ئیعجازی ناوەندبوونی مەككەی پیرۆز لە وشكانی گۆی زەوی
ئیعجازی ناوەندبوونی مەككەی پیرۆز لە وشكانی گۆی زەوی
نوسينی: دكتۆر يه‌حيا وه‌زيری ..دكتۆرا له هه‌نده‌سه‌ی مه‌ده‌نی
وه‌رگێڕانی: ئەندازیار شاهۆ غەفور
Shaho972@yahoo.com
پێشەكی
لەو كاتەی كە د. حسین كمال الدین (رەحمەتی خوای لێ بێت) ئاماژەی بەوەدا كە (مەككەی پیرۆز) سەنتەری وشكانی گۆی زەوییە كە پێشتر لە گۆڤاری هەیڤ ژمارە (6) ساڵی 2005 دا بڵاومان كردەوە، لێكۆڵەرەوان بون بە دوو بەشەوە، بەشێكیان پێشگیرییان كرد، وەبەشەكەی تریان دژایەتییان كرد، ئەویش لەبەر ئەوەی بەپێوەرێكی زانستیانەی ورد نەسەلمێنرابوو، لەبەر ئەوە هەندێك لە زانایانی موسڵمانی سەردەمی نوێ هەوڵیاندا بۆ پشت ڕاست كردنەوەی ئەم زانستە، چەند لێكۆڵینەوەیەكیان ئەنجام دا، لەناویاندا(د. مسلم شلتوت) بوو ئەویش لەڕێگەی بەكارهێنانی پرۆگرامێكی كۆمپیتەری بۆ سەلماندنی ناوەند بونی مەككەی پیرۆز لە وشكانی گۆی زەوی. سەرەڕای ئەو هەوڵەی بەڕێزیان هێشتا زۆرێك ڕەخنەی توند لەسەر ئەم بیرۆكەیە هەیە، بەهۆی نەبونی پێوەرێكی زانستی زۆر ورد لەسەر ڕاستی دوری نێوان مەككەی پیرۆز لەگەڵ سنوری وشكانی زەویدا بەبەكارهێنانی پێوەرێكی زانستی دروست كە ناوەندە زانستەكان لەسەری كۆك بن لەیەك كاتدا، بۆیە لەچەند ساڵی ڕابردودا دەست بە ئەنجام دانی لێكۆڵینەوەی زانستی بەردەوام كراوە بۆسەڵماندنی ئەم ڕاستیە، بەهۆی چەند پێوەرێك وردەوە وە دیاری كردنی دوری ڕاستەقینەی نێوان مەككەی پیرۆز و چەند خاڵێكی دیاری كراو لە سنوری كیشوەرەكانی جیهانی كۆن(ئاسیا، ئەفریقاو ئەوروپا) وە جیهانی نوێ(ئەمریكای باكور، ئەمریكای باشور، ئوسترالیاو كیشوەری بەستەڵەكی باشور)، بەڵام پێویستە پێش دەرخستنی ئەو ئەنجامانە كە پێ‌ی گەیشتون ئاماژە بە بیروبۆچونی زانایانی موسڵمانی كۆن لە بوارەكانی(زمان، تەفسیرو جوگرافیا) بكەین لەگەڵ ئاماژەدان بە ئایەتانەی قورئانی پیرۆز كە ئەم ڕاستیە دەسەلمێنن.
یەكەم: ناوەند بونی مەككەی پیرۆز لە وشكانی گۆی زەوی لەلایەن زانایانی(زمان و تەفیسرو جوگرافیا) چەند زانایەكی پێشوی زمانەوانی هۆكاری ناونانی مەككەی پیرۆز بەم ناوە ئەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی كە مەككەی پیرۆز ناوەڕاستی زەوییە وەك زوبێدی لە كتێبی(تاج العروس)دا دەڵێت: (إن مكە ) واتە وشەی مەككە لە (المكاكە)ەوە هاتوە واتە ناواخنی مۆخی ئێسك بۆیە بەم ناوەشەوە ناونراوە كە ناوەڕاستی ناوخنی دنیایە.
وە لەبابەتێكی تردا ئەوەشی ڕون كردۆتەوە كە ناوی مەككەی پیرۆز بە(أم القری) هاتوە ئەمیش ڕێزێكی زیاتر بوە بەم شوێنە كەلەو سەردەمەدا بەناوەڕاستی گۆی زەوییان زانیوە!
وە هەروەها(یاقوت الحموی) خاوەنی كتێبی(معجم البلدان) دەڵێت: (خوای گەورە یەكەم شوێنێك كە دروستی كرد لە زەویدا شوینی كەعبەی پیرۆز بو پاشان زەوی فراوان كرد بە دەوروبەریدا كە بەمەش كەعبەی پیرۆز بویە تاوكی زەوی‌و ناوەڕاستی دونیا، وە(أم القری) سەرەتاكەی كەعبەیە، وە دەوری كەعبە مەككەیە، دەوری مەككەش حەرەم، دەوری حەرەمیش دونیایە.
وە زانایانی تەفسیری قورئانی پیرۆز لە كۆندا ئاماژەیان بە گرنگی شاری مەككە داوە، لەچاو هەموو شارەكانی تردا بەوەی كە مەككە دەكەوێتە ناوەڕاستی دونیاوە.
(قورتوبی) لە تەفسیری(وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا(١٤٣)) البقرە دەڵێت: هەروەك چۆن مەككە ناوەڕاستی زەوییە ئێوەش نەتەوەیەكی ناوەندن لە نێوان پێغەمبەران‌و نەتەوەكانی تردا.
وە(ئیبن عەتیە) لە تەفسیرەكەیدا دەڵێت: ناونانی مەككە بە(أم القری) لە وچوار ڕووەوەیە: یەكەم سەرتای دارشتنی ئاین‌و شەرعە، دووەمیان زەوی لە مەككەوە فراوان بوە، سێهەمیان ناوەڕاستی زەوییە، چوارەمیان قیبلەیە بۆ دێكانی تری دەوروبەری‌و دایكی هەموو دێكانە.
هەروەها(ابوحیان) لە تەفسیری (وَهَـٰذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَىٰ وَمَنْ حَوْلَهَا ۚ وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ ۖ وَهُمْ عَلَىٰ صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ ﴿٩٢﴾)اڵانعام سەرەڕای ئاماژەدان بەسێ خاڵی سەرەوە دەڵێت: (مەككە قیلەبەو شوێنی حەج كردنەو یەكەم خانوە كە مرۆڤایەتی دروستی كردوە لە گۆی زەویدا.
هەروەها(النسیفی) لە تەفسیریدا دەڵێت: (ناونانی مەككە بە(أم القری) ئەوەیە كە مەككە ناوكی زەویەو قیبلەی هەموو لادێكانی دەوروبەریەتی‌و گرنگترینیانەو خەڵكی ڕوی تێدەكەن)
ئەمەی سەرەوە تێگەیشتنی هەندێك لە زانایانی زمانەوانی‌و تەفسیرمان بۆ ڕون دەكاتەوە كە مەككەی پیرۆز ناوەڕاستی زەویە، سەرچاوەی ئەم تێگەیشتنەشیان یان لەواتا ومانەوانیەكەی مەككەوەیە یان لە وەسفی قورئانی پیرۆزدا كە بە(أم القری) ناوی بردوە یان لە تەفسیری ئەو ئایەتە پیرۆزانەی كە لە سورەتی(البقرە، اڵانعام، الشوری)دا هاتوە.
هەروەها مەككەی پیرۆز گرنگیەكی تەواوی پێدرا لەلایەن زانایانی موسڵمان لە بوارەكانی لێكۆڵینەوەو گەردونناسی‌و زەوی ناسییەوە، ئەمیش لەبەرئەوەی ئەو شوێنە خوای گەورە فەرمانی پێكردوین ڕوی تێبكەین لە كاتی نوێژەكانماندا.
وەك لەم ئایەتە پیرۆزەدا ئاماژەی پێكراوە:
(وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿١٥٠﴾) البقرە
هەروەها فەرمانی حەج كردنی پێكردوین بۆ ئەم شوێنە پیرۆزە كە بەتەواوكاری ئاینی پیرۆزی ئیسلام دا ئەنرێت، وەك خوای گەورە دەفەرموێت:
(فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗوَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ ﴿٩٧﴾)ال عمران
لەبەر ئەم هۆیانە موسڵمانان گرنگیەكی زۆریان دابە دیاری كردنی ئاڕاستەی ڕاستی ماڵی خودا كە كەعەبەیەو قیبلەی موسڵمانانە لە ڕۆژهەڵات تا ڕۆژئاوای زەوی.
هەروەها گرنگییان دابە كێشانی ئاڕستەی ئەو ڕێگایانەی كەبەرەو مەككە دەچن بۆ خزمەتی ئیسلام‌و ئاسانكاری موسڵمانان، هەروەك زانای زەوی ناس(الجیهانی) لە سەردەمی چوارەمی كۆچیدا ژیاوەو وێنەی گۆی زەوی كێشاوەو شوێنی مەككەی پیرۆز لەسەر دیاری كردو هەستا بە دازاندنی جێكەوتەی ئەو بازنەیەی كە كێشا بوی وە هەموو خاڵەكانی ئەو جێكەوتەیە لە شوێَنی كەعبەی پیرۆز بەیەك گەیشتن، كە بەمەش شێوەی ناوەڕاستی وشكانی زەوی نیشان دا.
وە لەسەدەمی دەیەمی كۆچیدا زانای موسڵمانی زەوی ناس(الصفاقسی)(958ك، 1551ز) هەستا بە برەودان بە لێكۆڵینەوە جوگرافیەكان ئەویش بەوێنەكێشانی گۆی زەوی، ئامانجی ئەم لێكۆڵینەوەیەش دیاری كردنی قیبلە بوو بۆ موسڵمانان كە گەیشتبونە ئەوپەڕی چین‌و ئەوروپا، ئەمیش دوبارە گەیشتە ئەو ڕاستیەی كە مەككەی پیرۆز سەنتەری گۆی زەوییە،، دوای كێشانی ئەو نەخشەیەی كە پەیوەندی مەككەی پیرۆز بە جیهانی ئیسلامیەوە دەنوێنێت، هەروەها نەخشەیەكی تر كە شوێنی مەككەی پیرۆز بە گۆی زەوییەوە ڕون دەكاتەوە.
ئەوروپیەكان لە لێكۆڵینەوەو دۆزینەوە جوگرافیاكان پشتی تەواویان بە نەخشەكانی زانا موسڵمانەكان دەبەست، چونكە وردترو پەسەندترین نەخشە بون، وە یەكێك بون لەو زانستە نوێیانەی كە موسڵمانان دایانهێنا بوو، دواتر بونە سەرچاوەیەكی سەرەكی زانستە جوگرافیاكان وەپارێزران لەلایەن(میللر) چونكە گرنگترین دۆكۆمێنتی زانستی بون.
دووەم: ناوەند بونی مەككە لە وشكانی گۆی زەوی ببەبۆچونی زانایانی سەردەمی نوێ:
لەسەدەی بیستەمدا دوو لێكۆڵینەوەی زانستی ئەنجام دران دەربارەی ناوەند بونی مەككە لە وشكانی گۆی زەوی.
لێكۆڵینەوەی یەكەم: لەناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی بیستەم ئەنجام درا، ئەو كاتەی كە(د. حسین كمال الدین) ڕەحمەتی خوای لێبێت، كە یەكێك بوو لە مامۆستایانی بواری ڕوپێو(المساح) لەچەند زانكۆو پەیمانگایەكی میسرو ریاز، تێبینی ئەوەی كرد كە مەككە ئەكەوێتە چەقی بازنەیەكی ڕێك‌و پێك دابەش بوە بە دەوری مەككەی پیرۆزدا، وە ئەم شارە پیرۆزە سەنتەری وشكانیە.
زانای میسری(د. حسین كمال الدین) چیرۆكی ئەم داهێنانە سەرسوڕهێنەرە دەگێڕێتەوەو دەڵێت: سەرەتای لێكۆڵیەوەكەم ئامانجێكی تری هەبوو، ئەویش گەڕان بوو بەدوای ئاسانكاریەك كە هاوكاری خەڵكی بكات بۆ دەست نیشان كردنی ئاڕاستەی قیبلەیان لەهەر شوێنێكی ئەم جیهانەدا بن، لەبەر ئەوە بیم لە كێشانی نەخشەیە گۆی زەوی كردەوە بۆ دیاری كردنی ئاڕاستەكانی قیبلە تیایدا، پاش دانانی هێڵە سەرەتایەكان لەم لێكۆڵینەوەیەدا بۆ ئامادەكردنی نەخشەكە وە كێشانی هەر پێنج كیشوەر لەسەری، لەپڕ ئەم دۆزینەوە سەرسوڕهێنەرەم بۆ دەركەوت! ئەویش ئەوەبوو كە مەككەی پیرۆز دەكەوێتە ناوەڕاستی جیهان، ئەمەش بەدانانی نوكی پڕگال لە مەككە(لە نەخشەكەدا) وە گەڕِانی سەرەكەی تری بە لێواری هەموو كیشوەرەكاندا دڵنیا بوم لەوەی كە وشكانی سەر گۆی زەوی بەشێوەیەكی ڕێكوپێك بە دەوری مەككەدا دابەش بووە، بەمەش مەككە دەبێتە سەنتەری وشكانی گۆی زەوی.
پێشكەش نەكردنی لە ڕێگای پێوەرێكی زانستی وردەوە كە ئەم ڕاستیە بەشێوەیەكی تەواو بسەلمێنێت لەو كاتەدا، بەڵام دەركەوتنی ئەم دۆزینەوە ناوازەیە لەم سەردەمەدا دەگەڕێتەوە بۆ هەموو ماندوو بونی ئەم زانا موسڵمانە(ڕەحمەتی خوای لێ بێت)
لێكۆڵینەوەی دووەم: ئەم لێكۆڵینەوەیەش لەسەردەستی زانای موسڵمان(د. مسلم شلتوت) بوو لە نەوەدەكانی سەدەی بیستەم، كە مامۆستا بوو لە بواری لێكۆلینەوەی خۆرو گەردوندا لە پەیمانگای لێكۆڵینەوەی فەلەكی‌و جیۆفیزیایی لە میسر، لێكۆڵینەوەكەی بریتی بوو لەبەكار هێنانی بەرنامەیەكی تایبەت ئەویش بەبەكارهێنانی كۆمپیوتەر بۆ ئەژماركردنی دوری نێوان مەككەی پیرۆزو چەند خاڵێكی دیاری كراو لەسەر لێواری وشكان بە گوێرەی جیهانی كۆن‌و نوێ وە.
سەرەڕای گرنگی ئەم لێكۆڵینەوەیە بۆ بەكارهێنانی وەك پرۆگرامێكی زانستی ڕون، بەڵام تەنها بریتی بوو لە لێكۆڵینەوەیەك كە بە كۆمپیوتەر ئەنجام درابوو، وە بەند نەبوو لەسەر پێوەرە ڕاستەقینەكان، ئەمە لەلایەك لەلایەكی تر كورت كرا بویەوە لەسەر هەڵبژاردنی چەند خاڵێكی كەم كە وەك پێویست نەبو بەگوێرەی جیهانی تازە، هەروەها هەندێك لە پێوەرەكان زۆر ورد نەبون، بەڵام ئەم لێكۆڵینەوەیە بە نیشانەیەكی گرنگ دەمێنێتەوە لە ڕێگای سەلماندنی ناوەندێتی مەككەی پیرۆز بۆ وشكانی گۆی زەوی.
سێ هەم: سەلماندنی ناوەندبونی مەككە لە وشكانی گۆی زەوی لە ڕێگەی پێوەرەكان‌و وێنەی مانگە دەستكردەكانەوە:
1- هۆكارەكانی پێوانە
زانراوە لەلایەن شارەزایان‌و پسپۆڕانی بواری جوگرافیا ك ناتوانرێت بە تەواوەتی پشت ببەسترێت بە نەخشە جوگرافیەكان بۆ دیاری كردنی پێوانێكی زانستی وردو لەنێوان دوو شوێن یان دو شاردا لەسەر ئەو نەخشانە، چونكە ئەو نەخشانە تەنها بریتین لە كێشانی جێكەوتەی كیشوەرەكانی جیهان، وە دوریەكان‌و ئاڕاستەكان بەشێوەیەكی ڕاست‌و دروست لەیەك كاتدا پیشان دەدات. لەبەرئەوە بۆ سەلماندنی ناوەندبونی مەككەی پیرۆز لە وشكانی گۆی زەوی دوو بەرنامە بەكارهێنران، كە هەریەكەیان پشتی دەبەست بەو وێنە ڕاستەقینانەی گۆی زەوی كەلەلایەن مانگەدەست كردەكانەوە گیرابوو، بەهۆی ئەم دوو پرۆگرامەوە دەتوانرێت بە وردی دوری لارەكان(كەوانەییەكان)و ئاڕاستەكان لە نێوان دوو خاڵدا لەسەر ڕوی گۆی زەوی بپێویت، ئەو دوو بەرنامەیەش ئەمانەن:
أ- گۆگڵ: (Google Earth) ئەم بەرنامەیەش ناسراوە بە توانا بەهێزەكانی بۆ دیاری كردنی دووری نێوان هەردوو خاڵێك لەسەر گۆی زەوی بەشێوەیەكی زۆر وردبین، لەڕێگەی ئەو وێنە ڕاستەقینانەی گۆی زەوی كە لەلایەن مانگەدەستكردەكانەوە گیراوە.
ب- Cebla Lacator : ئەم بەرنامەیەش بەشێوەیەكی تایبەت دیزاین كراوە بۆ دیاری كردنی ئاراستەی قیبلە بەشێوەیەكی زۆر ورد لە هەرخاڵێكی سەر ڕوی گۆی زەوی بێت، هەروەها دوری نێوان هەر خاڵێك لەسەر گۆی زەوی‌و مەككەی پیرۆز(قیبلە) بە شێوەیەكی زۆر ورد دیاری دەكات لە ڕێی بەكارهێنانی وێنەكانی مانگە دەستكردەكانەوە.
هەروەها بەرنامەیەكی تری یارمەتیدەر بەكارهێنرا بەناوی(Geomid paint calculater) ئەم بەرنامەیەش دەتوانێت خاڵی ناوەڕاستی نێوان دوو خاڵ یان زیاتر لەسەر ڕوی گۆی زەوی بە وردی دیاری بكات، وە دەست نیشان كردنی شوێنی ئەو خاڵە لەڕێگەی نەخشە تەواو ڕاستەقینەكانی زەوی یان لەڕێگەی وێنەی مانگە دەستكردەكانەوە، هەریەك لەم بەرنامانەی سەرەوە ناسراوو جێ‌ی متمانەی كەسانی شارەزاو پسپۆڕن لە ڕوی زانستیەوە لە هەموو جیهاندا بەهۆی وردی ئەنجامەكانیەوە لە ڕوی زانستیەوە پشتی پێ‌دەبەسترێت، وەهەمووشیان لەڕێگەی كۆمپانیای(گۆگڵ) ەوە بەڕێوە دەبرێن كەلەسەر تۆڕی ئەنتەرنێت سودیان لێوەردەگیرێت.
2- خەسڵەتەكانی هەڵبژاردنی خاڵی پێوان:
لەسەر بنەمای ئەو لێكۆڵینەوانەی كە كراوە بۆ سنوری هەر حەوت كیشوەرە زانراوەكەو ڕوبەرەكانیان چوار كۆمەڵە خاڵ هەڵبژێران بۆ پێوانی دوری یان لە مەككەی پیرۆز، كە ئەمانە بون:
• ئەو كۆمەڵە خاڵانەی كە دورترین ماوەی نێوان مەككەو سنوری كیشوەرەكان دەنوێنن لە جیهانی كۆندا.
• ئەو كۆمەڵە خاڵانەی كە نزیك ترین ماوەی نێوان مەككەو سنوری كیشوەرەكان دەنوێنن لە جیهانی نوێدا.
• ئەو كۆمەڵە خاڵانەی كە دورترین ماوەی نێوان مەككەو سنوری كیشوەرەكان دەنوێنن لە جیهانی نوێدا.
• ئەو كۆمەڵە خاڵانەی كە سەنتەرە جوگرافیاكان دەنوێنن لەناوەڕاستی كیشوەرەكان لە جیهانی نوێدا.
بەبەكارهێنانی هەریەك لەبەرنامەكانی سەرەوە دەتوانرێت ماوەی نێوان مەككەی پیرۆزو هەر كۆمەڵە خاڵێك كە پێشتر باسمان كرد زۆر بە وردی دەستنیشان بكرێت.
وە ئەمەش سەلمێنرا لە ڕێگەی لەیەك چونی ئەو ئەنجامانەی كەلەبەرنامەی (Google Earth) وەبەرنامەی Cebla Lacator دەست كەوتن، كەهەریەكەیان تایبەتە بەدەست نیشان كردنی دوریەكان‌و ڕاستە ڕاستەقینەكان لەسەر ڕوی گۆی زەوی.
3- ئەنجامی لێكۆڵینەوە زانستیەكەو گفتگۆ لەسەری:
أ- بەگوێرەی ناوەندبونی مەككە بۆ جیهانی كۆن(ئەفریقاو ئەوروپاو ئاسیا) چەند شوێنێك دیاری كران(كە بە هێڵەكانی درێژی‌و پانی دەستنیشان كرابون) كە بریتی بون لە دور ترین شوێن لە مەككەی پیرۆزەوە لە هەرسێ كیشوەری ئەقریقاو ئەوروپاو ئاسیا، وە ئەنجامی پێوانەكان لە خشتەی ژمارە(1)دا ڕون كراوەتەوە، وە دەركەوت كە تێكڕای دوری نێوان دورترین سنور لە كیشوەری ئەفریقاو ئەوروپا(دورگەی ئایسەلندا)و ئاسیا، دەكاتە نزیكەی (6442كم) هەرچەندە بەشێك لە كیشوەری ئاسیا نەخراوەتە سنوری ئەم دوریەوە بەهۆی فراوانی ڕوبەری كیشوەری ئاسیاوە(سەیری وێنەی ژمارە(1) بكە).
بۆمان دەردەكەوێت ئەو بەشە ماوەی كیشوەری ئاسیا وەك لە وێنەكەدا دیارە دەچێتە سنوری كیشوەرەكانی جیهانی تازەوە، چونكە دورترین خاڵ لە كیشوەری ئاسیا لەگەڵ دورترین خاڵ لە سنوری كیشوەری ئەمریكای باكور یەك دەگرێت لە (گەروی برنج)، ئەمەش پێشتر نەزانرا بوو تاوەكو دوای دۆزینەوەی هەردوو ئەمریكای باكورو باشور، وەكێشانی نەخشەی جیهانی تازە كە هەر حەوت كیشوەرەكە لە خۆ دەگرێت(سەیری وێنەی(2) بكە)
خشتەی ژمارە(1) ماوەی نێوان مەككەی پیرۆزو دورترین خاڵ لە كیشوەرەكانی جیهانی كۆن
وێنەی (1)
مەككەی پیرۆز دەكەوێتە ناوەڕاستی بازنەكەوە كەلێكەوتی دورترین خاڵەكانی كیشوەری جیهانی كۆنە
ب- بەگوێرەی ناوەندبونی مەككەی پیرۆز بۆ سنورە نزیكەكانی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ:
چەند شوێنێك دیاری كران(بەهێڵەكانی درێژی‌و پانی دەستنیشان كرابون) كە بریتی بون لە دوری نێوان مەككەی پیرۆز و ئەو سنورانەی نزیكن لە كیشوەرەكانی جیهانی تازە(ئوسترالیاو هەردوو ئەمریكای باكورو باشورو كیشوەری بەستەڵەكی باشور) بەمەش خاڵی بەیەك گەیشتنی كیشوەری ئاسیا لەگەڵا كیشوەری ئەمریكای باكور دەكەوێتە گەروی برنج ئەنجامی پێوانەكانی نەخشەی ژمارە(2)دا ڕون كراوەتەوە.
دەركەوت تێكڕای دوری نێوان نزیكترین سنور لە كیشوەرەكانی جیهانی نوێ(ئوسترالیاو هەردوو ئەمریكای باكورو باشورو كیشوەری بەستەڵەكی باشور) سەرەڕای خاڵی بەیەك گەیشتنی كیشوەری ئاسیا لەگەڵ كیشوەری ئەمریكای باكور لە گەروی برنج دەكاتە نزیكەی (9306كم).
خشتەی ژمارە(2)
ماوەی نێوان مەككەی پیرۆزو نزیكترین خاڵ لە كیشوەرەكانی جیهانی نوێ لەگەڵ دورترین خاڵا لە ئاسیا
چەند وێنەیەكی گیراو لەڕێگەی مانگی دەستكرەوە كە پێوانەی هێڵەكان روون دەكاتەوە لەنێوان مەككەی پیرۆزو كەناری ڕۆژئاوا لە كیشوەری ئاسیاوە كەناری ڕۆژئاوا لە كیشوەری ئەمریكای باشور
وێنەی ژمارەی(2)
ئەم نەخشەیە سنوری ئەو بازنەیە ڕون دەكاتەوە كە سەنتەرەكەی مەككەی پیرۆزە وە بەسنوری نزیك كیشوەرەكانی جیهانی نوێ و گەروی برنج دەكەوێت، مەككەی پیرۆز دەكەوێتە ناوەڕاستی بازنەیەكەوە كە لێكەوتە بۆ نزیكترین خاڵەكان لە كیشوەرەكانی جیهانی نوێ لەگەڵا خاڵی بەیەك گەیشتنی ئاسیاو ئەمریكای باكور لە گەوری برنج هەروەها یابانیش.
ج- بەگوێرەی ناوەندبونی مەككەی پیرۆز بۆ سنورە دورەكانی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ:
چەند شوێنێك دیاری كران(كە بە هێڵەكانی درێژی‌و پانی دەستنیشان كرابون) كە بریتی بون لە دور ترین ماوەی نێوان مەككەی پیرۆز سنورە دورەكانی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ(ئوسترالیاو هەردوو ئەمریكاو كیشوەری بەستەڵەكی باشور) وەئەنجامی پێَوانەكان لە خشتەی ژمارە(3) دا ڕون كراوەتەوە، دەركەوت تێكڕای دوری نێوان مەككەی پیرۆزو دورترین سنور لە كیشوەرەكانی جیهانی نوێ(ئوسترالیاو هەردوو ئەمریكای باكورو باشورو كیشوەری بەستەڵەكی باشور) دەكاتە نزیكەی (13600كم) سەیری وینەی(3) بكە.
خشتەی ژمارە(3)
ماوەی نێوان مەككەی پیرۆزو دورترین خاڵەكان لە كیشوەرەكانی جیهانی نوێ
ئەم ئەنجامانەی پێشوو دەریدەخات كە ناوەند بونی مەككە بۆ وشكانی لە چەند ئاستێكدا دەردەكەوێت نەك تەنها یەك ئاست، واتە دەكەوێتە ناوەڕاستی دورترین سنورەكانی هەردوو كیشوەری ئەفریقاو ئەوروپا پێكەوە، هەروەها دەكەوێتە ناوڕاستی سنورە نزیكەكانی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ‌‌و ئەو بەشەی كەماوە لە كیشوەری ئاسیا واتە لەو شوێنەی كە لەگەڵا سنوری باكوری ئەمریكای باكور یەك دەگرێت نزیك گەروی برنج هەروەها ناوەند بونی خۆی سنورە دورەكانی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ دەسەلمێنێت، كە سنورەكانی ڕوی دەرەوەی وشكانی دەنوێنێت، وە هەروەها مەككەی پیرۆز بە هەمان ماو دورە لەو خاڵانەی كە دەكەونە سەنتەری كیشوەرەكانی جیهانی نوێ‌وە، واتە سەنتەرە جوگرافیەكان(سەیری وێنەی ژمارە(5) بكە.
وێنەی(3-أ)
وێنەیەكی گیراوی ڕاستەقینە لە ڕێگەی مانگی دەستكردەوە كە ڕونی دەكاتەوە مەككەی پیرۆز ناوەڕاستی بازنەكەیە، وە ئەم بازنەیە لێكەوتە لەگەڵا سنورە دورەكان لە كیشوەرەكانی جیهانی نوێ، ئەم وێنەیەی گیراوە لەڕوی(زەریای هێمن) ەوەیە كە ئەو شوێنەی هاوشێوەی مەككە نیشان دەدات لەنیوەكەی تری گۆی زەویدا و پێ‌ی دەوترێت هاوشێوەی قیبلە یا جەمسەری مەككە كە بەهەمان ماوە لەهەموو لاكانەوە دورە لە مەككەوە.
وێنەی(3-ب)
مەككەی پیرۆز دەكەوێتە ناوەڕاستی ئەم بازنەیەكە لێكەوتە بە دورترین ئەو خاڵانەی ئەكەوێتە سەر سنورە كیشوەرەكانی جیهانی نوێ.
د – بەگوێرەی دوری نێوان مەككەی پیرۆزو سەنتەری جوگرافی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ:
مەبەستە لەسەرنتەری جوگرافی هەر كیشوەرێك واتە ئەو خاڵەی كە سەنتەری كیشوەرەكە دەنوێنێت بەپێ‌ی ڕوبەرەكەی. وە ئەنجامی پێوانەكانی لەنێوان سەنتەری جوگرافی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ‌‌و مەككەی پیرۆز لە خشتەی ژمارە(4)دا ڕون كراوەتەوە، وە دەركەوت كە تێكڕای دوری نێوان مەككەی پیرۆزو سەنتەری جوگرافی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ(ئوسترالیاو هەردوو ئەمریكای باكورو باشورو كیشوەری بەستەڵەكی باشور) دەكاتە نزیكەی(11529كم) سەیری وێنەی(4) بكە.
خشتەی ژمارە(4)
ماوەی نێوان مەككەی پیرۆزو سەنتەری جوگرافی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ
ئەم ئەنجامانەی پێشوو دەریدەخات كە ناوەند بونی مەككە بۆ وشكانی لە چەند ئاستێكدا دەردەكەوێت نەك تەنها یەك ئاست، واتە دەكەوێتە ناوەڕاستی دورترین سنورەكانی هەردوو كیشوەری ئەفریقاو ئەوروپا پێكەوە، هەروەها دەكەوێتە ناوڕاستی سنورە نزیكەكانی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ‌‌و ئەو بەشەی كەماوە لە كیشوەری ئاسیا واتە لەو شوێنەی كە لەگەڵا سنوری باكوری ئەمریكای باكور یەك دەگرێت نزیك گەروی برنج هەروەها ناوەند بونی خۆی سنورە دورەكانی كیشوەرەكانی جیهانی نوێ دەسەلمێنێت، كە سنورەكانی ڕوی دەرەوەی وشكانی دەنوێنێت، وە هەروەها مەككەی پیرۆز بە هەمان ماو دورە لەو خاڵانەی كە دەكەونە سەنتەری كیشوەرەكانی جیهانی نوێ‌وە، واتە سەنتەرە جوگرافیەكان(سەیری وێنەی ژمارە(5) بكە)
هێڵی پێوانی نێوان مەككەو سەنتەری ئوسترالیا، و هێڵی پێوانی نێوان مەككەو سەنتەری كیشوەری بەستەڵەكی باشور
هێڵی پێوانی نێوان مەككەو سەنتەری ئەمریكای باكور، و هێڵی پێوانی نێوان مەككەو سەنتەری ئەمریكای باشور
وێنەی ژمارە(4-أ)
وێنەیەكی گیراوی ڕاستەقینە لە ڕێگەی مانگی دەستكردەوە، كە تیایدا هێڵی پێوانەیی نێوان مەككەی پیرۆزو سەنتەری جوگرافی لە كیشوەرەكانی جیهانی نوێ ڕون دەكاتەوە.
