كۆلێـــرا)دا دەبینــــرێت, بینییان ئەم میكرۆبە كۆما شێوەیەی كۆلێـــــرا (Vibrio Cholera) لــــــە 3رۆژ زیـــــاتر نەیانتـــــــوانی لەســــــەر خورماكە بژین.
لێـــرەوە بۆیـــــان دەركـــــەوت كـــــە تەنـــــــانـــەت لـــە پیس بوونێكی زۆری خـــــورمـــــا بـــــــە میكـــرۆبی كۆلێرادا, خورمــــــاكە لــــــە مـــــاوەی 3رۆژدا لــەو میكرۆبە خۆی پاك دەكاتەوە, كەواتە خورما دژە میكرۆبیشە•.
لێرەدا كە دەڕوانینە رووداوێكی ژیـــــــانی پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) گرنگی ئەم كـــردارە نــــاوازەیــــە و ئامۆژگــــارییە بـــەنرخـــــــانــــەی پێغەمبــــەرمان بــــــــۆ دەردەكەوێت, ئەویش لـــــــە رووداوی ژەهراوی بوونی پێغەمبەردا بوو بە خواردنەكەی (خەیبەر) وەك ئیمامی (بوخاری) بۆمان دەگێڕێتەوە, پـــــاش ئـــــــەوەی مــــوســـوڵمـــــانـــــان قــــــەڵای (خەیبەر)یـــــان لــــە جوولـــەكە پیـــــلان گێڕەكـــــان پـــــاك كردەوە, ئافرەتێكی جوولەكـــــەی خەڵـــكی ئـــــــــەو شــــارە پێغەمبەری دەعوەت كرد و خواردنی بۆ دروست كرد و بەدیاری بۆی نارد.
ئەوە بوو پێغەمبەریش (علیه الصلاە و السلام) لــــــە رەووشت بەرزیی خۆیدا دەعوەتەكــــــە و خــــــواردنەكەی رەت نەكردەوە, و لەگــــــــەڵا كۆمەڵێك لــــە هاوەڵانیدا لــــە خواردنەكەیان خوارد, ئەم ئافرەتە لە تۆڵەی كوژرانی كەس وكاری لە جەنگی خەیبەردا ژەهرێكی كوشندەی كرد بــــــەو بزنەوە كە بۆ پێغەمبەر و هاوەڵەكــــانی برژاند بوو, كاتێك پێغەمبەر و هاوەڵانی كەمێكیان لە گۆشتەكــــەی خوارد, خــوای گەورە وەك موعجیزەیەك بۆ پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) شــانی بزنەكەی خستە دواندن و بــــە پێغەمبەری ووت كـــــە ژەهری پێوە كراوە ئیتر وازیان لێ‌هێنا, ژەهرەكــــــە زەرەری بــــــــە پێغـــــەمبەر نەگەیاند, كــــــە یەكێك لـــــــەو شتانـەی (بێجگە لە پاراستنی خودایی) كــــــە نەیهێڵا زەرەری پێ‌بگەیەنێت ئەوەبوو كـــــە ئــــەو بەیانییە 7دەنك خورمای شــــلی خــــــــواردبـــوو, هەروەهـــا لــــەم رووداوەدا سوننـــەتێـــــكی بـــــــەرز و كردارێــــكی زۆر ســــــوودبەخشی تری پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) دەبینین, كە وەك زانایانی (سیرە) بۆمان باس دەكــــەن پێغەمبـــەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) دوای ئــــەم رووداوە كــــەڵە شاخی گرت: [إِحْتَجَمَ رسولُ اللهِ (صلی الله علیه‌ وسلم ) علی الكاهِلِ, ۆأَمَـرَ مَنْ أَكَـڵ مِنْها فَاحْتَجَمَ] رواه البخاری, هەروەها فەرمانی بەو هاوەڵانەش كرد كــــــە لــــە بزنەكەیان خواردبوو كــــــە كەڵەشاخ بكەن, كرداری كــــەڵەشاخ (الحِجامَە) بریتییە لە گرتنی خوێن لە پێستەوە بە شێوازێك و تەكنیكێكی تایبەت كە چەندین سوودی پزیشكی و تەندروستی گەورەی هەیە وەك لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا دەركەوتووە, یەكێك لـــــەو سوودانە بریتییە لە دەركردنی ئەو ژەهرە كەڵەكەبووانەی ژێر پێستی مرۆڤ, كە وەك باسمان كرد خورماكــــە رۆڵێـــكی ســــەرەكی دەبینێت لـــە دوورخستنــــەوەی ئــــەو ژەهرانە بۆ ژێر پێست, و بە كەڵەشاخ گرتنیش مرۆڤ لــــەو ژەهــــرانە رزگاری دەبێت, بەڕاستی پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) پێشـــــەوا بـــووە لـــــــە هـــەموو كردارەكانیدا و سوننەتەكانی پڕن لە سوود و حیكمەت.
توێژینەوەكان لــــەســـەر ســــــوودی خورما بۆ پاراستنی مرۆڤ لە ژەهراوی بوون لـــــــــە چەندین شوێنی جیهاندا ئەنجام دراوە, لـــەوانە توێژینەوەكانی زانكۆی (الملك عبدالعزیز) لە ووڵاتی (سعودیە) و زانكــــۆی (قــاهیــرە) لـــە میصر, شتێكی سەرنج راكێشە كـــە دەبینین هەندێك لـــــە توێژینەوەكـــان لەســـــەر خورمــــا لـــــەلایـــەن كۆمەڵەی (Telepathy)ی بــــەریتـــــــانییــــەوە ئەنجــــام دراون, كــــە كۆمەڵـــــەیـــــەكی تایبەتن بە دیاردەی بیستن و بینین و ئاخاوتن لە دوورەوە (التخاطر عن بعد Telepathy), یــــــــــان دیـــــــــاردەی كرانەوەی بینیــن و بیستـــن (الإجــلا‌ء الســمــعی و البصــری), كــە بە ووتەی خۆیــــان مەبەستیـــان ئــــەوەیە بگەنە ئاستێك كە بتوانن لە دووری دەیان و ســـــەدان كیلۆمەترەوە بچنە دەرونی كــــــەســـــانی تــرەوە و بــیــــان دوێـنــن, یـــان بـتــوانـن لــــە دوورەوە رووداو و دیاردەكــــان ببینن, ئــەم كۆمەڵەیە لــە دەیان زانای ناسراوی بەریتانیا پێك هاتوون و بڵاوكراوەیەكی دەورییان هەیە بەنــــاوی (Telepathy) كـــە لـە بەریتــــانیا دەردەچێت, لەسـەر تۆڕی ئینتەرنێتیش سایتێكیان هەیە كە تا ئێستا زیــــاتر لــــــە 120توێژینەوەیــان تێیدا بـــڵاوكـــردووەتـــەوە, یەكێــك لەو توێژینەوانە كـــەسێكی جوولەكە پێ‌ی هەستاوە بەنــاوی (گۆڵدمان) ئەویش لەسەر سوودەكانی بەردەوام بوون لــــــەســەر خــــواردنی 7دەنك خورمــای نـــــەرم, كـە گەیشتووەتە هەمان ئەو ئەنجامانەی باسمـــان كرد دەربارەی پاراستنی مرۆڤ لە ژەهراویبوون,ئەمە شایەتی كەسانێكی نــــــاموسوڵمانـــــــە لەســـــەر راسـتیفەرموودەكانی پێغەمبــەر (علیه الصلاە والسلام).
پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) لـــە چەندین فـــەرموودەی تریشیدا دووبـارە تەئكیدی كردووەتە ســەر ئەم ســــوودە گرنگەی خورما: [عن أبی سعیــد الخــــدری (رضى الله عنه) عن النبی (صلی الله علیه‌ وسلم ): العَجْۆەُ مِنَ الجَنَّە ۆ هێ شِفا‌ءّ مِّنَ السُّم] حدیــث حسن رواه النَّسائی وابن ماجە, واتــــە: خـــورمــای شل یـــــان نـــەرم لـــــە بەهەشتەوەیە و شیفای تێدایە بــــۆ ژەهـــراوی بـــوون, بـــــــە شێوەیـــــەكی تـــایبەت پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) بـــــــاسی خـــورمـــای شـــاری (مەدینە)ی پیرۆزی كردووە: [عــــن عــــائـــشــــة (رضِيَ الله عَنْها) أن رســــــول الله (صلی الله عليه وسلم) قـــال: إنَّ في عَجْوَةِ العالِيَةِ شِفاء, وَ إِنَّها تِرياق رواه مـسـلـم و أحمد, واتــــە: لـــــە خــــورمــــای شـــاری مەدینــەدا شیفـــــا هـــەیە و چارەسەری تەواوی تێدایە.
سەبـــــارەت بــــــە بـــــەشی دووەمی فەرمــــوودەكەی ســەرەوە كــــە بــــاسی سوودێكی تـــری خــورمــا دەكات كـــە ئەویش بریتییە لە پاراستنی مرۆڤ لە سیحر و جـــادووگەری, وەك ئاشكرایە سیحـــر شتێــــكی هەســــت پێكـــراو (ملموس) نییە لــــە ژیانی رۆژانەدا و گۆراِنكاری راستەقینە دروست ناكات, بەڵكو تەنها چــــاوبەستێكە و تێكدانی بینینی كەسی بـــەرامبەرە, وەك خوای گــــەورە لـــــــە بــــــاسی ســاحیــــرەكانی فیرعـــەوندا دەفەرمـــوێت: [فَلَمَّا أَلْقَوْاْ سَحَرُواْ أَعْيُـنَ النَّـاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جَاءوا بِسِحْرٍ عَظِيمٍ] اڵاعراف116, واتــە: ئەو ساحیرانە لـــــــە بەرامبەركێ‌یاندا لـــــەگــــەل (مــووســـــا) پێغـــەمبــــــەردا جادوویەكیان لەچاوی خەڵكی كرد كە بووە هۆی ترساندنی خەڵكی و بــــە ڕاســــتی چـــاوبــەستێــــكی گــەورەیان ئەنجامدا, كــــەواتە سیحــــر تــــەنهـــا خــەیاڵاتێكە و بــــەس: [فَإِذَا حِبَالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْـهِ مِـن سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تَسْعَى] طه66.
دەربارەی ئەم بابەتە جارێكی تر دەگەڕێینـــــەوە بـــــۆ توێژینەوەكــــانی كۆمەڵەی (Telepathy)ی بەریتانی(3) كە وەك باسمان كرد توێژینەوەكانیان زیاتر لە لایەنە رۆحییەكاندایە.
بــە تایبەتی مرۆڤ چۆن بتوانێت لـە دوورەوە بچێتــــە دەروونی خــــەڵكانی ترەوە وكاریان تێ‌بكات, ئەم كۆمەڵەیە لــە درێژەی توێژینەوەكانیاندا لەسەر خــــورما بۆیان دەركەوت كـــە ئەنجامی هەرس كـــــــردنی خورمــــا لـــــە لـەشدا ماددەیەك دروست دەكــــات كــــە لــــە ئامێـــری دۆزینـــەوەی شەبەنگەكــــاندا رەنگێكی شین دەدات , ئەم كردارەیان لــــە دەرەوەی لــــەش ئەنجــامدا كاتێك 7دەنك خورمایان هێنا و لــــــە لوولەی تاقیكردنــــەوەدا كـــرداری هــــەرس كردنیان بەسەردا هێنــــا و بینییان كە دەرەنجامـــــەكەی ماددەیـــــەكی شین دەبێت, ئەم دەرەنجامە شینەی هەرس كردنی خـــورما لەنــاو لــەشدا هەموو لەش رەنگ دەكات بــــــە شەبەنگێكی شین و هالەیەكی شین (هالە زرقا‌ء) بەدەوری لەشدا دروســـت دەكــات, و بینییــــان بــــۆ مــــاوەی زیــــاتر لــــە 12كاتژمێر (سەعات) دەمێنێتەوە, بــە تاقیكردنەوەی زانستی سەلماوە كە ئەو چاوەی جادوو و سیحر دەكات دەتوانێت هەموو رەنگێك بمژێت تەنها رەنگی شین نەبێت, و ڕەنگی شین دەبێتە هۆی بەتاڵا كردنەوەی سیحر و توانای جادووگەریی, كەواتە چاوی حەســـوود و جــــادووگەر ناتوانێت رەنگی شین ببڕێت, هەر بۆیە لێرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە خورما مرۆڤ لـــــە سیحــــر و جـــــادووش دەپارێزێت بەهۆی ئەو رەنگە شینەی لە لەشدا دروستی دەكات, لێرەدا با بزانین كە ئەو باوەڕەی كە لەلای هەندێك كەس هەیە كە بەكارهێنانی موور و شتی شین دەبێتە هۆی دوورخستنەوە و پاراستنی مرۆڤ لە چاوپیسی و حەســــوودیی, ئـــەمە شتێكی نــــادروستە و موســــوڵمان دەبێت لێ‌ی دووركەوێتەوە چونكە زەرەری هەیە بۆ بیروباوەڕی, خوا و پێغەمبەری خوداش بە (تمائم) ناویان بردووە و فەرمانیان بە موسوڵمانان كردووە كە لێ‌ی دوور بكەونەوە, لە فەرمــــوودەی پێغەمبەردا (علیه الصلاە والسلام) هاتووە: [إِنَّ الرُّقَى وَ التَّمائِمَ وَ التِّوَلَةَ شِرْكٌ]  حدیث صحیح رواه أحمد وأبو داود وابن ماجە, واتە: نوشتەی ناشەرعی و مــــورووی شیـــن و نوشتـــەی خۆ خۆشەویست كردن هەموویان شیرك و هاوەڵا دانانە بۆ خوای گەورە, كەواتە دەبێت موسوڵمان ئاگادار بێت و تەنها ئەو رێگە دروستانە بگرێتە بەر بۆ خۆپاراستن كە خوا و پێغەمبەرەكەی بۆیان دیاری كردووە و هەر ئەوانیش سوودی تەواوەتییان تێدایە.

شير

سەبارەت بە ماددەی دووەم كە پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) لـــــە چێشتەنگاودا لەگەڵ خورمادا تێكەڵی دەكردن و دەیخواردن كە بریتییە لە شیری ئاژەڵ, سوودەكانی لای كەس شارراوە نییە و پێغەمبەریش لە چەندین فەرمــــوودەی تــــردا هـــانی موسوڵمانانی داوە كە شیری ئاژەڵی بخۆنەوە و بەردەوام بەكاری بێنن, سەبارەت بە شیری مانگا دەفەرموێت: [إِنَّ الله (عزَّوجل) لم يَضَع داءً إلاّ وَضَعَ لَهُ شِفاء, فَعَليكم بِأَلْبانِ البَقَرِ فَإِنَها تَرِمُ مِنْ كُلِّ الشَّجَر] رواه أحمد و النسائی و البغوی, واتــــە: خـــوای گــــەورە هیـــچ دەردێكی دانەناوە ئیللا بێ‌گومان چارەســـــــەریشی بــــۆ دانــاوە, ئێوەش شیری مانگا بەكاربێنن چونكە ئەو لە هەموو دارێك دەخوات, مەبەستی پێغەمبەر (علیه الصلاە والسلام) ئەوەیە كە ئەو مانگایە كە لە هەموو دارێك دەخوات دوایی پوختەی هەموو ئەو دارانەت بۆ دەكات بە شیر, كە تۆش شیرەكە بخۆیتەوە سوود وەردەگریت لـــە پێكهاتەكـــانی هەمــوو ئـــەو دار و رووەكــــانەی كە مانگاكە لێ‌یخواردووە, هەروەها چەندین فەرموودەی تر هەیە كە باسی شیری ووشتر, شیری مەڕ, شیری بزن و سوودەكانیان دەكات و تەنانەت هانی موسوڵمانان دەدات كە بــــــە دیـــــاری بینێــــرن بـــــۆ بـــــرا موسوڵمانەكانی تریان, بەهۆی ئەم ئامۆژگارییانەی پێغەمبەر (صلی الله علیه‌ وسلم ) شیر خواردنەوەی سەرەكی بووە لە ووڵاتی موسوڵماناندا و لە دەیان فەرموودەدا هاتووە كە هەر كاتێك پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام) دەچووە ماڵان شیریان بۆ دەهێنا و ئەویش لێ‌ی دەخواردەوە و دەیدا بە هاوەڵەكانیشی بۆ ئەوەی بیخۆنەوە و دوعای بەرەكەتی بۆ ئەو ماڵە دەكرد.
شیری وەرگیراو لە ئاژەڵ لە رووی بایۆلۆجییەوە كامڵترین خۆراكە بۆ مرۆڤ, هیچ خۆراكێكی تر ناتوانرێت بەراورد بكرێت لەگەڵا شیردا لە رووی بەهــــــا خـــــۆراكــییە بــەرزەكــــەیەوە, لەبەرئەوەی هەموو ماددە خۆراكییە پێویستەكانی بۆ لەشی مرۆڤ تێدایە, و بۆ هەموو تەمەنێك پێویستە, چ لە منداڵــــیدا یــــان كــــاتی گەنجێتی و هەروەها بۆ بەتەمەندا چووانیش, شیر پێك دێت لە: پرۆتینەكان, ترشەڵۆكە چــــەورییەكـان, ماددەی شیــرینی و كاربۆهیـــدرات (بە تایبەتی شەكری شیــــر یـــان لاكتۆز), ئــــاو, كانزاكــان: كــــالیسیــۆم (كــــە شیــــر ســەرەكیترین سەرچاوەیئەم كانزایەیە), پۆتاسیۆم, صۆدیۆم ودەیان كانزای جۆراوجۆری تر, ڤیتامینەكانی: (K, E, D, C, B2, B1, A), ئەنزیمی یارمەتیدەری هەرس كردن و…. هتد(٤).
كەواتە ئاشكرایە كە شیر هەموو ماددە گرنگەكانی بۆ لەشی مرۆڤ تێدایـــــــە, لێــــــــرەدا پێـــــم خۆشــــــــــە فەرموودەیەكی پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام) بهێنینــــــەوە كــــە ئاماژەی بــەم راستـــییـــە داوە: [عـــن ابــن عبـــاس (رَضِيَ الله عنهما) قال: قال رسول الله (صلی الله عليه‌ وسلم): ليس يَجْزِيءُ مَكانَ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ إِلاّ اللَّبَن]رواه أحمد و أبو داود وابن ماجە و الترمذی وقال: حدیث حسن, وفی روایە: [ما اَعْلَمُ شَراباً يَجْزِيءُ عَنِ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ غَيْرَ اللَّبَن], واتە: هیچ خواردنێك نییە یان هیچ خواردنێك نازانم كە جێ‌ی خواردن و خواردنەوە بگرێتـــەوە بـــە تەواوەتی غــــەیری شیــــر نەبێــــت, بـــەڕاســـتی ئامــــاژەیــــــەكی سـەرسـوڕهـێـنـــەرە و زانستی ئەمڕۆش هەمان ووتەی هەیە.

لێــــرەدا بــە ئاشكرا پێغەمبەر (علیه الصلاە و السلام) ئاماژەی داوە بە بەهای بەرزی خۆراكیی شیر لە كاتێكدا كە هیچ كەسێكی تر پێكهاتەی شیر و ئەو ماددانەی كە تێیدایە نەدەزانی, باشە كێ‌ پێغەمبەری لەم راستییانە ئاگادار كرد لە رۆژگارێكدا كە مەحاڵا بووە مرۆڤ بگاتە ئەو راستییانەی ئەمڕۆ ئێمە دەیزانین, ئەویش پاش گەشتێكی دوور ودرێژ لە توێژینەوە و تاقیكردنەوە, تەنها دەتوانین بڵێین كە ئەمە نیگای دروستكەری مرۆڤ و بوونەوەرە بۆ پێغەمبەرەكەی, كە ئاگاداری خودایی دەوری پێغەمبەرە ئازیزەكەی و شوێنكەوتووانی داوە ئەگــــەر شوێــــن شەریعەتــــەكەی و ئامۆژگارییەكانی بكـــــەون كـــــــە وەك دەبینین خێری دونیایی و بەهێزی لاشــە و عەقڵیشیــــانی تێـــــدایە و لـــــە دوارۆژیشـــدا بەهۆیــــەوە سەرفــــراز و سەركەوتوو دەبن.
لەگەڵا ئەمانەی كە باسمان كرد شیر پارێزگاریشی تێدایە بۆ مرۆڤ لە چەندین نەخۆشی: لە توێژینەوەیەكدا كە لە زانكۆی (كالیفۆرنیا) لە ئەمریكا كرا, ئەنجامی توێژینەوەكە پزیشكی سەرپەرشتیار ئامۆژگاری خەڵكی دەكات بە خواردنەوەی 2-3كووپ لە شیری كــــەم چــــەوری رۆژانــــە بــــە مەبەستی پاراستنیان لە شێرپەنجەی قۆڵۆن (سرطـان القولـــون), كــــە ئـــەم كاریگەرییەی شیــــر دەگەڕێتەوە بـــۆ بوونی كالیسیۆم و ڤیتامین (D) تێیدا بە بڕێكی زۆر, لە ئوستورالیاش توێژینەوەیەكی تــــر كـــرا لــــە ســـاڵی (1987) كە تێیدا گەیشتنە هەمان ئەنجام كە شیر مرۆڤ دەپارێزێت لە تووشبوون بە شێرپەنجەی (قۆڵۆن و رێكە), لە یابانیش توێژینەوەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە خواردنەوەی شیــــر رۆژانــــە تــــووش بــــوون بــــــە شێرپەنجەی گەدە (سرطان المعدە) كەم دەكاتەوە, لەناو خەڵكیدا وا باوە كە خواردنەوەی شیر دەبێتـــە هـــــۆی كەمكــــردنەوەی ئــــازاری هەوكـــردنی گەدە (قورحەی گەدە), زانایــــان لــــە زانكـــــۆی (نیویــــۆرك) گەیشتنـــە ئــەو ئەنجـــــامەی كــــــە شیـــــر مــــــاددەی (پرۆستاگلاندینProstaglandin)ی تێدایە كە مرۆڤ لە تووش بوون بە قورحە دەپارێزێت, لێرەوە گەیشتنە ئەو راستییەی كە شیر مرۆڤ لە تووشبوون بە قورحە دەپارێزێت نەك چاكی بكاتەوە, ئەمـــــەی باسكــــرا ئاشكرا كردنی هەندێك بوو لە نهێنی سوودە گەورەكانی شیری ئاژەڵی كە وای لێ‌دەكات كە یەكێك بێت لە كامڵترین و تەندروست ترین خۆراك بۆ ژیانی رۆژانەی مرۆڤ.